Przyszowa

Przyszowa

wieś
Przyszowa
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	limanowski
Gmina	Łukowica
Sołectwo	Przyszowa I oraz Przyszowa II (Berdychów)
Wysokość	420–803 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	2614
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-604
Tablice rejestracyjne	KLI
SIMC	0449190
Położenie na mapie gminy Łukowica Przyszowa
Położenie na mapie Polski Przyszowa
Położenie na mapie województwa małopolskiego Przyszowa
Położenie na mapie powiatu limanowskiego Przyszowa
49°38′28″N 20°30′14″E

Przyszowa, 1930

Dawny Kościół św. Mikołaja w Przyszowej (1612–1907)

Kościół św. Mikołaja w Przyszowej

Madonna z Przyszowej, XIV wiek

Zespół Regionalny Przyszowianie

Morze mgieł nad Przyszową

Dwór w Przyszowej, XVI w.

Remiza ochotniczej straży pożarnej w Przyszowej

Przyszowa – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Łukowica.

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Wieś liczy 2614 mieszkańców.

Powierzchnia miejscowości to 18,6 km²

Etymologia

Nazwa wsi Przyszowa zgodnie z tradycją pochodzi od słowa przychodzić. Na przestrzeni wieków w źródłach pisanych nazwa miejscowości występuje w różnych formach, m.in. Prissowa (1325–27), Prsissowa (1335), Przissow (1399), Przyssowa, Przyschowa (XV w.), Przissowa (1538). Przyszowa po raz pierwszy pojawia się w 1629.

Geografia

Przyszowa jest położona w Kotlinie Sądeckiej, w dolinie rzeki Słomki, na średniej wysokości 420 – 500 m n.p.m.. Po zachodniej stronie Przyszowej wznoszą się szczyty Beskidu Wyspowego: Kuklacz Przyszowski (670 m), Łyżka (także Wyszka, 803 m) i Bąkowiec (599 m), po wschodniej Piekło (653 m) i Okręglica (603 m). Przyszowa graniczy z Siekierczyną, Kaniną, Wysokiem, Długołęką-Świerkla, Stroniem, Łukowicą oraz Roztkoką.

Integralne części wsi Przyszowa

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0449208	Berdychów	część wsi
0449214	Bucznik	część wsi
0449220	Cabałówka	część wsi
0449237	Górki	część wsi
0449243	Kierków	część wsi
0449250	Leszcze	część wsi
0449266	Ogrójec	część wsi
0449272	Okręglica	część wsi
0449289	Podkanina	część wsi
0449295	Podzagórów	część wsi
0449303	Wądole	część wsi
0449310	Wieś	część wsi
0449326	Wilcza Góra	część wsi
0449332	Zagórów	część wsi
0449349	Zagórze	część wsi
0449355	Zalas	część wsi

Historia

Przyszowa jest jedną z najstarszych miejscowości w powiecie limanowskim. Pierwsza wzmianka o Przyszowej pochodzi z 1326 roku. Jednakże znacznie wcześniej na górującej nad wsią Łyżce (Wyżce) znajdował się średniowieczny zamek przyszowski, pochodzący prawdopodobnie z XI w. Uważa się, że zamek pierwotnie należał do kasztelanii z Nowego Sącza, a następnie do szlacheckiego rodu Wierzbiętów herbu Janina. Według relacji Jana Długosza Wierzbiętowie byli pierwszymi historycznymi właścicielami wsi.

Pod koniec XIII w. Wierzbiętowie opuścili zamek na Łyżce i przenieśli gród do nowego dworu szlacheckiego w centrum wsi. W 1535 r. Jakub Wierzbięta „okrył swój dom wielką sławą”, walcząc u boku hetmana Jana Tarnowskiego podczas piątej wojny litewsko-moskiewskiej. W 1560 nastąpił podział dóbr pomiędzy rodzeństwem Wierzbiętów: Andrzej otrzymał główny dwór z południową częścią wsi, Mikołaj tzw. stary dwór, Marcinowi przypadła Podowszczyzna, Wojciechowi Siekierczyna, a Stanisławowi Nowa Janina.

W XVII w. główny dwór w Przyszowej należał do rycerskiego rodu Duninów Wąsowiczów herbu Łabędź. W 1655 podczas potopu szwedzkiego lokalna szlachta i okoliczni chłopi pod wodzą oficera w służbie Stefana Czarnieckiego, Krzysztofa Dunina Wąsowicza z Przyszowej, stworzyła oddział partyzancki, który wsławił się rozbiciem oddziału Szwedów koło Limanowej. Miejscowa szlachta brała również udział w walce pospolitego ruszenia przeciw wojskom saskim w 1715 oraz w konfederacji barskiej.

W 1683 r. główny dwór przyszowski został nabyty przez skarbnika podolskiego Aleksandra Żuk-Skarszewskiego herbu Nałęcz po tym, jak jego rodzinna miejscowość na Podolu została zniszczona przez oddziały kozackie podczas wojny polsko-kozacko-tatarskiej. Oprócz Skarszewskich swoje posiadłości we wsi nadal mieli Wierzbiętowie oraz Łapkowie z Łapanowa, Wiktorowie z Wiatrowic, Przyborowscy, Podoscy, Wielogłowscy, Oyrzanowscy, Mielżeccy, Pęgowscy i Jaklińscy.

Pod koniec XIX w. mieszkało w Przyszowej prawie 1500 mieszkańców, działała szkoła parafialna, kasa zapomogowo-pożyczkowa, tartak oraz młyn. Większość ziemi należała do chłopów, ale nadal istniał główny dwór oraz cztery mniejsze dworki. Główny dwór stanowił własność Faustyna Żuk-Skarszewskiego, poety i posła do Rady Państwa i Sejmu w Galicji. Dworek na Berdychowie należał do Tytusa i Jadwigi Czyżewskich. Mieli oni czworo dzieci, a jednym z nich był Tytus Czyżewski, malarz i poeta, współtwórca grupy formistów. Od 2010 do końca istnienia gimnazjum w Przyszowej nosiło jego imię. Dworek na Rusinówce był własnością Franciszka Mieczkowskiego, na Podowszczyznie należał do Jana Podowskiego a najmniejszy dworek na Ogrojcu do Władysława Kałuskiego. Wśród mieszkańców występowały także staroszlacheckie rodziny Hebdów, Pierzchałów, Suchodolskich, Sułkowskich, Wajdów i Zarębów.

Po II wojnie światowej w styczniu 1945 dokonano parcelacji wszystkich dóbr dworskich w Przyszowej, a w budynku głównego dworu umieszczono szkołę podstawową. W 1998 szkoła została przeniesiona do nowo powstałego budynku, a dwór został zwrócony rodzinie Żuk-Skarszewskich.

W 1954 r. powstała gromada Przyszowa z siedzibą GRN w Przyszowej. W skład gromady oprócz Przyszowej wchodziły również sąsiednie miejscowości Stronie oraz Wysokie. W 1972, wskutek reformy gminnej gromady zostały ostatecznie zniesione. Od tego czasu Przyszowa administracyjnie należny do gminy Łukowica.

Zabytki

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

• Kościół parafialny pw. św. Mikołaja;
• grobowiec rodziny Żuk-Skarszewskich na cmentarzu parafialnym;
• ogród dworski.

Inne

• dwór Żuk-Skarszewskich.

Religia

Kronikarz Jan Długosz potwierdza, że parafia rzymskokatolicka istniała w Przyszowej już w 1326 r. Od tego czasu wieś była głównie wyznania katolickiego z niewielka mniejszością ewangelicką i żydowską, z wyjątkiem krótkiego okresu na przełomie XVI/XVII w., kiedy to lokalna szlachta, w tym właściciele wsi – Wierzbiętowie, przyjęli wierzenia braci polskich. W 1580 r. miejscowy ksiądz proboszcz został wydalony z wioski, a kościół stopniowo popadał w ruinę i ostatecznie został rozebrany.

W 1612 r. Wierzbiętowie z powrotem przeszli na katolicyzm i przekazali fundusze na budowę nowego drewnianego kościoła św. Mikołaja. Wzniesiony w 1612 r., respektujący jeszcze w kategoriach konstrukcyjnych tradycję ciesielstwa późnego średniowiecza, stał aż do 1907 r. W latach 1901–1906 został wzniesiony nowy murowany kościół św Mikołaja według projektu architekta Teodora Talowskiego w stylu neogotyckim. Ołtarz główny został zaprojektowany przez artystę Czesława Lenczowskiego.

Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Konopnickiej w Przyszowej

Kultura

W Przyszowej w 1819 r. urodził się Faustyn Żuk-Skarszewski, poeta i polityk sądecki, zaś w 1858 – Tadeusz Żuk-Skarszewski, powieściopisarz i publicysta.

W 1880 r. urodził się tu Tytus Czyżewski, poeta, jeden z pionierów nowoczesnego malarstwa polskiego. Przyszowa odcisnęła niezatarte piętno na całej jego twórczości poetyckiej i malarskiej, a sam artysta wspominał, że pierwsze spotkanie z malarstwem w jego życiu nastąpiło w kościele parafialnym w Przyszowej, a w szczególności wisząca tam amatorska kopia Ostatniej Wieczerzy Leonarda i figura św. Floriana. Inspiracje z czasów dzieciństwa można odnaleźć w późniejszych obrazach Czyżewskiego – przedstawiających matki boskie i zbójników, dwa oblicza sztuki góralskiej.

W 1969 Jerzy Harasymowicz w swoim tomiku poezji Madonny Polskie, rozsławił XIV w. gotycka drewnianą figurkę Madonny z Przyszowej jako jeden z najwspanialszych przykładów stylu spisko-sądeckiego.

Przyszowa jest jednym z największych ośrodków kultury Lachów Sądeckich, grupy etnograficznej ludności polskiej zamieszkująca obszar Beskidów. Wieś jest siedzibą regionalnego zespołu Przyszowianie, prezentującego zwyczaje, tańce i obrzędy Lachów Sądeckich. Zespół w swoich programach przekazuje kulturę oraz tradycje wywodzące się z okolic Przyszowej na festiwalach folklorystycznych w kraju i za granicą.

Sport

W 1963 w Przyszowej został założony Ludowy Klub Sportowy Krokus Przyszowa. Założycielami tego klubu byli mieszkańcy Przyszowej, tj. Józef Kożuch, Ryszard Biedroń i Zbigniew Kroczek. W pierwszej fazie istnienia klubu funkcjonowała sekcja narciarska, a z upływem lat klub rozwinął się o inne dyscypliny: piłkę nożną, tenis stołowy i siatkówkę. W 1994 drużyna piłki nożnej rozpoczęła rozgrywki w klasie C w podokręgu limanowskim. W 1997 drużyna awansowała do klasy B, a w 2007 do klasy A.

W 1995 w Przyszowej oddano do użytku boisko sportowe i od tej pory drużyna rozgrywała na nim mecze w roli gospodarza. W okresie zimowym klub korzysta z hali sportowej w Zespole Szkół w Przyszowej. W obiekcie szkolnym znajdują się również pomieszczenia przeznaczone na potrzeby klubu.

W historii klubu jednym z największych sukcesów było zajęcie I miejsca drużyny piłkarskiej seniorów w rozgrywkach piłki halowej w 2009 na szczeblu Limanowskiego Podokręgu Piłki Nożnej, oraz II miejsca w 2010. Ponadto drużyna Krokusa występowała również w sądeckiej lidze futbolu zdobywając I miejsce w 2 lidze. W 2010 drużyna zdobyła II miejsce w 1 lidze.

Piesze szlaki turytyczne

zielony z Limanowej przez Jabłoniec, Łyżkę, Pępówkę do Łukowicy

czarny z Przyszowej na Łyżkę.

Komunikacja

Przyszowa znajduje się w odległości około 3 kilometrów od Drogi Krajowej nr 28. Przez miejscowość przebiega droga powiatowa nr 1579K łącząca Siekierczynę (Raszówki) z miejscowością Naszacowice, oraz droga powiatowa nr 1546K relacji Przyszowa - Gostwica - Stadła. Regularne połączenia autobusowe miejscowości Przyszowa z Limanową, Nowym Sączem oraz siedzibą gminy Łukowicą realizują prywatni przewoźnicy.

Ochotnicza Straż Pożarna

Ochotnicza straż pożarna w Przyszowej została założona w 1953 roku. W 1963 roku zarząd powiatowy Związku OSP w Limanowej przydzielił jednostce motopompę M-800. Na przełomie lat 60 i 70 podjęto decyzję o likwidacji jednostki, a delegacje ze sąsiednich jednostek OSP, miały przejąć sprzęt po likwidowanej jednostce. Jednak dzięki zdecydowanej postawie druhów Edwarda Nawalańca oraz Jana Śmierciaka, którzy pozostali w remizie nie doszło do oddania posiadanego przez OSP Przyszowa sprzętu Planów likwidacji jednostki zaniechano. Kluczowym dla jednostki celem w swojej początkowej działalności było posiadanie własnej remizy. Ostatecznie uroczystość poświęcenia i oddania do użytku Domu Strażaka, odbyła się 3 maja 1999 roku. Zbiegła się ona z przekazaniem jednostce sztandaru, ufundowanego przez ówczesnego proboszcza tutejszej parafii - ks. kanonika Mariana Koterbę oraz społeczeństwo. Pierwszym w historii jednostki samochodem ratowniczo-gaśniczym był Uaz-452. Od 2016 roku jednostka działa w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.

Wyposażenie

Jednostka posiada na swoim wyposażeniu średni samochód ratowniczo-gaśniczy marki Renault oraz lekki samochód rozpoznawczo-ratowniczy Mercedes Sprinter, a także pojazd typu Quad.

Edukacja

W Przyszowej znajdują się dwie szkoły podstawowe:

• Szkoła podstawowa nr 1 im. Marii Konopnickiej
• Szkoła podstawowa nr 2 im. Henryka Sienkiewicza

  

  Szkoła Podstawowa nr 2 im. Henryka Sienkiewicza w Przyszowej - Berdychowie

Początki szkolnictwa w Przyszowej sięgają roku 1828, kiedy to ówczesny proboszcz ks. Michał Stefczyński zaczął uczyć dzieci na plebanii. W 1852 roku wystawiono na plebańskich gruntach pierwszą szkołę, a od 1858 r. zatrudniono nauczyciela opłacanego przez gminy należące do parafii. Historia szkoły podstawowej nr 2 rozpoczyna się w roku 1935, kiedy to została powołana rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po wojnie dokonano parcelacji dworu w Przyszowej i w budynku podworskim umiejscowiono szkołę podstawową nr 1. Jednakże budynek ten nie nadawał się na potrzeby szkoły. Na początku lat 90. rozpoczęto budowę nowej siedziby szkoły imienia Marii Konopnickiej. 31 sierpnia 1998 roku nastąpiło uroczyste otwarcie nowej szkoły połączone z poświęceniem sztandaru oraz budynku szkolnego i pamiątkowej płaskorzeźby ufundowanej przez proboszcza parafii Przyszowa ks. Mariana Koterbę. W latach 1999–2019 przy budynku Szkoły Podstawowej nr 1 działało gimnazjum, które od 2010 roku nosiło imię Tytusa Czyżewskiego. Od 2002 do 2017 roku obie szkoły tworzyły Zespół Szkół w Przyszowej.

Klimat

Przyszowa ma typowy klimat górski ze zmiennymi warunkami pogodowymi. Suche masy powietrza znad Europy kontynentalnej zderzają się tu z wilgotnym powietrzem znad Atlantyku. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest częste występowanie tak zwanego morza mgieł nad dolinami spowodowane inwersją temperatury, czyli zamiast spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości sytuacja jest odwrotna. Wtedy to właśnie odosobnione szczyty gór wyrastają z mgły zalegającej w dolinach jak wyspy na morzu, skąd pochodzi nazwa regionu Beskid Wyspowy. Lipiec jest najcieplejszym miesiącem w roku, kiedy to średnia temperatura osiąga 27 °C, natomiast luty to najzimniejszy miesiąc w roku, kiedy średnia temperatura spada do –12 °C.

Średnia temperatura i opady dla Przyszowej

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	2	-3	11	16	22	23	27	25	21	14	9	0	13,9
Średnie dobowe temperatury [°C]	-1	-7	5	10	15	18	21	19	15	9	6	-3	8,9
Średnie temperatury w nocy [°C]	-4	-12	-1	4	9	13	15	13	10	5	3	-6	4,1
Opady [mm]	69	43	40	51	69	137	119	59	51	67	44	32	65
Źródło: AccuWeather AccuWeather

Galeria Zdjęć

• 
  Dwór Żuk-Skarszewskich od Zachodu
• 
  Kościół św. Mikołaja od Południa
• 
  Miasteczko rowerowe oraz boisko wielofunkcyjne ,,Orlik" w Przyszowej. W tle Szkoła Podstawowa nr 1
• 
  Przyszowa nocą
• 
  Przyszowa, widok zimowy
• 
  Widok na Bąkowiec
• 
  Widok na Piekło

Przypisy

Fragment wsi. Widok na wzniesienia Pępówka, Łyżka oraz Kuklacz Przyszowski

Bibliografia

• Rejestr zabytków nieruchomych woj. małopolskiego [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa [dostęp 2020-06-13]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• Przyszowa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 235 .