Pomorze Gdańskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pomorze Gdańskie
Herb
Herb
Państwa

 Polska

Stolica

Gdańsk

Ważniejsze miejscowości

Gdynia, Tczew, Rumia, Wejherowo

Położenie na mapie
Mapa Pomorza
Pomorze Gdańskie (1244-1249)
54°23′24,55″N 18°32′41,72″E/54,390153 18,544922
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Pomorze Gdańskie, potocznie także Pomorze Wschodnie (kaszub. Gduńsczim Pòmòrzã) – kraina historyczna położona nad Morzem Bałtyckim, na zachód od Wisły i Nogatu oraz na wschód od Łeby i Brdy, będąca zachodnią częścią Pomorza Wschodniego. Dawniej historyczna dzielnica Polski[1].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

W przybliżeniu Pomorze Gdańskie obejmuje swym obszarem szeroki pas na zachód od dolnej Wisły, tj. centralną i większość zachodniej części województwa pomorskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego[2] oraz skrawek we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Od wschodu Pomorze Gdańskie sąsiaduje z Powiślem, od południowego wschodu z ziemią chełmińską, od południa z Wielkopolską (Krajną) i Kujawami, a od zachodu z Pomorzem Zachodnim.

Podział na regiony[edytuj | edytuj kod]

W obrębie Pomorza Gdańskiego wyróżnia się następujące regiony etnograficzne i historyczne:

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pomorze i Prusy do 1125 r.
Podział ziem Polski na dzielnice w 1138 (na podstawie Ustawy Sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego):

     Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska, Małopolska)

     Dzielnica Władysława II (księstwo śląskie)

     Dzielnica Bolesława IV (księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy)

     Dzielnica Mieszka III (księstwo wielkopolskie obejmujące zachodnią Wielkopolskę)

     Dzielnica Henryka (księstwo sandomierskie)

     Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie)

     Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)

Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze Skandynawii Gepidzi i Goci, których ślady określane przez archeologów są jako kultura wielbarska. Plemiona germańskie wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu Słowianie[3]. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. kultury łużyckiej[4].

W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się współcześni Kaszubi. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w Garcu Wielkim, Gniewie, Lignowach Szlacheckich, została zniszczona już na początku XI w.[5] Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w Owidzu, Ciepłem czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w Podzamczu koło Kwidzyna. Lata 60.[6] lub 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów[5].

Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie Gyddanyzc. Dowodzić ma ta wiadomość, że Gdańsk z okolicznymi terenami należał do pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I[7], czyli należał do Księstwa Polskiego. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi rozszerzyć domenę państwa polskiego o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice grodu w Węgrach koło Malborka[5]. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania Bolesław Śmiały stracił zwierzchność Polski nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął Władysław Herman. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna Sieciecha w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia[8][9].

W latach 1109–1119 podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, Bolesław III Krzywousty, pokonał Pomorzan w bitwie pod Nakłem (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w 1112. W 1119 roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich – sądzi się, że jednym z nich mógł być Świętopełk[10]. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię Sobiesławiców. Pomorze Gdańskie pozostawało częścią zjednoczonej Polski Piastowskiej aż do 1138 roku, czyli do momentu rozbicia dzielnicowego Polski, kiedy to powstało tzw. Księstwo gdańskie.

W 1186 władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził Bernard Dithard[11]; w 1188 roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego Opactwa Cystersów w Oliwie, którego Dithard został pierwszym opatem.

W 1210 roku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Zależność ta trwała krótko i skończyła staraniem Leszka Białego w 1211. W kolejnych latach książę Świętopełk II Wielki podejmował kolejne próby usamodzielnienia, do którego doszło po śmierci Leszka Białego (1227). W 1231 Świętopełk uzyskał dla siebie, swojej rodziny i swojego księstwa protekcję papieską. Stolica państwa (Gdańsk) uzyskała w tym okresie prawa miejskie według prawa lubeckiego.

Herb przedrozbiorowego województwa pomorskiego

W 1282 między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II zawarty został układ w Kępnie; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył. Od śmierci Mściwoja II w 1294 roku datuje się ponowne podporządkowanie Pomorza Gdańskiego Polsce. Zjednoczenie dwóch dzielnic umożliwiło Przemysłowi II koronację na króla Polski; został on zamordowany w 1296 roku, wskutek czego przez następne kilkanaście lat Pomorze przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi władcami stali się: książę Władysław Łokietek; w roku 1300 królem Polski został panujący w Czechach Wacław II; w 1305 roku jego następcą został Wacław III, który zginął w zamachu w 1306 roku. Wówczas Pomorze przejął ponownie Władysław Łokietek, jednak wkrótce je utracił. W roku 1308 Gdańsk został zajęty przez Brandenburczyków. Wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków Krzyżacy zajęli w tym samym roku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, doszło do rzezi gdańszczan i zajęcia miasta przez zakon na okres niemal 150 lat.

Gdańsk był w XV-XVII w. największym miastem Polski

W 1343 w wyniku układu pokojowego krzyżacko-polskiego (pokój kaliski) król Polski Kazimierz III Wielki zrzekł się faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim, zachowując jednakże tytuł jego „Pana i Dziedzica”. W tym samym roku Gdańsk ponownie otrzymał prawa miejskie (w dwa lata później działanie prawa lubeckiego całkowicie zastąpiono prawem chełmińskim).

Ludność wielu miejscowości Pomorza Gdańskiego zbuntowała się przeciwko rządom krzyżackim, dążąc do przyłączenia regionu do państwa polskiego zwrócili się do króla Polski, Kazimierza IV Jagiellończyka, który dokonał aktu inkorporacji Pomorza Gdańskiego do Polski[12]. W 1454 r. zostało utworzone województwo pomorskie, które ostatecznie ukształtowało się po II pokoju toruńskim w 1466 r. (po ponownym przyłączeniu do Korony Królestwa Polskiego). Było zwyczajowo zaliczane do obszaru Prus Królewskich, zwanych też Prusami Polskimi.

Przez następne stulecia będący częścią Polski Gdańsk, jak również inne miasta Prus Królewskich – tzw. trzy wielkie miasta polsko-pruskie (Gdańsk, Toruń i Elbląg)[13], posiadały znaczną samodzielność i przywileje. Był to jeden z najbogatszych obszarów Korony Polskiej, a następnie całej I Rzeczypospolitej, zwłaszcza tytuł ten należał do Gdańska, jako najbogatszego polskiego miasta[14].

W wyniku rozbiorów Polski (1772-1795) Pomorze Gdańskie przeszło pod panowanie Prus, a później zjednoczonych Niemiec, jako prowincja Prusy Zachodnie (niem. Westpreußen). Jej stolicą był początkowo Kwidzyn, a po II rozbiorze Polski – Gdańsk. Stan ten trwał do zakończenia I wojny światowej, oprócz okresu 1807–1814, kiedy istniało Wolne Miasto Gdańsk. Po wojnie w wyniku traktatu wersalskiego (1919 rok) Pomorze Gdańskie wróciło do Polski, oprócz Gdańska i ziem do niego przylegających, które ponownie utworzyły Wolne Miasto Gdańsk, istniejące w latach 1920–1939. W lutym 1920 w Pucku odbyły się symboliczne zaślubiny Polski z morzem.

II wojna światowa przyniosła kolejne zmiany terytorialne: Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielono do III Rzeszy jako Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 1945 roku całe Pomorze Gdańskie razem z Gdańskiem znalazło się w Polsce.

Miasta[edytuj | edytuj kod]

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Województwo Podregion(y)
1. Gdańsk 470 633 263,44 km² pomorskie Kaszuby
2. Gdynia 244 104 131,62 km² pomorskie Kaszuby
3. Tczew 59 105 22,26 km² pomorskie Kociewie
4. Rumia 49 672 30,09 km² pomorskie Kaszuby
5. Wejherowo 48 735 26,99 km² pomorskie Kaszuby
6. Starogard Gdański 47 272 25,28 km² pomorskie Kociewie
7. Chojnice 39 484 21,05 km² pomorskie Kaszuby
8. Sopot 35 049 17,28 km² pomorskie Kaszuby
9. Lębork[b] 34 977 17,86 km² pomorskie Ziemia lęborsko-bytowska
10. Pruszcz Gdański 31 822 16,47 km² pomorskie -
11. Świecie 25 634 17,55 km² kujawsko-pomorskie Kociewie
12. Reda 25 102 33,46 km² pomorskie Kaszuby
13. Kościerzyna 23 698 15,83 km² pomorskie Kaszuby
14. Bytów[b] 16 790 8,72 km² pomorskie Ziemia lęborsko-bytowska/Kaszuby
15. Kartuzy 14 186 6,80 km² pomorskie Kaszuby
16. Człuchów 13 386 12,48 km² pomorskie -
17. Tuchola 13 649 17,69 km² kujawsko-pomorskie Bory Tucholskie
18. Puck 11 089 4,90 km² pomorskie Kaszuby
19. Władysławowo 10 037 12,59 km² pomorskie Kaszuby
20. Czersk 9900 9,73 km² pomorskie Bory Tucholskie
21. Nowy Dwór Gdański 9813 5,07 km² pomorskie Żuławy Wiślane
22. Żukowo 8135 4,73 km² pomorskie Kaszuby
23. Pelplin 8065 4,45 km² pomorskie Kociewie
24. Skarszewy 7103 11,96 km² pomorskie Kociewie
25. Gniew 6791 6,04 km² pomorskie Kociewie
26. Czarne 5983 46,39 km² pomorskie -
27. Nowe 5787 3,57 km² kujawsko-pomorskie Kociewie
28. Brusy 5209 5,20 km² pomorskie Kaszuby
29. Nowy Staw 4196 4,67 km² pomorskie Żuławy Wiślane
30. Łeba 3694 14,81 km² pomorskie -
31. Skórcz 3609 3,67 km² pomorskie Kociewie
32. Hel 3373 21,72 km² pomorskie Kaszuby
33. Czarna Woda 2841 9,94 km² pomorskie Kociewie
34. Jastarnia 2734 4,31 km² pomorskie Kaszuby
35. Pruszcz 2721 7,05 km² kujawsko-pomorskie Bory Tucholskie
36. Biały Bór 2171 12,82 km² zachodniopomorskie -
37. Krynica Morska 1284 118 km² pomorskie -

Galeria[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Region ten pod względem historycznym jest pograniczem pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Pomorzem Zachodnim.
  2. ↑ a b Miasto leży w historycznej ziemi lęborsko-bytowskiej, będącej pograniczem pomiędzy Pomorzem Zachodnim, a Pomorzem Wschodnim.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Pomorze Gdańskie, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2020-02-10].
  2. ↑ Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 267, Pomorze Gdańskie to obszar „na zachód od Wisły”.
  3. ↑ Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, s. 22–23.
  4. ↑ Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku stwierdzono, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.
  5. ↑ a b c Sławomir Wadyl, WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [online] [dostęp 2017-02-15] (ang.).
  6. ↑ Gerard Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII w.), [w:] Historia Pomorza, t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308.
  7. ↑ B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8.
  8. ↑ S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117–118. ISBN 83-08-03272-9.
  9. ↑ M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
  10. ↑ G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.
  11. ↑ Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.
  12. ↑ https://toruntour.pl/4626/wojna-trzynastoletnia-1454-1466
  13. ↑ Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.
  14. ↑ https://archeologia.pl/wystawy-czasowe-archiwum/gdansk-w-europie-europa-w-gdansku-kontakty-handlowe-i-kulturowe-gdanska-w-xvi-wieku-w-swietle-wykopalisk-archeologicznych-3/
Regiony historyczno-etnograficzne Pomorza
Pomorze Zachodnie
Pomorze Wschodnie
  1. ↑ Związana także z Pomorzem Zachodnim.
Regiony historyczne w Polsce
Wielkopolska
Małopolska
Kujawy
Ziemia łęczycko-sieradzka
Podlasie
Mazowsze
Śląsk
Pomorze
Ziemia lubuska
Brandenburgia
Łużyce
Prusy
Ruś Czarna
Ruś Czerwona
Galicja
Pozostałe regiony historyczne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomorze_Gdańskie&oldid=73146890”