Prawa człowieka w Iranie

Kara śmierci na świecie.

     całkowicie wycofana

     zachowana na specjalne okoliczności (np. stan wojny)

     niewykonywana w praktyce (zawieszona)

     wykonywana forma kary

Ruhollah Chomejni – ajatollah, polityczny przywódca Iranu (jako Najwyższy Przywódca) w latach 1979–1989

Irańska działaczka na rzecz praw człowieka Szirin Ebadi, założycielka Centrum Praw Człowieka

Obecny prezydent Iranu Hasan Rouhani

Prawa człowieka w Iranie opierają się na islamie oraz na konstytucji uchwalonej w grudniu 1979 roku. Zgodnie z opiniami międzynarodowych organizacji, które walczą o prawa człowieka i demokrację (m.in. Amnesty International, Freedom House) Iran należy do państw, w których stale łamie się prawa człowieka. Iran oskarża się o tłumienie wolności słowa, zrzeszania się i zgromadzeń i przekonań religijnych, stosowanie kary śmierci, łamanie praw kobiet oraz więzienie krytyków systemu politycznego w Iranie po niesprawiedliwych procesach przed Sądami rewolucyjnymi. Obowiązujące przepisy prawne oparte są na prawach szariatu.

Kontekst prawno-polityczny

Zgodnie z konstytucją z grudnia 1979 roku (modyfikowaną w 1989 roku) Iran jest republiką islamską. Wszystkie ustawy muszą być zgodne z prawem islamskim (nad ich zgodnością czuwa 12-osobowa Rada Strażników Rewolucji). Władzę w państwie sprawuje przywódca religijno-polityczny, który musi być wysoko utytułowanym teologiem muzułmańskim. W Iranie nie ma oficjalnie partii politycznych (de facto pomimo zakazu istnieją partie polityczne, które przeważnie działają na emigracji). Władzę ustawodawczą sprawuje 1-izbowe Muzułmańskie Zgromadzenie Konsultatywne składające się z 290 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję (pięć miejsc jest zarezerwowanych dla uznanych mniejszości religijnych: 3 chrześcijan, 1 żyd, 1 zaratusztrianin). W Iranie regularnie odbywają się wybory, lecz nie spełniają one standardów demokratycznych.

Kontekst historyczny

Przed irańską rewolucją islamską władzę w kraju sprawował szach Mohammad Reza Pahlawi. W ramach białej rewolucji z 1963 roku kobiety otrzymały prawa wyborcze. Jednocześnie Mohammad Reza Pahlawi rozbudował aparat policyjny (tajna policja SAWAK), więził i torturował działaczy opozycji oraz krwawo tłumił protesty przeciwko reformie rolnej. W latach 1973–1975 nasilił się opór mieszkańców Iranu przeciwko polityce szacha, metod rządzenia i realizacji reform, które miały przekształcić Iran w nowoczesne państwo. W opozycji znaleźli się zarówno działacze lewicowo-demokratyczni protestujący przeciwko despotycznym rządom oraz konserwatyści muzułmańscy, dla których reformy były zbyt śmiałe. W wyniku kryzysu wewnętrznego i wzrostu aktywności opozycji w latach 1976–1978 Mohammad Reza Pahlawi przywrócił system wielopartyjny oraz powołał rząd wojskowy. Pod naciskiem opozycji szach opuścił Iran w 1979 roku, przekazując władzę Radzie Regencyjnej. Przywódca opozycji muzułmańskiej, ajatollah Ruhollah Chomejni, utworzył Irańską Radę Rewolucyjną i przejął władzę, tworząc Tymczasowy Rząd Rewolucyjny.

W grudniu 1979 roku Iran uchwalił konstytucję, która opiera się na szariacie. W lipcu 1980 roku rozwiązano Irańską Radę Rewolucyjną – jej kompetencje prawodawcze przejął parlament, a wykonawcze rząd i prezydent. Jednocześnie powołano Radę Strażników Rewolucji Islamskiej, która czuwa nad zgodnością ustaw z prawem islamu. W 1981 roku w wyniku konfliktu dotyczącego zasad niepodzielności władzy świeckiej i religijnej pomiędzy prezydentem a fundamentalistami muzułmańskimi parlament pozbawił władzy prezydenta Iranu Abolhassana Bani Sadra. Urząd prezydenta objął teolog Ali Chamenei, który potwierdził polityczno-religijną jedność władzy sądowniczej, ustawodawczej i wykonawczej. W sierpniu 1988 roku władze irańskie rozpoczęły falę egzekucji na więźniach politycznych. Była to największa fala egzekucji od rewolucji irańskiej z 1979 roku. Według szacunków w latach 1988–1989 zabito od 4,5 do 5 tys. więźniów politycznych. Po śmierci Chomejniego w 1989 roku przywódcą religijno-politycznym został Ali Chamenei.

W 1989 roku prezydentem został Ali Akbar Haszemi Rafsandżani. Rafsandżani rozwijał politykę ograniczonego otwarcia na zewnątrz. Wybory prezydenckie w 1997 roku wygrał Mohammad Chatami, który zmierzył do ograniczenia restrykcyjnej polityki wewnętrznej. W 2002 roku irańska obrończyni praw człowieka Szirin Ebadi założyła Centrum Praw Człowieka, które zajmowało się informowaniem o naruszeniach praw człowieka, zapewnieniem darmowej pomocy prawnej dla więźniów politycznych oraz wspieranie rodzin takich więźniów. Centrum zamknięto w grudniu 2008 roku. Wybory prezydenckie w 2005 roku wygrał radykalny konserwatysta Mahmud Ahmadineżad. W czerwcu 2009 roku w Iranie odbyły się wybory prezydenckie, podczas których w całym kraju wybuchły protesty społeczne. Według Amnesty International podczas nich rozszerzyły się prześladowania dysydentów, podczas których aresztowano dziennikarzy, studentów, działaczy politycznych, działaczy na rzecz praw człowieka i księży. Represje objęły także prawników, naukowców, byłych więźniów politycznych oraz członków mniejszości etnicznych oraz religijnych Iranu.

Po wygraniu przez Hasana Rouhaniego wyborów prezydenckich w 2013 roku pogorszyła się sytuacja obrońców praw człowieka. Media państwowe przedstawiają aktywistów jako „zdrajców” i „zagranicznych agentów”. Część aktywistów została skazana na ponad 10 lat więzienia za kontakt z Organizacją Narodów Zjednoczonych, Unią Europejską, związkami zawodowymi i Międzynarodową Organizacją Pracy, mediami i organizacjami zajmującymi się prawami człowieka (m.in Amnesty International). Sam Rouhani podczas kampanii wyborczej zapowiedział reformy w oparciu o prawa człowieka. W 2017 roku Hasan Rouhani ponownie wygrał wybory prezydenckie, zdobywając 57% głosów.

System sądowniczy

W 2013 roku weszły w życie nowe przepisy związane z bezpieczeństwem. Niejasne przepisy są wykorzystywane do walki z obrońcami praw człowieka. Według przypisów z 2013 roku działalnością przeciwko bezpieczeństwu Iranu jest kontakt z organizacjami międzynarodowymi. Postępowania sądowe często są prowadzone szybko. Władze próbują ograniczyć możliwość kontaktu pomiędzy prawnikami a obrońcami praw człowieka oraz opóźniają dostęp do akt sprawy. Prawnicy sprzeciwiający się niesprawiedliwym procesom oraz torturom często mierzą się z nękaniem, pozbawieniem uprawnień do wykonywania zawodu lub także uwięzieniem.

Kara śmierci

Rok	Liczba egzekucji	Źródło
2002	113
2003	108
2004	159
2005	+94
2006	177
2007	317
2008	346
2009	388
2010	252
2011	+360
2012	+360
2013	369
2014	289/454
2015	977
2016	567
2017	507

W Iranie wykonuje się karę śmierci. Kara śmierci grozi m.in. za przestępstwa narkotykowe. Część egzekucji przeprowadza się publicznie przy użyciu żurawi, które podnoszą skazaną osobę za stryczek na szyi w otoczeniu tłumu widzów. Egzekucje przez ukamienowanie zawieszono po ogłoszeniu w 2002 roku moratorium. Pomimo obowiązującego moratorium w maju 2006 roku ukamienowano dwie kobiety za uprawianie seksu przedmałżeńskiego.

W 2016 roku przeprowadzono 567 egzekucji. W 2015 roku Iran wraz z Chińską Republiką Ludową, Pakistanem, Arabią Saudyjską i Stanami Zjednoczonymi należy do państw, w których wykonuje się najwięcej egzekucji. Kara śmierci jest stosowana jako narzędzie do tłumienia protestów.

Karę śmierci wykonuje się także na nieletnich (pomimo podpisania się pod Konwencją o prawach dziecka). W 2015 roku stracono minimum cztery osoby, które w chwili popełnienia przestępstwa były niepełnoletnie. Według Artykułu 1210(1) irańskiego Kodeksu Cywilnego odpowiedzialność karną ponoszą chłopcy od 15 roku życia i dziewczęta od 9 roku życia. Według Amnesty International w latach 2005–2015 przeprowadzono 73 egzekucje niepełnoletnich przestępców, a według Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2015 roku co najmniej 160 niepełnoletnich przebywało w celi śmierci. Prawdopodobnie liczby te są wyższe, gdyż dane dotyczące kary śmierci w Iranie są okryte tajemnicą. W 2013 roku władzę Iranu zezwoliły sędziom na zastąpienie egzekucji alternatywną karą wobec osób, które w chwili popełnienia przestępstwa były niepełnoletnie. W sierpniu 2017 roku wprowadzono nową ustawę o handlu narkotykami, które ogranicza stosowanie kary śmierci wobec osób, które posiadają lub handlują narkotykami.

Wolność słowa i prasy

W rankingu „Freedom of the Press” zorganizowanym przez organizację Freedom House, Iran zaliczono do państw, w których nie istnieje wolna prasa. W rankingu wolności słowa przeprowadzonym przez organizację pozarządową Reporterzy bez Granic Iran zajął w 2017 roku 165. miejsce. Wolność słowa była jednym z kluczowych żądań rewolucji z 1979 roku. Po objęciu władzy przez Ruhollaha Chomejniego nie zniesiono ograniczeń. Pracownikom mediów grożą aresztowania oraz długie kary pozbawienia wolności. Ograniczenia dotyczą także zagranicznych dziennikarzy (31 stycznia 2009 roku władze irańskie aresztowały amerykańską dziennikarkę Roxanę Saberi, którą oskarżono o szpiegostwo).

W grudniu 2008 roku Iran zamknął centrum praw człowieka założone przez Szirin Ebadi. Podczas protestów pod koniec grudnia 2017 roku władzę Iranu zablokowały dostęp do portali społecznościowych Instagram i Telegraf.

Sytuacja kobiet

Kobiety w czadorach

Kobiet w Iranie podlegają dyskryminacji w prawie i praktyce. Kobiety i dziewczęta nie chroni się wystarczająco przed przemocą (w tym domową), gwałtami małżeńskimi oraz wczesnymi i wymuszonymi małżeństwami. Przepisy dotyczące zasłaniania twarzy hidżabem pozwalają policji i siłom paramilitarnym na prześladowania kobiet. Irańskie organizacje na rzecz praw kobiet należą do najprężniej rozwijających się inicjatyw kobiecych na Bliskim Wschodzie. W 2014 roku blisko 3,6 miliona kobiet było na różne sposoby karane za nieprzestrzeganie obowiązku noszenia nakrycia głowy. W grudniu 2017 roku szef policji Teheranu poinformował, że władze nie będą aresztować ludzi (głównie kobiet) za łamanie zasad dotyczących ubioru.

Według 3. artykułu konstytucji Republiki Muzułmańskiej Iranu kobiety i mężczyźni uczestniczą w określaniu politycznej, ekonomicznej, kulturalnej i społecznej struktury kraju. Kobiety mają czynne i bierne prawa wyborcze. Zgodnie z prawem połowa personelu organizującego wybory i sprawującymi nadzór nad wyborami musi składać się z kobiet. W 1990 roku powstało stanowisko Doradcy Prezydenta ds. Kobiet.

2 lutego 2018 roku w Teheranie odbył się protest kobiet, które sprzeciwiały się obowiązkowemu noszeniu hidżabu. Podczas demonstracji policja zatrzymała 29 kobiet, które zdjęciu nakrycie głowy w miejscu publicznym. Prokurator generalny Iranu Mohammad Jafar Montazeri nazwał protest „dziecinnym” i „napiętym emocjonalnie” oraz uznał, że protest mógł być „inspirowany z zewnątrz”.

Mniejszości religijne i etniczne

Mniejszość kurdyjska

Kurdowie zamieszkują głównie obszar Kurdystanu i sąsiadujące ze sobą obszary na granicy Iranu i Turcji. Władze Iranu pozwalają na używanie języka kurdyjskiego w audycjach radiowych, programach telewizyjnych i publikacjach. Kurdom ogranicza się prawa socjalne i polityczne. Obszary, na których dominują Kurdowie, są ekonomicznie zaniedbywane. Władze zabraniają kurdyjskim rodzicom nadawania dzieciom określonych imion oraz uniemożliwia się używania języka kurdyjskiego w szkołach.

Mniejszość azerska

Po opublikowaniu 12 maja 2006 roku przez państwową gazetę Iran obraźliwej dla Azero-Turków karykatury wybuchły protesty społeczne na terenach zamieszkanych przez ludność azersko-turecką. Aresztowano setki osób, z czego część z nich była prawdopodobnie torturowana. Służby bezpieczeństwa zaprzeczyły, jakoby ktoś podczas protestów zginął. 23 czerwca aresztowano redaktora naczelnego Iranu oraz autora karykatury, a wydawanie gazety zawieszono. Aresztowania protestujących nastąpiły przed corocznym zjazdem w Zamku Babek, gdzie co roku tysiące Azero-Turków świętowało rocznicę narodzin Babaka – perskiego przywódcy churramitów, który w 816 roku wzniecił powstanie obejmujące swoim zasięgiem Azerbejdżan i Persję, uważanego przez Azerów za bohatera narodowego. Coroczne zjazdy odbywające się 30 czerwca spotykały się z oporem władz Iranu.

Sytuacja chrześcijan

W 2011 roku w Iranie żyło ok. 117 tys. wyznawców chrześcijaństwa. Największymi kościołem w Iranie są: Apostolski Kościół Ormiański oraz Asyryjski Kościół Wschodu. Ponadto w Iranie żyją wyznawcy Kościoła katolickiego i różnych kościołów protestanckich (głównie do Kościoła Anglikańskiego). W Światowym Indeksie Prześladowań 2018 stworzonym przez organizację Open Doors Iran zajął 10. miejsce. Według Open Doors głównymi przyczynami prześladowań chrześcijan są: islamski ekstremizm, niechęć władz do tej grupy wyznaniowej, religijny nacjonalizm (uważanie, że Irańczycy już z samej definicji są muzułmanami), korupcja oraz przestępstwo.

Reakcje międzynarodowe

Organizacje międzynarodowe (m.in. Human Rights Watch i Amnesty International) krytykują Iran za przeprowadzanie kar śmierci, dyskryminację kobiet oraz nieprzestrzeganie wolności słowa. Łamanie praw człowieka w Iranie oraz program nuklearny wielokrotnie krytykował prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama. W pierwszej połowie lat 90. Europejska Wspólnota Gospodarcza (później Unia Europejska) rozpoczęła rozmowy z Iranem poświęcone prawom człowieka i walce z terroryzmem (tzw. „Krytyczny dialog” w latach 1992–1997, później „Dialog Konstruktywny” w 1998). Rozmowy pomiędzy Unią Europejską a Iranem wstrzymano w 2003 roku w wyniku programu nuklearnego prowadzonego przez Iran.

W 2013 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych nałożyła sankcję na Iran, Koreę Północną i Syrię za blokowanie przyjęcia Traktatu o Handlu Bronią. Dokument miał zablokować transport broni do państw, które mogłyby ją wykorzystać do łamania praw człowieka.

Zobacz też

• Szirin Ebadi – irańska aktywistka na rzecz praw kobiet, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla w 2003 roku
• Nasrin Sotude – irańska aktywistka na rzecz praw kobiet, laureatka Nagrody Sacharowa w 2012 roku

Linki zewnętrzne

• Raport Freedom House poświęcony Iranowi