Rewizja senatora Manaseina
Rewizja senatora Manaseina – rewizja przeprowadzona w guberni kurlandzkiej i inflanckiej przez Nikołaja Awksientiewicza Manaseina w latach 1882–1883[a]. Miała na celu zbadanie konfliktów pomiędzy ziemiaństwem niemieckim a chłopami narodowości łotewskiej i estońskiej. W jej wyniku znacznie osłabiono pozycję Niemców i rozpoczęto proces rusyfikacji w guberniach bałtyckich.
Rewizja[edytuj | edytuj kod]
Przyczyny[edytuj | edytuj kod]
W skład imperium Rosyjskiego wchodziły trzy gubernie bałtyckie: kurlandzka, inflancka i estońska. Większość ludności stanowili w nich Łotysze i Estończycy (głównie chłopi), jednak warstwę rządzącą – ziemiaństwo – stanowili Niemcy bałtyccy. Z tego powodów dochodziło do licznych konfliktów na tle zarówno klasowym, jak i narodowościowym. Niemcom sprzyjał car Aleksander II Romanow, który został zamordowany 1 marca 1881 roku. Germanofilstwa ojca nie podzielał natomiast jego syn i następca Aleksander III Romanow – wpływ na jego poglądy mogła mieć książka Okrainy Rossii Jurija Samarina. O planach zmian w guberniach świadczą uwagi naniesione przez cara na marginesach sprawozdań gubernatorów za rok 1881[1].
W tej sytuacji car zdecydował się na przeprowadzenie rewizji w guberniach bałtyckich. Zadanie to powierzył senatorowi Nikołajowi Manaseinowi. Był to urzędnik w randze tajnego radcy (III klasa cywilna), który wcześniej dwukrotnie już pełnił urząd rewizora – w 1870 roku w guberni smoleńskiej i w 1874 roku w guberni wołogodzkiej. Car o swojej decyzji poinformował zainteresowanego 20 stycznia 1882 roku, zaś oficjalny rozkaz wydał 23 stycznia[2]. Zasięg rewizji został ograniczony do guberni kurlandzkiej i inflanckiej, bowiem dzięki zabiegom marszałka szlachty z guberni estońskiej Wilhelma von Wrangella została ona z niej wyłączona. Został on mianowicie ostrzeżony co do niebezpieczeństwa grożącego z rewizji przez byłego ministra sprawiedliwości Konstantina von der Pahlena, po czym napisał raport skierowany do cara, w którym przekonywał, że zna on sam dobrze warunki panujące w guberni z racji częstego pobytu w Hapsalu przed objęciem tronu[3].
Oficjalne przyczyny rewizji zostały wymienione w sprawozdaniu, które Manasein napisał po jej zakończeniu. Jako główny argument przedstawione zostały prośby Niemców bałtyckich kierowane do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w sprawie przeciwdziałania propagandzie socjalistycznej[b]. Wzięto także pod uwagę skargi ludności łotewskiej i estońskiej na dominację i ucisk niemiecki. Rewizja miała więc na celu zbadanie konfliktu narodowościowego między tymi grupami. W szczególności zbadać miały zastane stosunki w Kościele luterańskim, gdzie za sprawą patronatu zdecydowana większość pastorów była pochodzenia niemieckiego. Na polecenie ministerstw sprawiedliwości i spraw wewnętrznych rewizja miała dodatkowo zbadać kwestie sądownictwa, policji i języka urzędowego[4][5].
Przebieg[edytuj | edytuj kod]
Wizytacja guberni rozpoczęła się 5 maja 1882 roku. Spotkała się ona z żywym odzewem ludności łotewskiej i estońskiej, która przekazała Manaseinowi około 20 tysięcy skarg i postulatów. Napływały one również z guberni estońskiej, skąd w lipcu przybyła do senatora delegacja chłopska (w listopadzie chłopi estońscy wysłali petycję do ministra spraw wewnętrznych w sprawie rozszerzenia rewizji na ich gubernię). Wnioski chłopstwa polegały głównie na przeciwdziałaniu niemieckiemu ziemiaństwu, przerwaniu germanizacji, pojawiały się też postulaty ekonomiczne. Radykalniejsze postulaty wypływały ze środowiska młodołotyszy. W imieniu Ryskiego Towarzystwa Łotewskiego na ręce Manaseina memorandum przekazali między innymi Krišjānis Kalniņš i Frīdrihs Grosvalds. Zakładało ono wprowadzenie daleko idących zmian, takich jak wprowadzenie łotewskiego i estońskiego jako języka urzędowego i nauczania, wybór pastorów i starszych gminy przez zgromadzenie parafialne, ułatwienie chłopom wykupu ziemi znajdującej się na terenie majątków niemieckich, zniesienie zwierzchnictwa ziemian nad policją czy przekształcenie trzech guberni bałtyckich w dwie, po granicy etnicznej[4][6].
Inne było nastawienie do rewizji Niemców bałtyckich. Najwięcej trudności przysporzył Manaseinowi gubernator inflancki, Alexander von Üxküll-Gyllenband, który przez pół roku wstrzymywał wysłanie ankiet do urzędników niższych szczebli. Senator powołał specjalną komisję, która miała sądzić urzędników wybranych przez ziemian, czym jeszcze bardziej zraził do siebie Niemców[7].
Manasein zakończył rewizję 31 sierpnia 1883 roku[3], zaś oficjalne pożegnanie senatora odbyło się 15 października 1883 roku[8].
Raport[edytuj | edytuj kod]
W 1884 roku Manasein przedstawił carowi oficjalne sprawozdanie, w którym zawarł swoje spostrzeżenia i wnioski. Ich zakres był bardzo szeroki, dotyczyły one między innymi sądownictwa, edukacji, administracji i policji. Krytykował on wpływy Niemców bałtyckich w tych dziedzinach i postulował wprowadzenie prawodawstwa rosyjskiego z 1864 roku. Zalecał zniesienie autonomii uniwersytetu dorpackiego, przeniesienie nauczania teologii luterańskiej do Petersburga oraz wzmocnienie pozycji języka rosyjskiego w szkołach – miał być obowiązkowo wykładany w szkołach ludowych, zaś na kolejnych szczeblach edukacji miał być językiem nauczania. Proponował on zastąpienie trzech guberni bałtyckich dwiema: rewelską i ryską, opartymi na granicach językowych. Dokument został ujawniony dopiero w połowie XX wieku[9][10].
Konsekwencje[edytuj | edytuj kod]
Przeprowadzona rewizja ułatwiła Manaseinowi dalsze awanse – w latach 1887–1894[c] był Ministrem Sprawiedliwości Imperium Rosyjskiego. W tym czasie realizował część z własnych postulatów dotyczących guberni bałtyckich. W guberniach bałtyckich rozpoczął się proces rusyfikacji. Tak na przykład w dziedzinie oświaty w 1885 roku szkoły ludowe przeszły pod nadzór Ministerstwa Oświaty. Język rosyjski jako język nauczania wprowadzono kolejno 10 kwietnia 1887 roku w gimnazjach publicznych, 23 maja 1889 roku w prywatnych, zaś 17 kwietnia 1890 roku w szkołach żeńskich. Od 9 listopada 1889 roku rosyjski stał się językiem urzędowym we władzach miejskich. Jednocześnie z kampanią językową wzmocniono pozycję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Reformy policji i sądownictwa wprowadzono odpowiednio 9 czerwca 1888 roku i 9 lipca 1889 roku. Pozycja ziemiaństwa niemieckiego została znacząco osłabiona[11].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Jeżeli nie zaznaczono inaczej, wszystkie daty podane są według obowiązującego w Imperium Rosyjskim kalendarza juliańskiego.
- ↑ Powód ten uwypuklali potem znacznie historycy radzieccy.
- ↑ Zarówno początek, jak i koniec urzędowania miał miejsce 1 stycznia.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Topij 1997 ↓, s. 5–8.
- ↑ Janicki 2011 ↓, s. 98.
- ↑ a b Topij 1997 ↓, s. 9.
- ↑ a b Janicki 2011 ↓, s. 99.
- ↑ Topij 1997 ↓, s. 8–9.
- ↑ Topij 1997 ↓, s. 9–11.
- ↑ Topij 1997 ↓, s. 11.
- ↑ Janicki 2011 ↓, s. 98–99.
- ↑ Janicki 2011 ↓, s. 97–100.
- ↑ Topij 1997 ↓, s. 11–12.
- ↑ Janicki 2011 ↓, s. 99–101.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Arkadiusz Janicki: Kurlandia w latach 1795–1915. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2011. ISBN 978-83-7326-865-4. (pol.).
- Andrzej Topij: Ludność niemiecka wobec rusyfikacji guberni bałtyckich 1882–1905. Bydgoszcz: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1997. ISBN 83-7096-198-3. (pol.).