Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”
Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” (w skrócie: GS albo GS „SCh”) – nazwa spółdzielni produkcyjno-handlowo-usługowych istniejących w większości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce.
Utworzone w okresie PRL gminne spółdzielnie miały wówczas praktycznie monopol handlu na wsi (w miastach ich odpowiednikami były w pewnym zakresie spółdzielnie spożywców „Społem”). Poza działalnością gospodarczą niektóre GS-y zajmowały się także aktywizacją lokalnej społeczności poprzez prowadzenie Klubów Rolnika.
Większość Gminnych Spółdzielni przetrwała reformy rynkowe.
Część spółdzielni działa nie tylko na terenach wiejskich, ale również w miastach – zazwyczaj wówczas pod nazwą Rejonowa Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu.
Zakres działalności[edytuj | edytuj kod]
GS-y powstały jako rolnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, zajmujące się:
- sprzedażą wszelkich artykułów, od spożywczych począwszy, poprzez wszelkie art. przemysłowe (narzędzia, naczynia, meble, rowery i motocykle, odzież i obuwie, „1001 drobiazgów”), aż do nawozów, materiałów siewnych, budowlanych i węgla na opał,
- skupem żywca,
- przetwórstwem spożywczym, prowadząc piekarnie, rzeźnie, masarnie, rozlewnie piwa, wytwórnie wód gazowanych, restauracje i bary.
Historia[edytuj | edytuj kod]
W dniach 30–31 grudnia 1944 r. popierający PPR działacze wiejscy zorganizowali Zjazd Chłopski w Lublinie[1]. Podczas Zjazdu uchwalono „Orędzie do chłopów” i powołano organizację polityczno-gospodarczą pod nazwą: Związek Samopomocy Chłopskiej (ZSCh)[2], przy pomocy której władze przejęły kontrolę nad tradycyjną chłopską spółdzielczością i kółkami rolniczymi. Jednym z zadań ZSCh było zastępowanie dotychczasowych wiejskich spółdzielni nowym, zestandaryzowanym modelem spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, jakim stały się GS „Samopomoc Chłopska”, które w niektórych regionach dodatkowo wzmocniono, na podstawie dekretu z dnia 12 czerwca 1945 r.o przeniesieniu własności resztówek majątków rozparcelowanych na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej przekazując im państwowe „resztki poparcelacyjne”.[3]
W 1946 r. utworzono Powiatowe Związki Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (PZGS). Po likwidacji powiatów zastąpiły je Wojewódzkie Związki Gminnych Spółdzielni (WZGS).
W maju 1948 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni[4]. Na podstawie tej ustawy w lipcu 1948 r. Naczelna Rada Spółdzielcza, kierowana przez Edwarda Ochaba powołała do życia 8 branżowych central spółdzielczych:
- Centrala Rolnicza Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (CRS „Samopomoc Chłopska”)
- Centrala Spółdzielni Mleczarsko-Jajczarskich
- Centrala Spółdzielni Ogrodniczych
- Centrala Spółdzielni Spożywców „Społem”
- Centrala Spółdzielni Pracy
- Centrala Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczych
- Centrala Spółdzielni Mieszkaniowych
- Centrala Spółdzielni Wytwórczych „Solidarność” (spółdzielczość żydowska).
CRS „Samopomoc Chłopska” była centralnym związkiem spółdzielczym, zrzeszającym obowiązkowo wszystkie gminne spółdzielnie w Polsce. Miała uprawnienia do ingerowania w statut i skład zarządu zrzeszonych spółdzielni, nadzorowała je poprzez PZGS i WZGS.
W latach 1961–1967 w budynku Gminnej Spółdzielni Samopomocy Chłopskiej mieściła się siedziba Banku Spółdzielczego w Lipinkach[5].
W 1976 r. w związku z przyłączeniem do CRS „Samopomoc Chłopska” spółdzielni mleczarskich i ogrodniczo-pszczelarskich powstał Centralny Związek Spółdzielni Rolniczych „Samopomoc Chłopska” (CZSR „Samopomoc Chłopska”). Z kolei po odłączeniu się spółdzielni mleczarskich i ogrodniczo-pszczelarskich w 1981 r. związek ten zmienił nazwę na: Centralny Związek Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, a przestał istnieć na mocy ustawy o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości z 1990 r., która nakazała likwidację wszystkich centralnych związków spółdzielczych[6].
Krajowy Związek Rewizyjny[edytuj | edytuj kod]
W 1992 r. przedstawiciele 72 Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” powołali Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (KZRS „Samopomoc Chłopska”), który w 2010 r. zrzeszał ponad 1200 gminnych spółdzielni. Związek wydaje miesięcznik „Rolnik Spółdzielca” (powstały w 1948, jeszcze jako pismo Centrali Rolniczej Spółdzielni Samopomoc Chłopska).
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Władysław Kurkiewicz, 25 lat Polski Ludowej. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971, s. 21.
- ↑ Dwa tygodnie wcześniej (15 grudnia) odbyły się „masowe zjazdy wojewódzkie chłopów w Białymstoku, Rzeszowie, Lublinie, Sandomierzu, Mińsku Mazowieckim w sprawie utworzenia Związku Samopomocy Chłopskiej” – jak podaje Władysław Kurkiewicz, op.cit, s. 20.
- ↑ Przeniesienie własności resztówek majątków rozparcelowanych na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej. - Prawo.pl [online], www.prawo.pl [dostęp 2023-12-17].
- ↑ Ustawa z dnia 21 maja 1948 r. o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni, Dz.U. nr 30, poz. 199.
- ↑ O BANKU - Bank Spółdzielczy w Lipinkach [online], www.bslipinki.pl [dostęp 2022-02-12].
- ↑ Ustawa z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości, Dz.U. nr 6, poz. 36.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Kalendarz rocznic i wydarzeń 1974. Polska i świat, Centralny Ośrodek Dokumentacji Prasowej przy PAP
- Władysław Kurkiewicz, 25 lat Polski Ludowej. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971
