Plešivská planina

Plešivská planina we wsi Štítnik

Plešivská planina we wsi Plešivec

Plešivská planina (pol. Płaskowyż Pleszywski) – płaskowyż krasowy w Wewnętrznych Karpatach Zachodnich na Słowacji, część Krasu Słowacko-Węgierskiego. Prawdopodobnie najdokładniej zbadany i najlepiej udokumentowany fragment tej jednostki.

Położenie

Płaskowyż Pleszywski mieści się w obszarze zbliżonym do trójkąta, którego wierzchołki wyznaczają Rožňava, Štítnik i Plešivec. Sam płaskowyż ma kształt owalu bądź raczej wielkiego bochna chleba, którego dłuższa oś ma przebieg południkowy. Długość płaskowyżu wynosi ok. 12 km, szerokość (maksymalna) ok. 6 km. Od wschodu ogranicza go dolina Slanej, natomiast od zachodu – dolina Štítnika, jej prawobrzeżnego dopływu. Na północy przez szeroką przełęcz (ok. 430 m n.p.m.) między wsiami Rožňavské Bystré (na wschodzie) oraz Honce (na zachodzie) płaskowyż łączy się z masywem Tureckiej w Pogórzu Rewuckim (słow. Revúcka vrchovina). Powierzchnia płaskowyżu wynosi ok. 53 km².

Geologia i morfologia

Płaskowyż Pleszywski jest najlepiej wykształconym płaskowyżem krasowym na obszarze całego Krasu Słowacko-Węgierskiego. Jego bardzo strome zbocza, w górnych partiach zwykle skaliste i urwiste, wznoszą się o 320-400 m ponad otaczające go doliny. Powierzchnia płaskowyżu jest stosunkowo płaska i wznosi się równomiernie od ok. 560 m na skraju południowym do ok. 780 m na skraju północnym. Nieliczne wzniesienia wyrastają nie więcej niż o 50-60 m ponad powierzchnię płaskowyżu. Najwyższym wzniesieniem jest Štít (851 m) w północnej części płaskowyżu. Inne znaczniejsze wzniesienia to Červený kopec (802 m) w północno-wschodniej części płaskowyżu, Železne vráta (737 m) w części północno-zachodniej, Ostrý vŕšok (775 m) i Dubník (696 m) w części zachodniej, Malý vrch (744 m) w części środkowej oraz Lúčka (579 m) w części południowej. Warta wspomnienia jest również Gerlašská skala (752 m) na północnej krawędzi płaskowyżu.

Cały płaskowyż zbudowany jest z triasowych wapieni i dolomitów. Główny zrąb budują wapienie typu "wetterstein", pochodzące ze środkowego triasu. Spoczywające w ich podłożu nieprzepuszczalne warstwy "werfeńskie" ukazują się jedynie na północnym skraju płaskowyżu i szybko zapadają w głąb w kierunku południowym. W środkowej części płaskowyżu znajdziemy także górnotriasowe wapienie "tisovské", zaś na północnym krańcu "planiny" ukazują się w postaci poprzecznych pasów i inne typy wapieni, jak "reiflingen" czy "steinalm".

Zjawiska krasowe

Płaskowyż charakteryzuje się ogromnym bogactwem zarówno powierzchniowych, jak i podziemnych zjawisk krasowych. Do tych pierwszych należą m.in. zróżnicowane formy lapiazu, leje krasowe, uwały, ponory, wywierzyska. Do tych drugich – rozliczne jaskinie, studnie krasowe i podziemne cieki wodne.

W krajobrazie płaskowyżu zwraca uwagę przede wszystkim znaczna ilość lejów krasowych, rozsianych po całym jego terenie. Od najmniejszych, o średnicy kilkunastu metrów i głębokości nie przekraczającej 3-5 metrów po olbrzymie zapadliska o dwustumetrowej i większej średnicy oraz trzydziestometrowej głębokości. Na 1 km² jest ich nieraz 10-15. Przeważają formy misowate i lejkowate, które miejscami łącząc się tworzą większe depresje. Nieliczne drogi i ścieżki prowadzą czasem wąskimi grzędami między takimi lejami, a czasami trawersują stokami większych zapadlisk. Stożkowate wzgórki w środkowej części płaskowyżu (np. Ostrý vŕšok, 775 m) są uważane przez niektórych autorów za pozostałości specyficznych form krasowacenia tropikalnego - mogotów.

Badania płaskowyżu pod kątem geologicznym i speleologicznym mają długą historię, którą zapoczątkowali w połowie lat 50. XX w. m.in. Anton Droppa i V. Rozložník. Na przełomie XX i XXI w. cały płaskowyż został dokładnie przebadany i skartowany przez speleologów z Rożniawy. Zinwentaryzowali oni tu około 210 jaskiń i studni krasowych (awenów). Wśród nich są m.in. Dzicza Przepaść (słow. Diviačia priepasť, 123,5 m głębokości) – najgłębsza jaskinia płaskowyżu oraz Zvonivá jama (też: Zvonica, pol. Dzwonnica, 100,5 m głębokości) – jaskinia najbardziej znana z racji długiej i ciekawej historii eksploracji. Największa z jaskiń, wywierzyskowa Nová Brzotínska, liczy ok. 500 m długości korytarzy.

Płaskowyż nie posiada żadnej sieci rzecznej. U jego podnóży znajduje się natomiast szereg źródeł, odwadniających systemy jaskiniowe rozbudowane we wnętrzu masywu, w tym wielkie wywierzyska: Brzotínska vyvieračka, Hučiaca vyvieračka, Kunovoteplická vyvieračka, Trávna vyvieračka i Vidovská vyvieračka.

Flora

Większą część płaskowyżu pokrywają lasy. Na chłodniejszych stokach zachodnich i północnych przeważa świerk pospolity i buk pospolity. Na pozostałych stokach i na wierzchowinie dominują dęby, jawory, graby i lipy. Towarzyszy im sosna zwyczajna, często spotyka się też stare drzewa owocowe: jabłonie, grusze, czereśnie. Miejscami lasy te przybierają charakter lasów sawannowych lub parkowych.

Znaczną część płaskowyżu, zwłaszcza w jego części centralnej i północnej, zajmują łąki, w dużej części zajęte przez zespoły roślinne wykształcone na skutek długotrwałej gospodarki ludzkiej (wypasanie, koszenie). Łąki te często poprzerastane są kępami tarniny, głogów i jałowców.

W miejscach z odsłoniętym podłożem rozwijają się zespoły roślinności naskalnej, a na szczególnie ciepłych stanowiskach – roślinności ciepłolubnej.

Spośród roślin rzadkich lub chronionych występują tu m.in. obuwik (Cypripedium), kserotermiczny pszczelnik austriacki (Dracocephalum austriacum), smagliczka pagórkowa (smagliczka piaskowa; Alyssum montanum ssp. brymii) – endemit zachodniokarpacki z rodziny kapustowatych, który centrum rozmieszczenia ma właśnie w Krasie Słowacko-Węgierskim, sasanka wielkokwiatowa (Pulsatilla grandis), sasanka słowacka (Pulsatilla slavica) – również endemit zachodniokarpacki, występujący głównie na Słowacji, czy też kserotermiczna i wapieniolubna Ferula sadleriana Ledeb., rosnąca tu na jednym z dwóch stanowisk w całej Słowacji i jednym z pięciu znanych na świecie (gatunek krytycznie zagrożony – CR).

Fauna

Fauna płaskowyżu jest bogata. Spośród zwierząt łownych liczny jest jeleń i dzik. Z większych drapieżników występują wilk szary, ryś, żbik i lis. W jaskiniach występuje wiele gatunków nietoperzy, z których najliczniej spotykane to nocek duży, podkowiec duży i podkowiec mały. Z rzadszych gatunków awifauny wymienić należy m.in. dzierzbę gąsiorka, skowronka borowego, lelka, pokrzewkę jarzębatą. Z gadów spotkamy tu głównie gatunki ciepłolubne, m.in. gniewosza plamistego i jaszczurkę zwinkę, chociaż w wilgotniejszych miejscach występuje też zaskroniec zwyczajny.

Znaczenie gospodarcze

W przeszłości płaskowyż był intensywnie wykorzystywany jako tereny wypasowe. Pasiono tu głównie bydło, rzadziej owce. W dębowych i bukowych lasach wypasano również świnie. Część terenów wykorzystywano jako łąki kośne. Pasterstwo miało z reguły charakter sezonowy, chociaż w przeszłości istniało na płaskowyżu kilka gospodarstw całorocznych.

Wobec całkowitego braku cieków wodnych na płaskowyżu znaczącym problemem było pozyskanie odpowiedniej ilości wody do pojenia stad. W tym celu budowano różnego rodzaju zbiorniki do łapania i przechowywania wody opadowej. Jedna z takich cystern, betonowa, zachowała się do dziś w centrum płaskowyżu. Obecnie wypasanym tu nielicznym stadom wodę dowozi się cysternami holowanymi traktorem.

W południowo-wschodnich zboczach płaskowyżu znajdują się wyrobiska wielkiego kamieniołomu wapienia w Slavcu.

Ochrona przyrody

Praktycznie cały Płaskowyż Pleszywski znajduje się w granicach Parku Narodowego Kras Słowacki. Wchodzi również w skład europejskiej sieci obszarów chronionych objętych programem Natura 2000. Jaskinie Płaskowyżu wraz z innymi jaskiniami Krasu Słowacko-Węgierskiego zostały w 1995 r. wpisane na listę światowego dziedzictwa przyrodniczego i kulturalnego UNESCO, przy czym wiele z nich jest chronionych jako pomniki przyrody. Ciąg skalistych wychodni skalnych na północnej krawędzi płaskowyżu, których najwyższym punktem jest Gerlašská skala (752 m), objęty jest ochroną w rezerwacie przyrody Gerlachovské skaly.

Plešivská planina i wieś Plešivec u jej podnóży

Turystyka piesza i rowerowa

• Szlak pieszy Štítnik – Plešivská planina – Plešivec. Odległość 22 km, suma podejść 770 m, czas przejścia 5.45 h
• Płaskowyż jest dostępny dla rowerzystów. Od południa wąską szosą z Plešivca, od północnego wschodu nieznakowaną, lecz dozwoloną dla ruchu rowerowego drogą gruntową od Rakovnicy, zaś od północnego zachodu szlakiem rowerowym (MTB) od Štítnika. Te trzy trasy zbiegają się koło jaskini Čertova jama.

Bibliografia

• Adamec Vladimír, Jedličková Nora: Slovensko. Turistický lexikon, wyd. Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava 1991, ISBN 80-7096-152-X;
• Barański Mirosław J.: Świat (na szczęście nie)zaginiony, w: „Gazeta Górska” R. XX, nr 4 (84), jesień 2013. Wyd. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, s. 50-53, ISSN 1231-7101;
• Ďurček Jozef a kolektív: Slovenský kras. Turistický sprievodca ČSSR, č. 41, wyd. Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava 1989, ISBN 80-7096-020-5;
• Hochmuth Zdenko: Krasové územia a jaskyne Slovenska, w: "Geographia Cassoviensis", ročník II., 2 / 2008, wyd. Univerzita Pavla Jozefa Šafárika v Košiciach, Košice 2008, ISSN 1337-6748; [1]
• b. aut.: Plešivská Planina. NATURA 2000, wyd. Štátna ochrana prírody SR, Banská Bystrica 2005, s. 12;
• Slovenský kras – Domica. Turistická mapa 1:50 000, wydanie 3, wyd. VKÚ Harmanec 2007, ISBN 80-8042-413-6.