Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Stara Fabryka – oddział Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej z muralem Mariusza Warasa

Stara Fabryka, dawna nazwa: Muzeum Techniki i Włókiennictwa funkcjonuje od 1 stycznia 1979 roku. Powstało jako oddział ówczesnego Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej w celu dokumentowania bogatych tradycji miejscowego ośrodka przemysłu wełnianego poprzez gromadzenie maszyn, urządzeń i dokumentacji związanej z tą dziedziną wytwórczości. Oprócz tego muzeum gromadzi i udostępnia eksponaty związane z innymi branżami przemysłu i techniki, takimi jak pożarnictwo, drukarstwo, przemysł metalowo-maszynowy. Muzeum zajmuje część budynków dawnej fabryki sukna rodziny Büttner, jednego z większych zakładów włókienniczych dawnego Bielska.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Muzeum przejęło eksponaty działu tkactwa macierzystej placówki, a następnie stopniowo wzbogacało swoje zbiory o maszyny i urządzenia pozyskiwane w miejscowych zakładach włókienniczych. Pierwotnie dla celów ekspozycji przeznaczono budynki Zakładów Przemysłu Wełnianego (ZPW) „Rytex” przy ulicy 1 Maja 20, jednak ostatecznie w 1983 roku Muzeum ulokowano w części budynków ZPW „Bewelana” Zakład B przy ulicy Sukienniczej. Prace remontowe w pofabrycznych obiektach rozpoczęto w 1992 roku, pierwszą część ekspozycji na parterze otwarto dla publiczności 2 grudnia 1996 roku. Rok później udostępniono wystawę na I piętrze.

Do 1995 roku placówka nosiła nazwę Muzeum Techniki Włókienniczej, ponieważ jednak trafiały tutaj również przedmioty związane z innymi działami szeroko rozumianej techniki, zmieniono ją na obowiązującą obecnie. Mimo to największą część ekspozycji nadal zajmują maszyny i urządzenia związane z włókiennictwem. Uzupełniają ją wystawy poświęcone historii bielsko-bialskich straży pożarnych i wodociągów, niewielkie pomieszczenie drukarni oraz tzw. lamus muzealny. Nie zapomniano również o tradycjach tutejszego przemysłu metalowego. W miarę dostępnych środków finansowych planowany jest remont dalszych pomieszczeń i rozbudowa ekspozycji.

Muzeum zajmuje część budynków dawnej fabryki sukna rodziny Büttner, jednego z większych zakładów włókienniczych dawnego Bielska. W 1868 roku tutejszy mistrz sukienniczy Karol Traugott Büttner (zm. 1884) kupił ogród na Żywieckim Przedmieściu, gdzie wystawił dwupiętrowy budynek z oficynami (ul. 1 Maja 8). W 1884 roku przedsiębiorstwo odziedziczyli Karol Teodor (zm. 1932) i Gustaw Adolf (zm. 1933) Büttnerowie, prowadząc je odtąd pod nazwą Karl Büttners Söhne (Synowie Karola Büttnera). Bracia przystąpili do rozbudowy przedsiębiorstwa. W 1889 roku wzniesiono halę fabryczną przy ulicy Sukienniczej, zbudowano kotłownię i wprowadzono napęd parowy oraz zamknięto czworobok zabudowań dookoła dziedzińca. W latach 1900 i 19061907 powstała piętrowa hala fabryczna z obszernym poddaszem, mieszcząca obecnie główną część ekspozycji muzealnej.

Na początku lat trzydziestych XX wieku firmę przejęli synowie K. T. Büttnera: Karol August, Paweł Maurycy i Herbert Oskar Büttnerowie, synowie G. A. Büttnera: Jan Karol i Kurt Ernest Büttnerowie oraz szwagier tych ostatnich, Erwin Kerger. Asortyment wyrobów powiększono przez uruchomienie tkalni dywanów. Do firmy należał zakład macierzysty przy ul. 1 Maja 8 oraz zakład filialny w Białej przy Kościele Opatrzności Bożej, wcześniej fabryka sukna Krebok & Then należąca do Büttnerów od ok. 1910 roku. Ta ostatnia spaliła się doszczętnie w latach trzydziestych XX wieku. Korzystano też z farbiarni Kergera w Białej przy moście, na ul. 11 Listopada.

Po II wojnie światowej odebrana właścicielom i upaństwowiona fabryka w Bielsku wchodziła w skład ZPW im. Leona Laska, później znana była jako „Bewelana” zakład B. Po zakończeniu działalności produkcyjnej w 1983 roku część pofabrycznych obiektów przeznaczono dla Muzeum Techniki i Włókiennictwa.

Z historii miasta i przemysłu[edytuj | edytuj kod]

Bielsko-Biała to liczące ponad 170 tysięcy mieszkańców miasto położone na południu Polski, u stóp Beskidów, nad rzeką Białą oddzielającą Śląsk od Małopolski. Jest ważnym ośrodkiem przemysłowo-handlowym, kulturalnym i turystycznym w pobliżu granic z Czechami i Słowacją. Powstałe w średniowieczu śląskie Bielsko od 1327 roku należało do Czech, od 1526 roku do habsburskiej Austrii. Małopolska Biała, powstała w połowie XVI wieku na przeciwległym brzegu rzeki w Rzeczypospolitej. Prawa miejskie otrzymała w 1723 roku, zaś od 1772 roku należała do zaanektowanej przez Austrię Galicji. Po 1918 roku oba miasta znalazły się w granicach odrodzonej Polski, by zostać ostatecznie połączone w 1951 roku.

Bielsko i Biała zawdzięczały swój rozwój tkaninom wełnianym produkowanym od połowy XVI wieku, początkowo przez sukienników zrzeszonych w cechach. Głównymi rynek zbytu były Polska i Węgry, od połowy XVIII wieku rozpoczęto też sprzedaż do krajów imperium tureckiego, tj. na dzisiejszy Bliski Wschód. Około 1800 roku w Bielsku pracowało już 520 mistrzów tkackich, a w Białej ok. 150. W 1806 roku sprowadzenie pierwszych przędzarek mechanicznych zapoczątkowało epokę industrializacji. Zaczęły powstawać fabryki wyposażane w najnowsze zdobycze techniczne, m.in. w 1826 roku uruchomiono pierwszą maszynę parową. Na początku XX wieku w bielsko-bialskim ośrodku przemysłu wełnianego, trzecim co do wielkości na terenie Austro-Węgier, działało już ponad dziewięćdziesiąt większych i mniejszych przedsiębiorstw tej branży: fabryk sukna, przędzalni, tkalni, farbiarni i zakładów apretury. Słynną „bielską wełnę” znał cały świat. Po 1918 roku Bielsko i Biała wraz z okolicą były drugim po Łodzi centrum włókienniczym Polski. Niestety, lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły upadek tutejszych przedsiębiorstw. Świadectwem przeszłości pozostają liczne budowle przemysłowe na terenie miasta oraz pamiątki zgromadzone w Muzeum Techniki i Włókiennictwa.

Od połowy XIX wieku w bielsko-bialskim ośrodku włókienniczym pojawiły się zakłady przetwarzające len i jutę oraz fabryki kapeluszy. Rozwinęły się też inne gałęzie przemysłu: metalowy i maszynowy, spożywczy, papierniczy, drzewny i budowlany, by wymienić tylko najważniejsze branże.

Po II wojnie światowej Bielsko-Biała, zwane „miastem 100 przemysłów”, stało się jednym z największych w kraju ośrodków samochodowego oraz elektromaszynowego. Pod względem potencjału rozwojowego zaliczane jest obecnie do pierwszej dziesiątki pośród polskich miast.

Ekspozycja włókiennicza Muzeum[edytuj | edytuj kod]

Maszyny i urządzenia na oddziale przygotowawczym tkalni

Istnieje wiele rodzajów wyrobów włókienniczych produkowanych z różnych surowców. Muzeum prezentuje głównie maszyny i urządzenia do produkcji wełnianych tkanin zgrzebnych, w tym słynnych bielskich sukien. Eksponaty zgromadzono w czterech salach odpowiadających poszczególnym oddziałom dawnej fabryki.

Na przędzalni wełnę owczą przetwarzano na przędzę. Obejrzeć tu można m.in. klepak do czyszczenia odpadów produkcyjnych, trzepak do wełny, wilk do rozluźniania i mieszania surowca, dwa zespoły zgrzeblarskie (dwu- i trzymaszynowy), które przetwarzały wełnę w niedoprzęd, wreszcie selfaktor czyli przędzarkę, gdzie niedoprzęd zmieniał się w przędzę. Dwa ostatnie urządzenia, wyprodukowane przez bielską fabrykę maszyn G. Josephy's Erben pod koniec XIX wieku, należą do unikalnych zabytków dawnej techniki włókienniczej. Jest tu też szarparka do szmat wełnianych, z których uzyskiwano tzw. włókna wtórne do produkcji przędzy gorszej jakości.

Przędza trafiała następnie do oddziału przygotowawczego tkalni. Tu przewijano ją na przewijarkach, na snowarkach przygotowywano nitki osnowy, zaś na cewiarkach nitki wątku. Wyróżniają się m.in. snowarka mechaniczna z bielskiej fabryki maszyn Georg Schwabe z lat trzydziestych XX wieku oraz cewiarka z firmy G. Josephy's Erben z początku XX wieku. Przy sali oddziału przygotowawczego obejrzeć można kantor mistrza nadzorującego pracę robotników.

Kocioł farbiarski i draparka mechaniczna na wykończalni

Na tkalni osnowę i wątek przetwarzano w tkaninę na krosnach tkackich. Muzeum prezentuje ich różnorodną kolekcję: od modelu pionowego krosna ręcznego z okresu kultury łużyckiej (700-400 p.n.e.), drewnianych ręcznych krosien nicielnicowych (XVIII-XX wieku) oraz krosna dywanowego przez metalowe krosna mechaniczne do bezczółenkowych krosien pneumatycznych i rapierowych z lat sześćdziesiątych XX wieku. Na jednym z krosien ręcznych demonstrowany jest proces tkania. Ekspozycję uzupełnia bogata kolekcja maszynek do dziurkowania kart sterujących pracą krosien żakardowych i nicielnicowych.

Tkaniny, nim trafiły do odbiorcy, podlegały wielu operacjom chemicznym i mechanicznym na oddziale wykończalni bądź apretury, uzyskując pożądane właściwości. W tej części ekspozycji obejrzeć można m.in. kocioł do farbowania wełny i przędzy, zaparzarkę do wygładzania i stabilizacji wymiarów tkanin czesankowych, folusz roletowy spilśniający tkaniny zgrzebne, dwie mechaniczne draparki do tkanin (jedna z metalowymi obiciami iglastymi, druga z szyszkami ostów sukienniczych), ręczne nożyce postrzygackie oraz postrzygarkę mechaniczną, a wreszcie składarkę do tkanin. Ekspozycję włókienniczą uzupełniają urządzenia laboratoryjne, kolekcja różnego rodzaju czółenek tkackich, katalogi próbek tkanin produkowanych w Bielsku i Białej w latach 19281940, litografie ukazujące miejscowe fabryki ok. 1870 roku, a także obrazy i grafiki o tematyce włókienniczej oraz kilimy.

Muzeum prezentuje również szereg maszyn służących do produkcji kapeluszy: zgrzeblarko-nawijarkę, filcerki stożków, folusz młotowy, barwiarkę, rozciągarkę główek, prasę piaskową i inne.

Ogień i woda[edytuj | edytuj kod]

Specjalne ekspozycje poświęcone są pożarnictwu oraz miejskim wodociągom. Pierwsza z nich w obecnej postaci przygotowana została wiosną 2004 roku z okazji jubileuszu 140-lecia Bielsko-Bialskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Prezentowane są na niej zarówno zbiory Muzeum, jak i pamiątki będące własnością Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej, Ochotniczych Straży Pożarnych z poszczególnych dzielnic miasta oraz osób prywatnych. Największymi eksponatami są dwa konne wozy strażackie oraz sanie z okresu międzywojennego wyposażone w sikawki ręczne bądź spalinowe. W dwóch witrynach i na ścianie zgromadzono archiwalne fotografie (oryginały i reprodukcje) ukazujące remizy w Bielsku i Białej, portrety komendantów, grupy strażaków, emblematy i odznaki, dokumenty etc. Obok zebrano pamiątki dotyczące straży pożarnych z Komorowic, Starego Bielska, Kamienicy, Bystrej Śląskiej, Lipnika, Leszczyn, Hałcnowa i Straconki. Ekspozycję uzupełniają sztandary jednostek OSP, podręczny sprzęt gaśniczy i ratowniczy, sygnalizatory pożaru, kolekcja prądownic (końcówek węży strażackich), hełmy i pasy.

Wozy strażackie ze Starej Fabryki w Bielsku-Białej

Wystawa poświęcona historii zaopatrzenia Bielska-Białej w wodę jest najnowszą częścią ekspozycji i funkcjonuje od listopada 2005 roku. Powstała w związku z 110 rocznicą uruchomienia wodociągu miasta Bielska. Znalazł się na niej szereg nigdy dotąd nie prezentowanych oryginalnych rysunków technicznych z końca XIX i początków XX wieku, przechowywanych dotąd w archiwum przedsiębiorstwa AQUA S.A. w Bielsku-Białej. Kolejno są to: niezrealizowany projekt wodociągu dla Bielska i Białej inż. Grahna z 1887 roku przewidujący budowę ujęcia wody na Sole w Kętach-Podlesiu, projekt wodociągu dla Bielska z ujęciem w Wapienicy barona von Schwarza z 1892 roku, projekt wodociągu dla miasta Białej z ujęciem w Straconce inż. Pfistera z 1898 roku oraz projekt zapory wodnej w Wapienicy firmy Dyckerhoff & Widmann z 1927 roku Rysunki techniczne uzupełniają liczne widokówki, fotografie oraz dokumenty archiwalne, te ostatnie udostępnione przez Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Bielsku-Białej. Jest też kilka starych liczników wody, zasuwa odcinająca oraz oryginalna żeliwna pokrywa włazu komory wyrównawczej pierwszego bielskiego ujęcia wody w Wapienicy z 1893 roku, z napisem CARL FREIHERR v. SCHWARZ.

Przemysł metalowo-maszynowy[edytuj | edytuj kod]

Gwałtowny rozwój włókiennictwa był przyczyną powstania w Bielsku-Białej przemysłu metalowo-maszynowego, który zaopatrywał lokalne fabryki w maszyny i urządzenia. Przypomina o nim część ekspozycji muzealnej. Obejrzeć można tutaj zabytkową tokarkę nieznanego wytwórcy z początku XX wieku, różnego typu wiertarki pionowe kolumnowe z napędem ręcznym bądź elektrycznym, stół wraz ze zbiorem ręcznych narzędzi ślusarskich. Zwraca uwagę ważący 22 kg album pamiątkowy zawierający zdjęcia dyrekcji i pracowników fabryki maszyn włókienniczych Gustav Josephy's Erben. Ekspozycję uzupełniają fotografie i obrazy związane tematycznie z przemysłem metalowym.

Drukarnia[edytuj | edytuj kod]

Odrębne pomieszczenie zajmuje wystawa poświęcona technice drukarskiej. Na uwagę zasługują tutaj dwie prasy dociskowe z przełomu XIX i XX wieku oraz dwie maszyny drukarskie: jedna z firmy J. G. Schelter, U. Gisecke z Lipska (1926 rok), druga bliżej nieznanego wytwórcy „SH”. Urządzeniami nowszej generacji są angielski monotyp z tasterem, czyli maszyna do programowania i odlewania pojedynczych czcionek (1960 rok) oraz radziecki linotyp służący do odlewania całych wierszy tekstu (1982 rok). Uzupełnieniem ekspozycji są klocki drukarskie z secesyjnym elementami dekoracyjnymi do drukowania plakatów i afiszy oraz różnego rodzaju czcionki drukarskie.

Z muzealnego lamusa[edytuj | edytuj kod]

Eksponat z lamusa

Otwarta w 1996 roku ekspozycja ukazywała wyłącznie maszyny i urządzenia włókiennicze. Ponieważ na półki muzealnych magazynów trafiały także inne eksponaty związane z szeroko rozumianą techniką, w 2002 roku z ich części stworzono odrębną wystawę, wzbudzającą duże zainteresowanie zwiedzających. Można tu zobaczyć m.in. różnego typu odbiorniki radiowo-telewizyjne, gramofony i magnetofony, maszyny liczące i do pisania. Duży zbiór tworzą też różnorakie sprzęty gospodarstwa domowego: żelazka (z duszą, na węgiel, ogrzewane gazem i inne), maszyny do szycia, ręczne pralnice drewniane, jedna z pierwszych elektrycznych pralek bębnowych z lat trzydziestych XX wieku, wyżymaczki, duży magiel skrzyniowy oraz mniejsze domowe, kilka rodzajów odkurzaczy, wagi, lampy naftowe, maszynki do mięsa, krajalnice ręczne do chleba i wiele innych.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]