Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego
Ilustracja
Odsłonięcie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie (1951)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa, Śródmieście

Miejsce

plac Bankowy

Typ obiektu

posąg

Projektant

Zbigniew Dunajewski

Data budowy

1950–1951

Data odsłonięcia

21 lipca 1951[1]

Data likwidacji

16-17 listopada 1989

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego”
Ziemia52°14′34,008″N 21°00′07,855″E/52,242780 21,002182
Multimedia w Wikimedia Commons
Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w perspektywie placu jego imienia (placu Bankowego). Początek lat 50.
Monument z widocznym napisem na cokole
Monument na tle zachodniej pierzei placu, lata 70. XX wieku

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego – pomnik Feliksa Dzierżyńskiego, stojący w latach 1951–1989 na placu Bankowym w Warszawie (w dniu odsłonięcia pomnika nazwę placu zmieniono na plac Feliksa Dzierżyńskiego).

Historia[edytuj | edytuj kod]

Odsłonięcie[edytuj | edytuj kod]

21 lipca 1951 roku na ówczesnym placu Bankowym odsłonięty został pomnik Feliksa Dzierżyńskiego. Autorem rzeźby był Zbigniew Dunajewski, autor m.in. pomnika Jana Kilińskiego w Trzemesznie. Odsłonięcie miało miejsce z udziałem przedstawicieli najwyższych władz partyjnych i państwowych, a przy okazji dokonano zmiany nazwy z plac Bankowy na plac Feliksa Dzierżyńskiego, co ustanowiono uchwałą Prezydium Stołecznej Rady Narodowej z dnia 21 lipca 1951 roku.

Pomnik miał zostać odsłonięty 20 lipca 1951 – tj. dokładnie w rocznicę śmierci Dzierżyńskiego, lecz ze względu na opóźniony przejazd gości z Moskwy – ministra Mołotowa i marszałka Żukowa – uroczystość przesunięto o jeden dzień[2].

Plac Bankowy miał być ostatecznie odbudowany na 22 lipca 1951 roku, lecz wiązało się to z obniżeniem i wyrównaniem poziomu gruntu na placu, który w części zachodniej był wyższy o 70 cm. Plac postanowiono wybrukować, lecz krótki czas realizacji nie pozwolił na zdobycie materiałów i plac wyasfaltowano. Pomnik miał stanąć pierwotnie w miejscu, gdzie 1 maja 1905 Dzierżyński miał przemawiać do robotników w czasie jedynej, prowadzonej przez niego demonstracji SdKPiL – nazwanej wówczas przez PPS „krwawą awanturą”[3], lecz miejsce to po wojnie znalazło się na uboczu. Sam pomnik nie został wykonany z brązu jak planowano – wykonano go z betonu i pokryto cienką blachą chemicznie pobrązowioną. Na cokole znajdował się napis wykonany z metalowych liter: „Feliks Dzierżyński / to duma polskiego / ruchu rewolucyjnego” / Bolesław Bierut”[4].

Akcje przeciwko pomnikowi[edytuj | edytuj kod]

Wkrótce po odsłonięciu pomnika w 1951 lub w początkach 1952, „nieznani sprawcy” w nocy pomalowali ręce figurze Dzierżyńskiego na czerwono[5]. Szybko postawiono rusztowanie i na długo poddano pomnik pracom remontowym. Ze względu na cenzurę stalinowską nie podano tego do publicznej wiadomości – było to przed rozpoczęciem emisji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Zdaniem niektórych to wydarzenie jest mało prawdopodobne, bo pomnik znajdował się na wysokim cokole, a plac patrolowała milicja[6].

10 lutego 1982 roku 16-letni Emil Barchański wraz z kolegami oblał farbą i podpalił pomnik. Wkrótce potem 3 marca został ujęty przez SB. Przesłuchiwany i bity jako nieletni został wypuszczony pod nadzorem kuratora. 3 czerwca zaginął nad Wisłą w nieznanych okolicznościach, a jego ciało wyłowiono 2 dni później z rzeki. Uważa się, że była to jedna z ofiar stanu wojennego w Polsce[7].

Rozbiórka[edytuj | edytuj kod]

W 1989 w ramach przemian ustrojowych w Polsce zaczęto usuwać symbole związane z socjalizmem. Feliks Dzierżyński, nazywany krwawym Feliksem, przywódca CzeKi, znany był jako jeden z twórców komunistycznego aparatu terroru. 16 listopada 1989 pracownicy Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich, w otoczeniu prasy i warszawiaków, przystąpili do rozłożonych na dwa dni prac przy demontażu pomnika. W dniu 17 listopada sprawiająca wrażenie solidnej rzeźba rozpadła się na trzy betonowe segmenty, z których została zmontowana. Po zdjęciu z cokołu przez dźwig samojezdny, od korpusu odpadł segment rzeźby z głową, uderzając o bruk placu[8], a na linach pozostał tylko tułów. Rozsypane kawałki pomnika zabierane były na pamiątkę. Moment niszczenia pomnika został upamiętniony także na serii 3 znaczków pocztowych II obiegu „Solidarności”.

Pomnik nie został przekazany do galerii socrealizmu przy pałacu w Kozłówce – elementy po rozbiórce pomnika zostały zdeponowane w magazynach Wojewódzkiej Dyrekcji Dróg Miejskich[9][10].

W 2018, po 29 latach przechowywania w magazynie Zarządu Dróg Miejskich, betonowa figura Feliksa Dzierżyńskiego została przekazana Muzeum Historii Polski[11]. W 2020 została umieszczona w galerii Polacy wobec komunizmu w nowej siedzibie muzeum w Cytadeli. Nie została odtworzona dokładnie w postaci sprzed demontażu. Pozbawiona jest fragmentów odłupanych w trakcie upadku lub niedługo po nim przez osoby obserwujące rozbiórkę, takich jak nos. Poza tym jest ustawiona w pozycji pochylonej, jak w jednej z faz rozbiórki. W ramach instalacji artystycznej ma być ustawiona obok ekranu, na którym jest wyświetlany film dokumentujący demontaż[12].

Pomnik Juliusza Słowackiego[edytuj | edytuj kod]

29 września 2001 w pobliżu miejsca po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego stanął pomnik Juliusza Słowackiego, odsłonięty przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i poświęcony przez prymasa Polski Józefa Glempa.

Błędy lokalizacji miejsca po monumencie i miejsce pomnika Juliusza Słowackiego[edytuj | edytuj kod]

Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się w osi środkowego ryzalitu pałacu Ministra Skarbu[8] – na południowy zachód od miejsca, gdzie dziś stoi pomnik Juliusza Słowackiego – tj. na północ do tej osi centralnej części budynku (zob. zdjęcie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego). Nie jest też prawdą, jak podają powszechne informacje[13], że do pomnika Juliusza Słowackiego wykorzystano postument i cokół pomnika Feliksa Dzierżyńskiego. Były to różne postumenty: postument pomnika Feliksa Dzierżyńskiego znajdował się na szerokim oktagonalnym dwupoziomowym podeście w rodzaju sceny, do którego prowadziło 4 i 6 stopni[14]. Cokół, do którego prowadziły 3 stopnie z podestu, był licowany jasnym granitem, na każdej ze stron znajdowały się płyciny i w górnej części szeroki gzyms. Frontowa strona cokołu płycina zawierała płaskorzeźbę – odlew metalowy – przedstawiającą Feliksa Dzierżyńskiego na czele demonstracji.

Choć zarówno pomnik Feliksa Dzierżyńskiego jak i pomnik Juliusza Słowackiego znajdowały się w tej samej osi pałacu, podest pomnika Dzierżyńskiego miał większą powierzchnię[a] – zajmując większą przestrzeń między torami tramwajowymi a budynkiem dawnego Ministerstwa Skarbu i sam pomnik Dzierżyńskiego znajdował się bliżej budynku. Miejsce po nieistniejącym pomniku Feliksa Dzierżyńskiego i dzisiejszy pomnik Juliusza Słowackiego znajdują się w miejscach odległych między sobą o kilkanaście metrów. Postument po pomniku Feliksa Dzierżyńskiego został rozebrany wraz z pomnikiem w 1989 r., a miejsce, w którym się znajdował, zostało oczyszczone, pokryte asfaltem i zamienione na parking samochodowy. Parking znajduje się w tym miejscu do dziś. W jego pobliżu wybudowano po ponad 10 latach nowy cokół[b] pomnika Juliusza Słowackiego (2001).

Odniesienia w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Zapisem wydarzenia rozbiórki pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie był film – reportaż Z życia pomników (1990)[15].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Podest pod pomnikiem Dzierżyńskiego miał ok. 30 × 30 m.
  2. ↑ Nowy cokół pomnika Słowackiego umieszczono na podeście ok. 10 × 10 m.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Krzysztof Jabłoński i in.: Warszawa: portret miasta. Warszawa: Arkady, 1984, s. strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945−1982). ISBN 83-213-2993-4.
  2. ↑ Sylwia Frołow: Dzierżyński. Miłość i rewolucja. Kraków: Znak Horyzont, 2014.
  3. ↑ „Popychaniem do bezcelowych krwawych awantur” nazwał organ Polskiej Partii Socjalistycznej „Robotnik” wyczyn Dzierżyńskiego z 1 maja 1905 roku. Otóż rywalizująca z PPS grupa lewicowych radykałów zwących się Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy postanowiła urządzić pochód. Kilkuset ludzi zebrało się w rejonie Okopowej. Potem przeszli na Twardą i weszli na Żelazną, gdzie dołączyło do nich podobno kilka tysięcy demonstrantów z zakończonych wcześniej pochodów innych organizacji. Tłum prowadzony przez Dzierżyńskiego doszedł do Alei Jerozolimskich, w których – jak było wcześniej wiadomo – stało wojsko. Padła salwa. Pochód „rozbiegł się, nie stawiając najlżejszego oporu”. Jak twierdzili współcześni, 25 osób runęło na bruk. Rannych zostało 20 ludzi. Po latach komuna poprawiła tę martyrologię na 50 zabitych i 100 rannych. To był największy rewolucyjny sukces Dzierżyńskiego w Warszawie, a PPS zarzuciła SdKPiL „pogoń za rozgłosem”.” [za:] Rafał Jabłoński: Utracony nos czekisty. Życie Warszawy, 12 listopada 2009. [dostęp 2009-11-18]. (pol.).
  4. ↑ zdjęcia z odsłonięcia pomnika w 1951 r.
  5. ↑ ...” ręce twórcy Czeki na nowo wzniesionym pomniku pomalowano natychmiast na czerwono”... [za:] abp Józef Życiński: Gdzie się podziała nasza solidarność?. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2009-12-01]. (pol.).
  6. ↑ Rafał Jabłoński: Zniszczyć ten pomnik!. zyciewarszawy.pl, 2012-02-24. [dostęp 2012-02-26].
  7. ↑ 36. rocznica akcji "Cokół". tvnwarszawa.tvn24.pl, 2018-02-10. [dostęp 2018-02-10].
  8. ↑ a b rozbiórka pomnika Dzierżyńskiego (galeria zdjęć). [dostęp 2009-11-18]. (pol.).
  9. ↑ „...W naszym magazynie na Żeraniu leżą szczątki pomnika Dzierżyńskiego, który rozpadł się podczas demontażu, oraz pomnika tak zwanego Utrwalacza – mówi Grażyna Lendzion z Zarządu Dróg Miejskich.” za: Rafał Jabłoński: Na śmietnik lub do huty. Życie Warszawy, 15 maja 2008. [dostęp 2009-11-18]. (pol.).
  10. ↑ Rafał Jabłoński: Utracony nos czekisty. Życie Warszawy, 12 listopada 2009. [dostęp 2009-11-18]. (pol.).
  11. ↑ ZDM oddał Dzierżyńskiego. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 23 lipca 2018. 
  12. ↑ Michał Wojtczuk, Kiedy spadał z cokołu, warszawiacy wiwatowali. Pomnik Dzierżyńskiego wraca właśnie w wielkim stylu [online], wyborcza.pl Warszawa, 10 listopada 2020.
  13. ↑ M.in. Olgierd Budrewicz: Olgierda Budrewicza Słownik Warszawski. Warszawa: BOSZ, 2011, s. 94. ISBN 978-83-7576-119-1.
  14. ↑ zdjęcia z uroczystości odsłonięcia pomnika Feliksa Dzierżyńskiego 20-07-1951.
  15. ↑ reż. Tadeusz Pałka: „Z życia pomników” (film). Film Polski. [dostęp 2009-11-18]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Zdjęcia[edytuj | edytuj kod]

Wideo[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomnik_Feliksa_Dzierżyńskiego_w_Warszawie&oldid=72677924”