Skały magmowe Śląska Cieszyńskiego i Moraw
Skały magmowe Śląska Cieszyńskiego i Moraw – izolowane wychodnie skał magmowych w obrębie osadów fliszowych, występujące w pasie o przebiegu NE–SW, długości ok. 100 km i szerokości 15-25 km, od Hranic na zachodzie po Bielsko-Białą na wschodzie (według regionalizacji fizycznogeograficznej Karpat: Pogórze Morawsko-Śląskie (czes. Podbeskydská pahorkatina) w Czechach i Pogórze Śląskie w Polsce). Poza tym obszarem skały magmowe odsłaniają się sporadycznie w Kotlinie Żywieckiej, co związane jest z obecnością w tym rejonie okna tektonicznego.
Obszar występowania skał magmowych wieku dolnokredowego w granicach Śląska Cieszyńskiego i Moraw jest różnie nazywany w literaturze naukowej, m.in.: podbeskidzka prowincja magmowa, morawsko-śląski obszar wulkaniczny, asocjacja cieszynitowo – pikrytowa czy cieszyńska prowincja magmowa.
Obecnie skały magmowe tego regionu nazywa się tradycyjnie „skałami cieszynitowymi”. Termin ten, stanowiący wygodne uproszczenie, dotyczy szerokiej gamy skał o różnym składzie mineralnym, strukturze i teksturze. Skały te zostały odkryte w drugiej połowie XIX w. przez Ludwika Hoheneggera. Nazwę „cieszynit” nadał on wszystkim skałom magmowym występującym w obrębie fliszu karpackiego na terenie Śląska Cieszyńskiego i Moraw. Dziś wiadomo, że oprócz cieszynitów i ich odmian występują tu również pikryty, monchikity i diabazy. Wspomnianym skałom magmowym mogą sporadycznie towarzyszyć także skały piroklastyczne w postaci drobnych warstewek tufów.
Występowanie na tle budowy geologicznej regionu[edytuj | edytuj kod]
Wystąpienia skał cieszynitowych są charakterystyczne wyłącznie dla zachodniej części płaszczowiny śląskiej, gdzie towarzyszą najstarszym osadom całych Karpat fliszowych, które tradycyjnie nazywa się warstwami cieszyńskimi (głównie łupki, margle i wapienie). W literaturze polskiej, zachodnią część płaszczowiny śląskiej pomiędzy Olzą i Skawą dzieli się na dwie podrzędne jednostki: niższą płaszczowinę cieszyńską i wyższą – godulską. Skały cieszynitowe występują wyłącznie w obrębie płaszczowiny cieszyńskiej i zostały sfałdowane wraz z jej osadami na przełomie paleogenu i neogenu.
Geneza i formy występowania skał cieszynitowych[edytuj | edytuj kod]
Geneza skał cieszynitowych ma ścisły związek z rozwojem basenu fliszowego, w którym tworzyły się najstarsze osady płaszczowiny śląskiej (tzw. basen protośląski). Wystąpienia skał cieszynitowych zlokalizowane są w strefie niemal równoległej do jego osi. Magma, której źródło stanowił przetapiany materiał górnego płaszcza Ziemi, wydobywała się z wnętrza Ziemi wykorzystując głęboko umiejscowione uskoki, które aktywne były w trakcie formowania się basenu protośląskiego we wczesnej kredzie.
Na przeważającym obszarze magma nie przedarła się na powierzchnię, którą stanowiło dno basenu i zastygła w postaci intruzji zgodnych (sille). Czasem jednak magma przedarła się przez osady i wylała na dno basenu – produkty wulkanizmu podmorskiego, m.in. lawy poduszkowe i fragmenty pokryw lawowych dobrze zachowały się na terenie Czech. Skały cieszynitowe obserwowane w odsłonięciach wykazują znaczny stopień zwietrzenia. Skały zupełnie świeże spotykane są sporadycznie.
Wykorzystanie[edytuj | edytuj kod]
Skały cieszynitowe wydobywane były w licznych kamieniołomach i służyły jako surowiec do budowy dróg i produkcji zaprawy murarskiej. Polskie kamieniołomy w XIX w. uznawane były za jedne z największych na Śląsku Cieszyńskim. W epoce brązu i żelaza pokruszone skały cieszynitowe wykorzystywano natomiast jako domieszkę do gliny przy produkcji ceramiki.
Ochrona prawna[edytuj | edytuj kod]
Skały cieszynitowe to jedne z nielicznych skał magmowych występujących w Karpatach fliszowych dlatego też mają duże znaczenie dla zachowanie georóżnorodności. Ich wychodnie są niezwykle cennymi oraz interesującymi geostanowiskami o wartościach dydaktycznych i naukowych. W Polsce ochronie prawnej podlegają:
- stanowisko dokumentacyjne z 2002 r., znajdujące się w Cieszynie, w pobliżu ul. Krętej (sill; odkrywka cieszynitu o dł. ok. 20 m);
- pomnik przyrody na górze Goruszka w Grodźcu (dawny kamieniołom; intruzje monchikitu; obiekt zdewastowany).
Chronione obiekty w Czechach:
- Pomnik Przyrody (přírodní památka) Pikrytové mandlovce u Kojetína (dawny kamieniołom; pikryt);
- Pomnik Przyrody Polštářove lávy ve Straníku (lawy poduszkowe; diabaz i pikryt diabazowy);
- Pomnik Przyrody Profil Morávky;
- Pomnik Przyrody Žermanický lom (fragment potoku lawowego; dawny kamieniołom; diabaz).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Hovorka, D., Spišiak, J.,: Vulkanizmus mezozoika Západných Karpát, VEDA, Bratysława 1988, 1-224.
- Kasprowska, K., Ciborowski, T.,: Zarys budowy geologicznej oraz wykorzystanie surowców skalnych na Pogórzu Cieszyńskim [W:] M. Szelerewicz i J. Urban, red.: Materiały 44 Sympozjum Speleologicznego, Wisła 2010, 8-10.10.2010: 9-17, on-line: [1]
- Krs, M., Šmíd, B.,: Paleomagnetism of Cretaceous rocks of the teschenite association, outer West Carpathians of Czechoslovakia, Sb. Geol. Věd, Uzita Geofyz., 1979, 16, 7-25.
- Smulikowski, K.,: Materiały do znajomości skał magmowych Śląska Cieszyńskiego, Arch. Tow. Nauk. we Lwowie, 1929, III, 5, 1: 1-124.
- Smulikowski, K.,: Uwagi o cieszyńskiej prowincji magmowej, Rocz. PTG, 1980, 50, 1, 41-54.
- Spišiak, J., Hovorka, D.,: Petrology of the Western Carpathians Cretaceous primitive alkaline volcanics, Geologica Carpathica, 1997. 48, 2, 113-121.
- Włodyka, R.,: Ewolucja składu mineralnego skał cieszyńskiej prowincji magmowej, Prace Naukowe UŚ, 2711, Wyd. UŚ, Katowice 2010, 1-232, on-line: [2]
- Włodyka, R., Karwowski, Ł.,: The alkaline magmatism from the Polish Western Carpathians, Pr. Spec. PTM, 2004, 24, 23-31, on-line: [3]
- http://drusop.nature.cz/