Snoza (pszczelarstwo)

Snoza (od starop. snaze = ułatwienie lub snoza = osadzony w czymś drewniany patyk) – zastosowany w pszczelarstwie wynalazek księdza Jana Dzierżona. Była to drewniana listwa, wpuszczana w wycięcia w przeciwległych ścianach bocznych ula, zwanego szafkowym.

Po otwarciu tylnych drzwi (tak jak w szafce) uzyskiwało się dostęp do prowadnicy i możliwość wyjmowania plastrów pszczelich mocowanych na snozach (listewkach wyjmowanych niczym szuflada), ułożonych za sobą w odpowiedniej odległości. Przyczepione do ruchomych snoz plastry, łatwo można było wyjmować z ula, ocenić ilość miodu w komórkach, stan zdrowotny roju – a co ważne, nie niszczono przy tym wewnętrznej struktury ula, oszczędzając pszczołom niepotrzebnej pracy przy odbudowie komórek woskowych, a tym samym zwiększając czas przeznaczony na produkowanie miodu.

W 1845 r. ks. dr Jan Dzierżon opublikował zasady budowy ula, w którym początkowo:

plastry wyciągane były do tyłu, po ewentualnym odcięciu nożem od ścian bocznych,
do nowych snoz przyczepiane były fragmenty plastrów, stanowiące ich zaczątek zmuszający pszczoły do kontynuacji budowy na listwach, a nie między nimi,
określił też (jako pierwszy) zasadę koniecznej odległości między plastrami (przestrzeń międzyplastrowa), definiowaną jako 1,5 cala między środkami sąsiednich snóz (na środku komórki jednej strony stykają się tylnymi ścianki z komórkami drugiej strony). Odległość międzyplastrowa została ustalona doświadczalnie.

W 1848 roku Dzierżon wprowadził rowki wycinane w bocznych ścianach ula, aby zastąpić mniej wygodne przybijane listewki do zawieszania snóz. Rowki te miały wymiary 8×8 mm – dokładnie średni wymiar między 1/4 i 3/8 cala. Wymiar 1/4–3/8 cala. W Ameryce ta przestrzeń została nazwana „bee space” (pszczela przestrzeń).

Pomysł Jana Dzierżona wprowadzenia wycięć tych wymiarów świadczy o tym, że wprowadził powyższe wymiary wcześniej, niż pierwsze ramki zostały skonstruowane właściwie. Pszczoła europejska wypełnia plastrem woskowym przestrzeń większą niż 3/8 cala, lub propolisem (kitem pszczelim) szczeliny poniżej 1/4 cala. Przestrzeń międzyplastrowa jest na koniec 2-krotnością minimalnej pszczelej przestrzeni (2 × 1/4 cala = 12,5 mm).

Ksiądz Jan Dzierżon stworzył pierwszy na świecie ul z ruchomą zabudową. Pracował nad udoskonaleniem idei snóz co najmniej od 1838 roku. Dwa prototypowe ule Dzierżona zachowały się i podjęto starania, by je wystawić na pokaz (prawdopodobnie w Łowkowicach lub Karłowicach).

Ule z ruchomymi plastrami rozprzestrzeniły się po całym świecie, choć same snozy zostały szybko zastąpione pełnymi ramkami (mocniejsze konstrukcyjnie) w efekcie powstały stosowane do dziś ule ramowe von Berlepscha (publikacja z maja 1852 r.) oraz Langstrotha (październik 1852, patent USA). Ule ramowej konstrukcji propagował i stosował także Dzierżon, który w rodzinnej wsi założył z bratankiem dużą pasiekę. W Polsce, wśród pszczelarzy z tradycjami, ule wciąż jeszcze bywają nazywane dzierżonami.

Obecnie snozy są stosowane w ulikach weselnych lub jako baza dla plastra ruchomego w pełnowymiarowych ulach korytkowych. W obydwu przypadkach wnętrze ula ograniczają ściany boczne skierowane ukośnie do środka (snozy układane są równolegle do ściany frontowej).

Historia i znaczenie snozy[edytuj | edytuj kod]

Od czasów starożytnych stosowano w Grecji lekko stożkowe ceramiczne donice układane poziomo w postaci muru. Około 1650 r. zauważono, prawdopodobnie przez przypadek, że w takiej donicy ustawionej pionowo, pszczoły nie przyklejają plastrów do ukośnych ścian bocznych. (Z natury plastry pszczele są budowane od góry (powałki) i kończone w linii pionowej zanim dotkną dna lub innej przeszkody.)

Tak zbudowane naturalnie ruchome gniazdo zamocowane jedynie do pokrywy donicy udoskonalono tnąc pokrywę w regularnych odstępach – zgodnie wzorem dostarczonym przez pszczoły. Od tamtego czasu próbowano skopiować odległości międzyplastrowe i przenieść gniazdo pszczół do graniastosłupu (preferencyjnie prostopadłościanu). Z różnych powodów odległości międzyplastrowe były niewłaściwe, a pszczoły przyklejały plastry do pionowych ścian graniastosłupów. Ul szafowy Dzierżona umożliwił stosunkowo łatwe odcinanie plastrów od ścian bocznych i praktyczne określenie odległości międzyplastrowej w komorze czerwienia (1845). Kolejne usprawnienia przez Jana Dzierżona snóz i wymiarów w ulu – jak opisane wyżej, doprowadziły do prawidłowo funkcjonujących ramek w 1852 r.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego. WP, Warszawa 1985, ISBN 83-214-0410-3.