Roman Dmowski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 109.173.149.178 (dyskusja) o 13:47, 21 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Roman Stanisław Dmowski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

9 sierpnia 1864
Kamionek

Data i miejsce śmierci

2 stycznia 1939
Drozdowo

Minister spraw zagranicznych
Okres

od 27 października 1923
do 14 grudnia 1923

Przynależność polityczna

Związek Ludowo-Narodowy

Poprzednik

Marian Seyda

Następca

Karol Bertoni (p.o)

Prezes Komitetu Narodowego Polskiego
Okres

od 15 sierpnia 1917
do 16 stycznia 1919

Przynależność polityczna

Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne

Faksymile
Odznaczenia
Wstęga Wielka Orderu Odrodzenia Polski Rycerz Krzyża Wielkiego Orderu Oranje-Nassau (Holandia) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Roman Stanisław Dmowski (ur. 9 sierpnia 1864 w Kamionku, zm. 2 stycznia 1939 w Drozdowie) – polski polityk, mąż stanu, publicysta polityczny, minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz II i III Dumy. Współzałożyciel Narodowej Demokracji (endecji, ruchu narodowego), główny ideolog polskiego nacjonalizmu. Polski działacz niepodległościowy, postulujący w pierwszym etapie zjednoczenia wszystkich ziem polskich i uzyskanie autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego, a później odzyskanie niepodległości w oparciu o sojusz z Rosją i ententą, zaś w opozycji do państw centralnych (w szczególności Niemiec). Związany z ruchem neoslawistycznym. Delegat Polski na konferencję paryską w 1919 i sygnatariusz traktatu pokojowego w Wersalu. Zagorzały przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego i jego projektu tworzenia państwa federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Polski, twórca inkorporacyjnej koncepcji państwa narodowego, zakładającej polonizację ludności niepolskiej za tą linią.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w 1864 roku we wsi Kamionek pod Warszawą (obecnie Praga-Południe), w ubogiej rodzinie drobnoszlacheckiej, która pieczętowała się herbem Pobóg[1].

Jego ojciec Walenty (1814–1884) był robotnikiem brukarskim na Pradze, następnie właścicielem niewielkiej firmy brukarskiej oraz dzierżawcą jezior Skaryszewskiego i Gocławskiego[2]. Matka, Józefa z Lenarskich pochodziła z drobnej szlachty mazowieckiej (jednak już w XVIII w. utraciła szlachectwo z powodu zajęcia się garbarstwem, zmarła w marcu 1914 w Warszawie w wieku 81 lat[3])[4]. Roman miał dwóch braci Juliana i Wacława oraz dwie siostry Marię i Jadwigę, oprócz tego dwoje jego rodzeństwa zmarło w okresie niemowlęctwa, a ich imiona pozostają nieznane[5]. W pierwszych latach życia często chorował[potrzebny przypis]. W 1875 roku rozpoczął naukę w warszawskim gimnazjum[6], w wieku 17 lat (1881) założył tajną organizację uczniowską pod nazwą „Strażnica”[7], której głównym zadaniem był opór przed rusyfikacją, wyrażony w tajnych wykładach z języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. We wrześniu 1886 roku Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (na sekcję nauk przyrodniczych). Po czterech latach nauki ukończył studia, a po złożeniu rozprawy pt. „Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych” otrzymał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych”[a][8].

Narodowa Demokracja

 Osobny artykuł: Konferencja Partii Opozycyjnych i Rewolucyjnych Rosji w Paryżu (1904).
Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie

W 1888 roku został członkiem warszawskiego koła organizacji młodzieży patriotycznej „Zet”, a potem „starszym” Koła Braterskiego „Zet-u”. W grudniu 1889 roku został przyjęty do Ligi Polskiej[9], skupiającej działaczy zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji[10]. Około 1890 roku rozpoczął współpracę z tygodnikiem Głos[11], gdzie poznał Jana Ludwika Popławskiego, z którym do końca życia się przyjaźnił[12]. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 roku studiował w Paryżu. W kwietniu 1893 roku dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył Ligę Narodową, na czele której stanął[7]. W sierpniu tegoż roku, za współorganizowanie manifestacji narodowej w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, Dmowski po 4 miesiącach aresztu w Cytadeli został zesłany poza obszar Kongresówki[13], do Mitawy. W lutym 1895 roku uciekł stamtąd i osiadł we Lwowie, gdzie objął redakcję dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski” oraz współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne[14]. W 1896 roku na Zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady Głównej Ligi Narodowej[8]. Członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1897 roku[15]. W 1901 roku wrócił do kraju i zamieszkał w Krakowie[11]. W 1903 roku wydał książkę Myśli nowoczesnego Polaka, będącą – jak sam po latach stwierdził – „wyznaniem wiary narodowej”[16]. W 1905 roku przeniósł się do Warszawy[17].

W okresie rewolucyjnym 1904–1906 wystąpił przeciw antyrosyjskiej akcji rewolucyjnej polskich socjalistów[16]. W połowie maja 1904 roku Dmowski dotarł do Tokio[18], aby przekonać tamtejszy rząd, że polskie powstanie antyrosyjskie (propagowane przez Piłsudskiego) w Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, a Japończykom także by nie pomogło[7]. Wysunął ponadto, korzystając z osłabienia władzy rosyjskiej, program autonomii Królestwa[19], samorządu wiejskiego i miejskiego[20] oraz spolszczenia szkół i urzędów[21]. Jako doraźne cele polityczne wysunął autonomię Królestwa Polskiego oraz zahamowanie postępów ruchu rewolucyjno-socjalistycznego[8]. W głównej mierze jego zasługą było uzyskanie przez endecję zdecydowanie dominującej pozycji w życiu politycznym Królestwa[22]. Reprezentując Ligę Narodową wziął udział w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji, odbytej w Paryżu w 1904 roku[23]. Przyjęta tam rezolucja mówiła o autonomii Królestwa Polskiego i potrzebie konstytuanty w Warszawie[24].

W grudniu 1905 roku[8] objął redakcję „Gazety Polskiej”[17]. W lutym 1907 roku został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy, w której został przewodniczącym koła polskiego i napisał książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska, w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców[14]. Główne założenia książki były następujące: największym zagrożeniem dla Polaków były Prusy i ich polityka germanizacji, która doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu polskiego; zaznaczał po drugie, iż dla Prus kwestia istnienia państwa polskiego była kwestią „być albo nie być” Prus. Ponadto tereny zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako kolebkę państwowości Polski[25]. Dmowski w książce wskazywał, że dla Rosji i Austrii kwestia polska była wyłącznie problemem lokalnym[potrzebny przypis], podczas gdy dla Niemiec zasadniczą sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku wschodnim[26]. Z tego względu Dmowski uważał, że Niemcy będą oponować porozumieniu Polaków z Habsburgami i ewentualnym wzmocnieniu pozycji polskiej na terenie Austro-Węgier, a także będą podejmować próby współpracy z Rosją przeciw Polsce. Dmowski zaprezentował pogląd, że Rosja umożliwia polityczne zjednoczenie narodu polskiego zaznając jednocześnie, że „rozwiązanie kwestii polskiej leży w rękach Rosji”. Dodatkowo stwierdził on, że nie chodzi mu o Kresy, lecz jedynie o tereny Królestwa Kongresowego[27].

Roman Dmowski, zgodnie z programem wszechpolskim, uważał że sprawę Polski należy łączyć z przymierzem francusko-rosyjskim przeciw Niemcom[28]. Obawiając się, że Rosja wciąż jest niezdecydowana pomiędzy Berlinem a Londynem, Dmowski starał się przekonać Rosję o swej i Polaków lojalności do Imperium Rosyjskiego[16]. Uczynił to, stając po stronie ruchu neoslawistycznego[29], którego głównym założeniem była wspólna obrona narodów słowiańskich przed ekspansją Niemiec oraz przekształcenie Austro-Węgier w federację narodów słowiańskich[30]. Czyniąc to zamierzał przenieść dialog z poziomu polsko-rosyjskiego na międzynarodowy podczas Zjazdu Słowiańskiego w Pradze[31], co zmusiłoby Rosjan do traktowania Polaków jako równorzędnego partnera. Jednakże jego wysiłki spotkały się z nikłym odzewem ze strony rosyjskiej[32]. W samym kraju wielu Polaków było zszokowanych jego postawą i prorosyjskim nastawieniem, co spowodowało, że wówczas z Ligi Narodowej odeszło około 20% członków[25], a wiele pobocznych organizacji zerwało z nią kontakty. Sami Rosjanie zaś zażądali zgody na odłączenie od Królestwa Kongresowego regionu Chełmszczyzny i włączenie do cesarstwa[33] w zamian za znikome zwiększenie autonomii[potrzebny przypis]. Także i inne działania rządu rosyjskiego wskazywały wyraźnie, że apele Dmowskiego pozostały bez odpowiedzi. Ponownie wybrany do III Dumy w październiku 1907 roku[34] w lutym 1909 roku złożył mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu partii[35].

W wyniku serii rozłamów w latach 1907–1911 endecja utraciła wpływ na młode pokolenie, jednak Dmowski zadecydował o utrzymaniu kursu pojednania z Rosją[10]. Częściowo pomagał mu fakt, iż znaczna część społeczeństwa polskiego pod zaborem rosyjskim skierowała swe emocje przeciw Ukraińcom i Żydom[22]. Organizacyjne i wyborcze sukcesy Narodowi Demokraci przeżywali w zaborze pruskim, zakładając swe struktury w 1909 roku w Poznaniu[36], a w 1911 na Pomorzu. Miejscem niepowodzeń endecji była natomiast Galicja, gdzie przegrywali ze stronnictwem konserwatystów i organizacją Wincentego Witosa[37].

W owym czasie Dmowski i inni członkowie jego organizacji deklarowali, iż Żydzi szkodzą interesom Polski i Rosji, co doprowadziło do jego porażki w wyborach warszawskich do IV Dumy w 1912 roku[22]. Powodem przegranej było masowe poparcie licznej żydowskiej społeczności Warszawy, która wsparła Jagiełłę, wówczas mało znanego kandydata PPS – Lewicy. W odpowiedzi Dmowski zażądał ekonomicznego bojkotu przeciwko przedsiębiorstwom i zakładom żydowskim[25].

W dniach 15–19 września 1912 roku Dmowski wraz z przywódcami frakcji polskich w parlamentach państw zaborczych Władysławem Seydą i Stanisławem Głąbińskim wziął udział w tajnym zjeździe w majątku Pieniaki pod Lwowem. Uchwalono wtedy, że w nadchodzącej wojnie Polacy ze wszystkich trzech zaborów poprą stronę przeciwną Niemcom[38][39].

W 1913 roku wykładał na zjazdach Rady Głównej Ligi Narodowej w Berlinie, rok później w Wiedniu, gdzie mówił o tym czym byłoby dla Polski zwycięstwo państw germańskich, a także o istocie ewentualnego zjednoczenia zaborów[8]. Do Warszawy wrócił w czerwcu 1913 roku. Wtedy też napisał książkę pt. Upadek myśli konserwatywnej w Polsce[40].

Choć endecy nie mogli otwarcie głosić prorosyjskich idei Dmowskiego w Galicji, to wykorzystali fakt powiązania ukraińskich narodowców z Niemcami, by ostrzegać przed proniemiecką polityką Habsburgów i wskazywać Ukraińców jako wrogów Polski[41]. Stawali tu w opozycji do namiestnika Michała Bobrzyńskiego, który był zwolennikiem rozwiązania Austro-Polskiego i pragnął zaangażować Ukraińców do budowy wspólnego frontu antyrosyjskiego[42][43].

Popiersie Romana Dmowskiego wykonane przez Ferdynanda Jarochę w 1986 r.

I wojna światowa

 Osobny artykuł: deklaracja Wiktora Jarońskiego.

Ostatnie półrocze przed wybuchem wojny poświęcił w całości wielkiej aktywności politycznej, której celem było przygotowanie ruchu narodowego na rychły konflikt zaborców.

Bardzo dobrze przyjął deklarację złożoną 8 sierpnia 1914 roku w Dumie Państwowej przez swojego przyjaciela i posła Wiktora Jarońskiego, dotyczącą solidarności narodu polskiego z Rosją w jej walce z Niemcami. Napisał o niej później: „Nigdy w życiu żaden nasz krok polityczny tak mię nie ucieszył”[44].

Od wybuchu I wojny światowej konsekwentnie działał na rzecz klęski Niemiec, utworzył w Warszawie Komitet Narodowy Polski, stojący na gruncie manifestu wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa do Polaków z 14 sierpnia 1914. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 roku, podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich[45].

Po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Petersburga, gdzie brał udział w pracach komisji polsko-rosyjskiej, mającej ustalić zasady przyszłej autonomii Królestwa. W 1915 roku udał się przez Finlandię i Szwecję na Zachód i rozpoczął akcję na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw Ententy. Odbył podróże do Rzymu i Lozanny. W lutym 1916 roku złożył memoriał na ręce ambasadora rosyjskiego w Paryżu – Izwolskiego, w którym po raz pierwszy wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny – został on negatywnie przyjęty przez stronę rosyjską. Podobnie jak przez Papiestwo którego przedstawiciel pełniący funkcję sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kardynał Pietro Gasparri w rozmowie z nim oświadczyłSzablon:CytatD 11 sierpnia 1916 roku za cykl wykładów, otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Cambridge.

W lipcu 1917 roku rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. W 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego, którego zadaniem było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. We Francji, z jego inicjatywy, została zorganizowana 100-tysięczna Błękitna Armia, która po przetransportowaniu wraz z pełnym wyposażeniem do Polski, stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego w trudnym okresie walk o granice.

Tzw. linia Dmowskiego, granice Rzeczypospolitej postulowane przez Romana Dmowskiego na konferencji pokojowej w Paryżu (1919)

Konferencja paryska i traktat wersalski

Na początku 1919 Roman Dmowski został Delegatem Pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu[46]. 29 stycznia wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, 5-godzinne exposé dotyczące całości polskich żądań (które sam przekładał od razu na język angielski i francuski, gdyż nie ufał obcym tłumaczom, którzy wcześniej niedokładnie tłumaczyli jego słowa[47]). Zdaniem niektórych komentatorów, zaimponował słuchaczom umiejętnością improwizacji, logiką wywodu i znajomością tematu[b].

W trakcie konferencji działalność Dmowskiego, równolegle z działaniami powstańczymi i wojennymi w kraju, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu granic Polski. Po przyjeździe do Paryża Paderewskiego, który jako premier objął główną rolę w negocjacjach, Dmowski zszedł chwilowo na drugi plan, działając przez jakiś czas w komisji do spraw Ligi Narodów[49].

28 czerwca 1919 w sali zwierciadlanej Wersalu, Dmowski wraz z Paderewskim podpisali traktat wersalski, przywracający formalnie Polskę na mapę Europy. Rokowania te doprowadziły do uznania Polski z Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, nakazania referendum na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku oraz ustanowienia Wolnego Miasta Gdańska. 10 września Dmowski podpisał także traktat pokojowy koalicji z Austrią w Saint-Germain.

Dmowski był zwolennikiem inkorporacyjnej koncepcji wschodniej granicy Polski, pozostającej w opozycji do federacyjnych planów Piłsudskiego. Ostatecznie wizja postulowanych przez Dmowskiego granic w sporej części pokrywała się z granicami II RP. Również, po fiasku koncepcji federalistycznej, ostatecznie zrealizowana została idea inkorporacji ziem wschodnich.

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1919 roku, został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Z powodu bardzo ciężkiego zapalenia płuc przebywał w Algierze na kuracji, z której wrócił do Polski dopiero w maju 1920 roku. W czasie inwazji bolszewickiej był członkiem Rady Obrony Państwa. W sierpniu 1920 roku przeniósł się do Poznania, a dwa lata później kupił resztówkę z majątku Chludowo pod Poznaniem, gdzie mieszkał do 1934 roku. Od 27 października do 14 grudnia 1923 roku był ministrem spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa. Było to jedyne stanowisko rządowe w jego karierze politycznej[50].

W 1921 roku został patronem i filistrem honoris causa Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia, a rok później honorowym prezesem Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska. 10 czerwca 1923 roku otrzymał tytuł doktora h.c. Uniwersytetu Poznańskiego w dziedzinie filozofii. W tym okresie prowadził aktywną działalność publicystyczną.

W odpowiedzi na Przewrót majowy postanowił zintensyfikować działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich. W grudniu 1926 roku założył Obóz Wielkiej Polski, w którym został prezesem Wielkiej Rady OWP, a następnie w 1928 roku Stronnictwo Narodowe. W międzyczasie napisał wiele książek, między innymi: Kościół, naród i państwo, Świat powojenny i Polska, Dziedzictwo, Zagadnienie rządu, a także Przewrót. W 1927 roku otrzymał nagrodę literacką im. Jana Kasprowicza[51].

Od 1929 roku przez dwa lata osobistym sekretarzem Dmowskiego był Jan Chudzik (w 1933 zamordowany w zamachu na mjr. Władysława Owoca)[52][53][54].

Grób Romana Dmowskiego na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie

Po zdelegalizowaniu przez rząd sanacyjny OWP wzmógł swoją aktywność. Odgrywał decydującą rolę w przemianach organizacyjno-personalnych SN w latach 1934–1935. W 1934 roku sprzedał swoją posiadłość pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy. Zamierzał napisać wielkie dzieło podsumowujące doświadczenia kultury narodów europejskich, którego ostatecznie nie ukończył – ukazały się jedynie fragmenty. Do końca pozostał niekwestionowanym liderem Narodowej Demokracji.

Po udarze mózgu, który przeszedł w 1937 roku, zamieszkał u swoich przyjaciół, w majątku dworskim Mieczysława Niklewicza we wsi Drozdowo. Tam od 28 grudnia 1938 przechodził zapalenie płuc, zmarł o godz. 1:05 w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 roku w Drozdowie[55][56][57][58][59]. Uroczystości żałobne odbyły się w Drozdowie oraz w katedrze w pobliskiej Łomży[60]. Po przewiezieniu ciała do Warszawy 5 stycznia 1939 uroczystości kontynuowano w archikatedrze warszawskiej[61][62], gdzie przez 14 godzin wystawienia trumny z ciałem hołd zmarłemu oddało ok. 150 tys. osób[63]). W tej świątyni 7 stycznia została odprawiona msza św. pogrzebowa przez bp. Antoniego Szlagowskiego[64], po czym Roman Dmowski został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie[65]. Podczas jego pogrzebu, według źródeł sanacyjnych (nieprzychylnych Dmowskiemu), wzięło udział 100 tysięcy osób. Zdaniem organizatorów, w pogrzebie mogło wziąć udział nawet 200 tysięcy osób, co czyniłoby go jedną z największych manifestacji narodowych okresu międzywojennego (samych sztandarów było ponad 1000[66]). Na uroczystościach pogrzebowych pojawił się m.in. były prezydent Stanisław Wojciechowski, zabrakło natomiast przedstawicieli władz sanacyjnych.

Trumna z ciałem Romana Dmowskiego w kondukcie żałobnym podczas pogrzebu, Warszawa 1939 rok

Poglądy Dmowskiego

Dmowski był publicystą politycznym i twórcą podstaw ideologii narodowej w Polsce. Cieszył się dużym autorytetem wśród znacznej części społeczeństwa. Jego najsłynniejsze publikacje to m.in.: Myśli nowoczesnego Polaka (1903), Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908), Polityka polska i odbudowanie państwa (1925), Przewrót (1934). Przedstawiał w nich własną wizję patriotyzmu opartego na narodowych interesach i realizmie politycznym. Uważał, że Polacy, tak jak inne narody, mają do odegrania własną misję cywilizacyjną. Piętnował wady polskie takie jak bierność, lenistwo, niezdolność do pracy zbiorowej czy niezdyscyplinowanie.

W pierwszych latach działalności długo był krytyczny wobec chrześcijaństwa, którego normy moralne uważał za sprzeczne z założeniami i potrzebami „zdrowego, narodowego egoizmu”, skłaniał się raczej do podporządkowanego interesom państwa lub narodu na wzór protestantyzmu w wydaniu niemieckim lub angielskim[67]. Później, w publikacji Kościół, naród i państwo (1928) zmienił poglądy i podkreślił znaczącą rolę, jaką odgrywa dla narodu polskiego wiara katolicka i Kościół – „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznym stopniu stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”. Z jego publikacji wywodzi się idea Polski jako „wielkiego państwa katolickiego narodu polskiego”.

Dmowski nie ukrywał także zainteresowania ruchami rodzącymi się w ówczesnej Europie. Wśród nich był zarówno faszyzm jak i narodowy socjalizm. W wywiadzie dla Gazety Warszawskiej w 1925 roku stwierdził:

„Gdybyśmy byli podobni do dzisiejszych Włoch, gdybyśmy mieli taką organizację jak faszyzm, gdybyśmy wreszcie mieli Mussoliniego, największego niewątpliwie człowieka w dzisiejszej Europie, niczego więcej nie byłoby nam potrzeba”. Próbował naśladować faszyzm włoski tworząc Obóz Wielkiej Polski[68].

Jego zainteresowanie wyżej wspomnianymi wynikało z faktu, iż postrzegał je jako swego rodzaju ruchy o charakterze narodowym. W przypadku hitleryzmu Dmowski z czasem zaczął odmawiać temu ruchowi miana „narodowego”. W rzeczywistości Dmowski akcentował, że stanowiąca poniekąd o ich istocie dyktatura była raczej przejawem ich słabości niż siły.[69]

Dmowski był przeciwny feminizmowi, gdyż uważał równouprawnienie kobiet za szkodliwe dla ruchu narodowego i idei Polski narodowej[70].

Dmowski a antysemityzm

Dmowski nazywany jest twórcą ideologii antysemickiej w Polsce[71]. Podzielał antysemickie poglądy ówczesnego Kościoła katolickiego, widząc Żydów jako podstawę spisku antykatolickiego z udziałem komunistów, socjalistów, liberałów, masonów i protestantów[72]. Tezy te powiązane były z głoszoną przed Dmowskiego tezą „narodowego egoizmu”[73].

Dmowski uważał Żydów za sprzyjających Niemcom wrogów Polski[c], element niepewny i niepożądany[d], wobec czego sprzeciwiał się ich asymilacji[e].

Prezentował poglądy o żydowskiej światowej konspiracji, która jego zdaniem kontrolowała m.in. konferencję pokojową w Paryżu. Według Dmowskiego syjonizm był próbą rządzenia światem z Palestyny.

W latach trzydziestych sprzyjał radykalizacji młodzieży nacjonalistycznej i prowadzonym przez nią kampaniom antysemickim[77]. Żydów obarczał winą za rozbiory polskie pisząc w opracowaniu „Przewrót” z 1934 roku: Szablon:CytatD

W 1931 roku napisał i opublikował powieść „Dziedzictwo”. Powieść ta przez krytyków oskarżana jest o antysemityzm[78].

Jednocześnie Dmowskiego, interesował los Żydów z mniej zamożnych warstw społecznych.

Szablon:CytatD

Dmowski o konflikcie w SN i ON-R

Dmowski niezwykle sceptycznie odnosił się do konfliktu w Stronnictwie Narodowym pomiędzy „młodymi” a grupą „starszych”. Wyraz swojemu krytycyzmowi w stosunku do młodego pokolenia narodowców, którzy w późniejszym okresie powołali do życia Obóz Narodowo-Radykalny, dał w liście do księdza prałata Józefa Prądzyńskiego. Dmowski pisał, iż chcąc dotrzeć do jak najszerszego audytorium, w agitacji uciekają się do szkalowania go, częstokroć kłamiąc, że on sam opowiada się za ich wizją ruchu narodowego. Choć nie piętnował zachowania przyszłych oenerowców publicznie, ze względu na dobro swojego obozu, zdradził prałatowi, że potępia ich za „głupotę” i „szkodzenie” sprawie narodowej. Ganił ich za brak właściwej formacji i nieumiejętność długofalowego myślenia, za zaistniały stan rzeczy obwiniając także samego siebie[79].

Dmowski wyrokował, iż działania rozłamowców za sprawą ich „umysłowych” i „politycznych” niedostatków skazane są na niepowodzenie. Artykułował nawet, że zażegnywanie konfliktu nie przyniesie rezultatu, wychodząc z założenia, iż aprobata dla rozwinięcia się sporu w dalszej perspektywie umożliwi definitywne odcięcie się oenerowców od obozu narodowego[79].

Kontakty z sowieckimi dyplomatami

Dmowski oraz Narodowi Demokraci byli postrzegani jako potencjalni partnerzy dla sowieckiej dyplomacji (w opozycji do Józefa Piłsudskiego z powodu jego walki przez całe życie przeciwko Rosji). Wynika to z historycznego kontekstu – endecja kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka[80]. Doszło nawet do spotkania posła Piotra Wojkowa z Romanem Dmowskim[81].

Życie prywatne

Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego umieszczona na fasadzie konkatedry Matki Bożej Zwycięskiej na Kamionku

Dmowski nigdy się nie ożenił. W opinii większości biografów jednym z powodów była nieodwzajemniona miłość do Marii Juszkiewiczowej, późniejszej żony Józefa Piłsudskiego. Rywalizacja z Piłsudskim na tym tle mogła być jedną z przyczyn późniejszych antagonizmów tych polityków[f].

Z przekonań religijnych Dmowski był deistą i przez całe życie pozostawał obojętny religijnie, jednak na krótko przed śmiercią nawrócił się i postanowił powrócić na łono Kościoła katolickiego[83]. Na łożu śmierci 30 grudnia 1938 odwiedzili go jego przyjaciel bp Stanisław Łukomski, a także ks. prałat Krysiak z Łomży, który udzielił mu sakramentu namaszczenia chorych[84].

Ordery, odznaczenia i tytuły naukowe

Roman Dmowski generalnie i konsekwentnie odmawiał przyjmowania odznaczeń i wyróżnień[85], tym niemniej był posiadaczem kilku orderów, odznaczeń i tytułów honorowych:

Polskie
Zagraniczne

Po 1989

Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie

Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[89]. Po upadku komunizmu w Polsce, nastąpiło powolne dostrzeganie zasług Dmowskiego dla sprawy polskiej, imieniem powyższego nazwano np. Rondo w Zamościu czy Zielonej Górze, mały Most Dmowskiego we Wrocławiu, a także kilka innych pomniejszych miejsc na terenie całej Polski. W Warszawie powstał także pomnik Romana Dmowskiego staraniem członków Stowarzyszenia Ogólnopolskiego Komitetu Budowy Pomnika Romana Dmowskiego.

Według dra Piotra Okulewicza z Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po 1989 roku na stopień zainteresowania postacią Piłsudskiego nie miały już większego wpływu dawne, sięgające korzeniami okresu międzywojennego podziały i sympatie polityczne[90]. Jako przykład podaje sytuację w Poznaniu, w którym tradycyjnie popularnością cieszyła się endecja, opozycyjna wobec Piłsudskiego. Tymczasem w wieżę zamkową znajdującą się w centrum miasta wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą marszałkowi. Zawiązał się także komitet budowy jego pomnika, a imię Piłsudskiego nadano jednej z głównych ulic Nowego Miasta. Tymczasem, dla porównania, Roman Dmowski został tylko patronem ulicy przebiegającej przez osiedla Górczyn i Łazarz w dzielnicy Grunwald[90].

Za zasługi na rzecz niepodległości oraz za przyczynienie się do rozwoju polskiej świadomości narodowej, Roman Dmowski został 8 stycznia 1999 roku, w 60. rocznicę śmierci uczczony przez Sejm RP jako mąż stanu, specjalną uchwałą. W dokumencie zapisano:

W związku z 60 rocznicą śmierci Romana Dmowskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla walki i pracy wielkiego męża stanu na rzecz odbudowania niepodległego Państwa Polskiego i stwierdza, że dobrze przysłużył się Ojczyźnie. W swojej działalności Roman Dmowski kładł nacisk na związek pomiędzy rozwojem Narodu i posiadaniem własnego Państwa, formułując pojęcie narodowego interesu. Oznaczało to zjednoczenie wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej zamieszkanych przez polską większość, a także podniesienie świadomości narodowej wszystkich warstw i grup społecznych. Stworzył szkołę politycznego realizmu i odpowiedzialności. Jako reprezentant zmartwychwstałej Rzeczypospolitej na konferencji w Wersalu przyczynił się w stopniu decydującym do ukształtowania naszych granic, a zwłaszcza granicy zachodniej.
Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego[91].

25 lipca 2014 roku Sejm RP ponownie uczcił Dmowskiego uchwałą, która związana była z 150. rocznicą urodzin i 75. rocznicą śmierci Romana Dmowskiego[92].

Wybrane publikacje Dmowskiego

Szablon:Kolumna-podział

Upamiętnienie

  • W 1939 została wydana książka autorstwa Feliksa Fikusa pt. Roman Dmowski. 1864–1935[93].
  • Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie
  • Aleja Romana Dmowskiego w Przemyślu
  • Ulice Romana Dmowskiego w: Bielsku-Białej, Częstochowie, Koszalinie, Piotrkowie Trybunalskim, Łomży, Poznaniu, Stalowej Woli, Wrocławiu, Koninie, Szczecinie[94], Słupsku, Krakowie i Bydgoszczy, Nowym Sączu, Sosnowcu oraz w Tychach
  • Plac Romana Dmowskiego w Łodzi
  • Ronda Romana Dmowskiego w: Warszawie, Rzeszowie, Lublinie, Zamościu, Chełmie, Białej Podlaskiej, Siedlcach, Zakopanem, Zielonej Górze, Białymstoku, Tomaszowie Mazowieckim, Kętrzynie, Grudziądzu, Ostrołęce, Zambrowie[95]
  • Mosty Romana Dmowskiego w Bydgoszczy, Wrocławiu
  • Poświęcono mu dwie monety z serii Stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości – srebrną 10-złotową oraz złotą o nominale 200 zł, obie bite stemplem lustrzanym[96].

Zobacz też

Szablon:Kolumna-podział

Uwagi

  1. ↑ W uniwersytetach rosyjskich odpowiadający stopniowi doktora w uniwersytetach niemieckich i austriackich.
  2. ↑ „Zaimponował konferencji świetnym improwizowanym wykładem, swobodnym operowaniem z pamięci ogromem faktów i cyfr, potężną logiką wywodów, które wiele kwestii narzuciły, ale nie przekonały we wszystkim.”[48].
  3. ↑ „Roman Dmowski oświadczył, (…) że Żydzi od dawna służyli interesom niemieckimi są straszliwymi wrogami Polski”[74].
  4. ↑ „Stanowisko endecji wobec kwestii żydowskiej doprowadzone do logicznej konkluzji oznaczać mogło tylko jedną rzecz – uwolnienie Polski od żydowskiej części jej ludności w taki czy inny sposób.”[75].
  5. ↑ „Antyasymilacyjne koncepcje prawicy zostały podsumowane przez Dmowskiego, gdy pisał (przed I wojną światową): ‘w charakterze tej rasy (…) tyle się nagromadziło i ustaliło właściwości odrębnych, obcych naszemu ustrojowi moralnemu, wreszcie w naszym życiu szkodliwych, że zlanie się z większą ilością tego żywiołu zgubiłoby nas, zastępując elementami rozkładowymi te młode, twórcze pierwiastki, na których budujemy swą przyszłość.”[76]
  6. ↑ cyt. „Nie brakowało jej jednak wielbicieli. Znalazł się wśród nich i Piłsudski. Jego najpoważniejszym rywalem, zabiegającym o wzajemność pięknej Marii, okazał się Roman Dmowski, późniejszy przywódca narodowej demokracji. Ta walka o kobietę obrosła w swoistą legendę. Apologeci Piłsudskiego utrzymywali, iż Maria nie odwzajemniała uczuć Dmowskiego. Odtrącony, nie mógł ponoć darować, iż zdecydowała się na małżeństwo z konkurentem. Fakt ten miał zaciążyć na utrzymującej się do końca życia wrogości dzielącej obydwu działaczy. Przeciwnicy zaś Piłsudskiego, chociaż nie negowali faktu, iż on właśnie wyszedł ostatecznie zwycięsko z rywalizacji, podkreślali jednak silne zaangażowanie uczuciowe Marii w związek z Dmowskim. Ten romans i zazdrość o przeszłość wybranki miały, ich zdaniem, zadecydować o niechęci Piłsudskiego do Dmowskiego.”[82].

Przypisy

  1. ↑ Justyna Kozicka: 149 lat temu urodził się Roman Dmowski cz.1. kresowiacy.com, 9 sierpnia 2013. [dostęp 2015-05-08].
  2. ↑ Roman Dmowski – Życiorys.
  3. ↑ Nekrologia. Ś.p. Józefa z Lenarskich Dmowska. „Czas”. 102, s. 3, 27 marca 1914. 
  4. ↑ Ignacy Chrzanowski, Władysław Konopczyński: Roman Dmowski – patriota, mąż stanu, polityk, narodowiec. eioba.pl, 5 sierpnia 2009. [dostęp 2015-05-08].
  5. ↑ Mariusz Kułakowski: Ile rodzeństwa miał Roman Dmowski?. romandmowski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  6. ↑ Mariusz Kułakowski: Dmowski i Sienkiewicz – edukacja w gimnazjum. romandmowski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  7. ↑ a b c Życiorys – wersja krótsza. romandmowski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  8. ↑ a b c d e Roman Dmowski – życiorys. [dostęp 2015-01-31].
  9. ↑ Filip Paluch: Koncepcje państwa i narodu Romana Dmowskiego w okresie do 1914 r.. szturm.com.pl, 31 marca 2015. [dostęp 2015-05-08].
  10. ↑ a b Historia Ruchu Narodowego. ruchnarodowy.org. [dostęp 2015-05-08].
  11. ↑ a b Roman Dmowski (1864–1939). dzieje.pl, 15 maja 2009. [dostęp 2015-05-08].
  12. ↑ Rafał Łętocha: Przez lud do narodu. Patriotyczne wizje Jana Ludwika Popławskiego. nowyobywatel.pl, 13 kwietnia 2012. [dostęp 2015-05-08].
  13. ↑ Roman Dmowski – część I. kresowiacy.com, 9 sierpnia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  14. ↑ a b Dmowski Roman. sztetl.org.pl. [dostęp 2015-05-08].
  15. ↑ Sprawozdanie z Zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswylu za Rok ...., 1899, s. 8.
  16. ↑ a b c Waldemar Ireneusz Oszczęda: Roman Dmowski (1864–1939) – 75 rocznica śmierci i 150 rocznica urodzin. polonus.sk. [dostęp 2015-05-08].
  17. ↑ a b Paweł Broje: 75 lat temu zmarł Roman Dmowski – twórca niepodległości Polski. prawy.pl, 1 stycznia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  18. ↑ Jarosław Drożdżewski: Japoński epizod w życiu Romana Dmowskiego. japonia-online.pl, 24 kwietnia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  19. ↑ Powstanie Wielkopolskie – Biografie. poznan.pl. [dostęp 2015-05-08].
  20. ↑ Nasz patriotyzm. romandmowski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  21. ↑ Michał Arcichowski. Historja walki o spolszczenie szkolnictwa w latach 1905–1907 na terenie b. Kongresówki. „Głos Narodu”. Życie (97), s. 9, 9 kwietnia 1933. Antoni Krzywy. 
  22. ↑ a b c Ewa Michałowska Walkiewicz: Roman Stanisław Dmowski – Członek endecji. poland.us, 21 września 2010. [dostęp 2015-05-08].
  23. ↑ Henryk Wereszycki: Stanisław Grabski. ipsb.nina.gov.pl. [dostęp 2015-05-08].
  24. ↑ Ryszard Świętek, Lodowa ściana: sekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904–1918, Kraków 1998, s. 251.
  25. ↑ a b c Dmowski Roman. bliskopolski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  26. ↑ Piotr Pranajtis: Rola Niemiec w programie Polski niepodległej. narodowikonserwatysci.pl, 3 lutego 2015. [dostęp 2015-05-08].
  27. ↑ Niemcy, Rosja i kwestia polska. polskapartianarodowa.org. [dostęp 2015-05-08].
  28. ↑ Marek Toczek: W 150 rocznicę urodzin i 75 rocznicę śmierci Romana Dmowskiego. klubinteligencjipolskiej.pl, 25 sierpnia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  29. ↑ Roman Dmowski – przeciwnik Piłsudskiego. polskieradio.pl, 9 sierpnia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  30. ↑ Piotr Eberhardt: Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna. jozefdarski.pl. [dostęp 2015-05-08].
  31. ↑ Słowo Polskie, nr 327, Lwów 15 lipca 1908 roku, s. 2.
  32. ↑ Przeciwdziałanie społeczeństwa polskiego – 1864–1914 – zabór rosyjski. instytuthistoryczny.pl. [dostęp 2015-05-08].
  33. ↑ Historia administracyjna Gminy Cyców. ugcycow.pl. [dostęp 2015-05-08].
  34. ↑ IV. Niepodległość Polski a interesy państw rozbiorczych, III. Rok przełomowy. W: Małgorzata Wojciechowska: Roman Dmowski: Polityka polska Odbudowanie państwa. T. 1. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1989, s. 48, 91. ISBN 83-2110-983-7. [dostęp 2015-05-09].
  35. ↑ Paweł Brojek: 75 lat temu zmarł Roman Dmowski – twórca niepodległości Polski. prawy.pl. [dostęp 2015-05-08].
  36. ↑ Jerzy Pietrzak: Stanisław Nowicki. ipsb.nina.gov.pl. [dostęp 2015-05-08].
  37. ↑ Polskie organizacje społeczne, polityczne, militarne – 1864–1914 – zabór austriacki. instytuthistoryczny.pl. [dostęp 2015-05-09].
  38. ↑ Jędrzej Giertych, O Piłsudskim, Londyn 1987, s. 23–24.
  39. ↑ Pierwsza Wojna Światowa. polskie-sluzby.pl, 10 listopada 2014. [dostęp 2015-05-09].
  40. ↑ P. Dmowski o konserwatystach: Roman Dmowski: „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”, Warszawa, 1914. catalog.hathitrust.org. [dostęp 2015-05-09]. (ang.).
  41. ↑ Leszek S. Jankiewicz: Początki ruchów dążących do usamodzielnienia się Ukrainy według Jędrzeja Giertycha. W: Witold Listowski: Ludobójstwo OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich: Dawne Kresy Południowo-Wschodnie w optyce historycznej i współczesnej. Kędzierzyn-Koźle: P.P.P. Arsgraf, 2013, s. 18. ISBN 978-83-6399-904-9. [dostęp 2015-05-09].
  42. ↑ Karol Wierczak: Między Zbruczem a Karpatami. kresy24.pl, 11 października 2012. [dostęp 2015-05-09].
  43. ↑ Barbara Stoczewska: Ukraina i Ukraińcy w polskiej myśli politycznej: Od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej. AFM Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, 26 października 2013, s. 145–146. ISBN 978-83-7571-222-3. [dostęp 2015-05-09].
  44. ↑ R. Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa, przedmową i komentarzem opatrzył T. Wituch, t. 1, Warszawa 1988, s. 217.
  45. ↑ Kazimierz Władysław Kumaniecki, Zbiór najważniejszych dokumentów do powstania państwa polskiego, Warszawa, Kraków 1920, s. 30.
  46. ↑ Eugeniusz Romer, Pamiętnik Paryski 1918–1919, przypisy Andrzej Garlicki, Ryszard Świętek, t. I, Wrocław 2010, s. 25.
  47. ↑ Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa. Wrocław: Nortom 2009, s. 322.
  48. ↑ Marian Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe. 1795–1921, Spotkania, Paryż 1983, s. 638.
  49. ↑ Norbert Wójtowicz, Dyplomacja Dmowskiego, „Niezależna Gazeta Polska” (Dodatek specjalny IPN) 2009, nr 1(35), s. VI-VIII panstwo.net – Dyplomacja Dmowskiego.
  50. ↑ Iwo Cyprian Pogonowski: Roman Stanisław Dmowski – zasłużony działacz i geopolityk. pogonowski.com, 17 października 2009. [dostęp 2015-05-08].
  51. ↑ Roman Dmowski – część II. kresowiacy.com, 9 sierpnia 2014. [dostęp 2015-05-08].
  52. ↑ Śledztwo w sprawie zajść w Brzozowie. „Głos Narodu”, s. 1, Nr 132 z 17 maja 1933. 
  53. ↑ Paweł Brojek: Jan Chudzik – sekretarz Romana Dmowskiego i ofiara rządów sanacji. prawy.pl, 2013-05-14. [dostęp 2015-05-01].
  54. ↑ Damian Szymczak: Zabić endeka. Gazeta Polska Codziennie, 2014-01-13. [dostęp 2015-05-01].
  55. ↑ Choroba Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 1B, s. 1, 1 stycznia 1939. 
  56. ↑ Zgon Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 2B, s. 1, 2 stycznia 1939. 
  57. ↑ Zgon Romana Dmowskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 3, Nr 2 z 4 stycznia. 
  58. ↑ Ostatnie chwile Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 3B, s. 1-2, 3 stycznia 1939. 
  59. ↑ Stanisław Mojkowski. Ostatnia Wigilia Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 6B, s. 3, 6 stycznia 1939. 
  60. ↑ Pogrzeb Romana Dmowskiego odbędzie się w sobotę w Warszawie. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 4B, s. 4, 4 stycznia 1939. 
  61. ↑ Pogrzeb Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 5B, s. 5, 4 stycznia 1939. 
  62. ↑ Hołd Warszawy Wodzowi Wielkiej Polski. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 6B, s. 2, 6 stycznia 1939. 
  63. ↑ Prasa polska o Romanie Dmowskim. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 8B, s. 8, 8 stycznia 1939. 
  64. ↑ Czołem Wodzu! Odpoczywaj w Chwale Wiecznej. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 8B, s. 1, 8 stycznia 1939. 
  65. ↑ Czołem Wodzu! Odpoczywaj w Chwale Wiecznej. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 8B, s. 3, 8 stycznia 1939. 
  66. ↑ Kazanie ks. prałata Nowakowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 8B, s. 2, 8 stycznia 1939. 
  67. ↑ Adam Zamoyski, The Polish Way, Londyn, John Murray, 1987, s. 329.
  68. ↑ Richard S. Levy, World Fascism: A Historical Encyclopedia – Tom 1; Cytat: Dmowski tried to emulate Italian Fascism by setting up the extraparliamentary Greater Poland Camp (Oboz Wielkiej Polski; OWP).
  69. ↑ Michał Andrzejczak, Faszyzm włoski i hitleryzm w publicystyce Romana Dmowskiego w latach 1922-1939.
  70. ↑ Robert Kotowski: Między polityką a działalnością społeczną – Narodowa Organizacja Kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym. W: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet po 1918 roku (na tle porównawczym). T. II. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009, s. 281. ISBN 978-83-7543-101-8. (pol.).
  71. ↑ Ireneusz Krzemiński, Dmowski i antysemityzm narodowo-katolicki, „Nigdy Więcej”, nr 22, 2016, ISSN 1428-0884.
  72. ↑ Richard S. Levy, Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution, 2005, s. 182; cytat: In general, Dmowski shared the antisemitic views of the Catholic Church at that time, seeing Jews as the linchpin of an anti-Catholic conspiracy involving communists, socialists, liberals, Freemasons, and Protestants.
  73. ↑ Murray Baumgarten, Peter Kenez, Bruce Allan Thompson, Varieties of Antisemitism: History, Ideology, Discourse, 2009, s. 175.
  74. ↑ Ezra Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 65.
  75. ↑ Ezra Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym., PWN, Warszawa 1992, s. 65.
  76. ↑ Ezra Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 65.
  77. ↑ „Sam Dmowski (…) nie zrobił nic, żeby w swojej partii powstrzymać rosnącą falę nastrojów pronazistowskich” – Ezra Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 105.
  78. ↑ „Dmowski – fatalne dziedzictwo”, „Gazeta Wyborcza” z dn. 4.11.2005 r.
  79. ↑ a b List Romana Dmowskiego do księdza prałata Józefa Prądzyńskiego.
  80. ↑ Zamach majowy i Polska w świetle odtajnionych materiałów sowieckich. ksiazki.wp.pl, 10 maja 2013. [dostęp 2015-05-08].
  81. ↑ Zamach majowy i Polska w świetle odtajnionych materiałów sowieckich. ksiazki.wp.pl, 10 maja 2013. [dostęp 2015-05-08].
  82. ↑ Por. np. Tomasz i Daria Nałęcz, Józef Piłsudski: Legendy i Fakty wyd. MAW 1988, s. 98.
  83. ↑ Raport o stanie wiary w Polsce – Józef Michalik w rozmowie z Grzegorzem Górnym i Tomaszem P. Terlikowskim, Wyd. Polwen, Radom 2011, s. 132, ISBN 978-83-7557-113-4.
  84. ↑ Ostatnie chwile Romana Dmowskiego. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 3B, s. 2, 3 stycznia 1939. 
  85. ↑ Kunert, Andrzej Krzysztof; Małgorzata Smogorzewska (1998). Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny. Tom I, A–D. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. ISBN 83-7059-392-5. s. 388.
  86. ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 15.
  87. ↑ a b c Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 143.
  88. ↑ Polskie ordery i odznaczenia. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1989, s. 60.
  89. ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 10.
  90. ↑ a b Piotr Okulewicz: Józef Piłsudski: Między apologią a odrzuceniem.
  91. ↑ Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 stycznia 1999 r. w sprawie uczczenia 60. rocznicy śmierci Romana Dmowskiego. [dostęp 2009-03-05].
  92. ↑ Sejm uczcił 150. rocznicą urodzin i 75. rocznicą śmierci Romana Dmowskiego. [dostęp 2014-08-03].
  93. ↑ Ruch wydawniczy. Nowe książki nadesłane do redakcji. „Prosto z Mostu”, s. 6, 5 lutego 1939. 
  94. ↑ Mija termin dekomunizacji. Jakie efekty w Szczecinie - Region - Radio Szczecin [online], radioszczecin.pl [dostęp 2017-09-02] (pol.).
  95. ↑ Dziennik Urzędowy Województwa Podlaskiego: uchwała nr 201/XL/10 Rady Miasta Zambrów z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie nadania nazw rondom. bialystok.uw.gov.pl. [dostęp 2014-11-29]. (pol.).
  96. ↑ Monety okolicznościowe w 2017 r.. nbp.pl. [dostęp 09-11-2017]. (pol.).
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „Kwestia żydowska 1930”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „Ludwik Malinowski Dramaty”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW

Bibliografia

  • The Lands of Partitioned Poland, 1795–1918, Piotr Wandycz, Donald W. Treadgold, Peter F. Sugar; University of Washington Press, Washington 1974.
  • Roman Wapiński, Roman Dmowski, Wyd. Lubelskie, Lublin 1988, ISBN 83-2220-480-9.
  • Jan Dobraczyński, Spadające liście, powieść historyczna o Romanie Dmowskim, Warszawa 2010.
  • Władyka Wiesław, Drugie życie Dmowskiego, [w:] „Polityka”, 47/2012, s. 58-61.
  • Krzysztof Kawalec, Roman Dmowski, Ossolineum 2002
  • Izabella Wolikowska, Roman Dmowski. Człowiek, Polak, Przyjaciel, Nortom 2007

Linki zewnętrzne

Drugi rząd Wincentego Witosa (1923)
W dniu zaprzysiężenia
Późniejsi członkowie rządu

Szablon:Minister spraw zagranicznych II RP

Rada Obrony Państwa (1920)
Z urzędu
Reprezentanci kół poselskich
Przedstawiciele rządu
Niestali przedstawiciele wojska

Godło Polski

  • pogrubienie – członkowie rady przez cały okres jej istnienia; kursywa – członkowie rady odwołani przed końcem jej istnienia
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Roman_Dmowski&oldid=53263779”