Starożytny Egipt

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 81.190.23.61 (dyskusja) o 16:10, 28 mar 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
„Czarna Ziemia”
I6G17X1
O49
(Kemet)
ok. 3100 p.n.e. – 30 p.n.e.
Stolica

Memfis

Głowa państwa

Kleopatra VII

Religia dominująca

Religia starożytnego Egiptu

Maska grobowa Tutanchamona. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych artefaktów egipskich.

Starożytny Egipt (egip. Kemet, Czarna Ziemia) – wysoko rozwinięta cywilizacja starożytnego Bliskiego Wschodu położona w północno-wschodniej Afryce w dolinie i delcie Nilu (z oazami Pustyni Libijskiej włącznie). W okresie największego rozkwitu (Nowe Państwo) obejmująca swoim zasięgiem także Nubię (Kusz) oraz Punt na południu, Syropalestynę (Retenu) na północnych rubieżach azjatyckich, oraz tereny libijskie na północnym zachodzie.

Historia Egiptu interesowała już samych starożytnych i nie przestała frapować badaczy okresów późniejszych. Wiek XIX przyniósł przełom w postaci odczytania pisma egipskiego (Jean-François Champollion[1], Ippolito Rosellini[2]), co pozwoliło na odszyfrowanie inskrypcji oraz odtworzenie historii politycznej. Powszechne zainteresowanie społeczeństw dziewiętnastowiecznej Europy, informowanej na bieżąco o postępach prac dzięki dynamicznie rozwijającej się prasie, doprowadziło do serii ekspedycji badawczych o charakterze archeologicznym i w efekcie stworzenia podstaw dla współczesnej egiptologii.

Początki cywilizacji egipskiej sięgają zjednoczenia regionu delty (Egiptu Dolnego) i doliny Nilu (Egiptu Górnego) w okresie predynastycznym (ok. 3500 p.n.e.). W czasach historycznych następowały po sobie kolejne warianty państwowości w postaci jednolitych królestw (Stare, Średnie i Nowe Państwo), przedzielone okresami dezintegracji (Pierwszy, Drugi i Trzeci Okres Przejściowy). Okres schyłkowy (I tysiąclecie p.n.e.) to dominacja asyryjska i perska, a od podbojów Aleksandra Wielkiego okres hellenistyczny w dziejach Egiptu. Ostatnią formą starożytnej państwowości egipskiej było utworzenie z kraju nad Nilem prowincji rzymskiej w czasach panowania Oktawiana Augusta (do podboju arabskiego w VII wieku n.e.).

Główną przyczyną wielkości i trwałości zdobyczy cywilizacji egipskiej było specyficzne położenie. Łączność poprzez Synaj i Syropalestynę z wielkimi centrami cywilizacyjnymi, takimi jak Mezopotamia, Anatolia, a w okresie późniejszym starożytna Grecja, sprzyjała wymianie idei. Jednoczesna łatwość obrony przed zagrożeniami płynącymi z tego sąsiedztwa dzięki warunkom naturalnym (Pustynia Arabska, Morze Czerwone, pustynie Półwyspu Arabskiego na wschodzie; Morze Śródziemne na północy; Sahara na zachodzie) prowadziła do trwałości i jednorodności kultury egipskiej. Regularne wylewy Nilu i w efekcie wysoka urodzajność gleby były korzystne dla rozwoju rolnictwa. Utrzymanie skomplikowanego systemu irygacyjnego rodziło potrzebę nadzoru administracyjnego, co z kolei prowadziło do powstania silnej władzy centralnej, z czasem zideologizowanej religijnie, oraz powstania pisma (hieroglify). Bliskość kopalń miedzi, złota i kamieni szlachetnych (Synaj, Nubia) przyczyniła się do rozwoju rzemiosła i wymiany handlowej z sąsiadami, a ogólna dostępność trwałego materiału budowlanego w postaci kamienia sprzyjała rozwojowi budownictwa.

Charakterystyczną cechą wyróżniającą Egipt na tle innych cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu była religia. Jej motyw przewodni, wiara w życie po śmierci i kult władcy, prowadził do budowy potężnych grobowców, które do dziś są jednymi z ważniejszych źródeł poznania historii, kultury i umysłowości starożytnych Egipcjan.

Historia badań nad starożytnym Egiptem

Prace, podejmowane przez faraonów, nad zachowaniem dziedzictwa kulturowego wieków wcześniejszych (np. Totmesa IV, który nakazał renowację Wielkiego Sfinksa w Gizie w podzięce za objęcie władzy[3] w XIV wiek p.n.e.), czy zwyczaj spisywania list władców począwszy od czasów najdawniejszych (Kamień z Palermo[4], Kanon Turyński[5] czy Aegyptiaca Manethona[6]) wskazują na to, że starożytni Egipcjanie okazywali szacunek dokonaniom przodków. Swoją uwagę historii Egiptu w czasach antycznych poświęcili również Herodot[7] (cała Księga II Dziejów) oraz Strabon[8] (XVII księga Geografii).

Egiptologia

 Osobny artykuł: Egiptologia.

Nowożytne studia nad historią starożytnego Egiptu rozpoczęły się wraz z ekspedycją wojskową Napoleona w 1798 roku, kiedy to towarzyszący mu badacze dokonali pierwszych opisów, pomiarów oraz szkiców[9] kraju, ze szczególnym uwzględnieniem starożytności egipskich. Dalszy impuls do badań dało odczytanie pisma hieroglificznego przez Jean-François Champolliona[1] i – co za tym idzie – możliwość zrozumienia inskrypcji oraz rekonstrukcji historii politycznej. Przełomowe dla egiptologii okazały się również prace archeologiczne Williama Flindersa Petrie, który na przełomie wieków XIX i XX, prowadząc w sposób nowatorski (szczególnie staranny) wykopaliska na najważniejszych stanowiskach (m.in. Giza), ustanowił nowe standardy prac archeologicznych, kładąc podwaliny pod współczesną egiptologię[10]. Współcześnie badania nad historią starożytnego Egiptu to grupa nauk pokrewnych historii i archeologii, uprawiana na wielu uczelniach w wielu zakątkach świata, również w Polsce[11].

Położenie, geografia i warunki naturalne

Geografia polityczna starożytnego Egiptu
 Osobny artykuł: Geografia Egiptu#Budowa geologiczna i rzeźba.
Położenie na mapie Egiptu

Egipt starożytny, w przeciwieństwie do współczesnej Republiki Egiptu, to niemal wyłącznie dolina i delta Nilu. Rozległe pustynie (Arabska i Libijska), poza wielkimi oazami, nigdy nie stanowiły z nim jedności politycznej, kulturowej czy gospodarczej. W starożytności dorzecze Nilu geograficznie i historycznie dzieliło się na Egipt Dolny, obejmujący swym zasięgiem deltę oraz Egipt Górny, ograniczający się do doliny rozciągającej się wzdłuż rzeki (aż do pierwszej katarakty). Na południe od pierwszej katarakty znajdowała się Nubia (obecnie południowy Egipt i północny Sudan), która – podobnie jak północny sąsiad – dzieliła się na Nubię Dolną, nazywaną przez starożytnych Egipcjan Wawat, i ciągnącą się od mniej więcej drugiej do czwartej katarakty Nubię Górną, zwaną w inskrypcjach Kusz. Nubia Dolna stanowiła integralną część państwa faraonów, związaną z nim administracyjnie i politycznie nieomal przez całą jego historię. Nubia Górna wchodziła w jego skład jedynie w okresach największej świetności[10][12].

Największym bogactwem Egiptu od czasów najdawniejszych były jego gleby aluwialne, użyźniane rokrocznie przez regularne wylewy Nilu, powodowane przez letnie etiopskie monsuny. W tej sytuacji zapewnienie urodzajności pól zależało nie tyle od prawidłowego ich nawodnienia, co przede wszystkim od sprawnego odprowadzenia nadmiaru wody. W zwartym rejonie delty znajdowała się większość egipskich terenów uprawnych. Inaczej sytuacja przedstawiała się w Górnym Egipcie, gdzie żyzne gleby występowały jedynie w do wąskiej dolinie. Sprawiało to, że część z nich znajdowała się znacznie powyżej poziomu rzeki. Budowa potrzebnej do ich nawodnienia sieci irygacyjnej wymagała dużego nakładu pracy, a to z kolei sprzyjało społecznej samoorganizacji. Fakt, iż w określonej sytuacji egipskie pola mogły dawać plony dwa, a nawet trzy razy w roku, powodował powstawanie nadwyżek, a te z kolei prowadziły do wyodrębnienia się scentralizowanej władzy. Przypuszczalnie nastąpiło to wcześniej w Egipcie Górnym, z którego wyszła pierwsza inicjatywa zjednoczeniowa[12][13][14].

Z Górnym Egiptem związane były również wielkie oazy Pustyni Libijskiej, z których najwcześniej przyłączono el-Charga i el-Dachla. W okresie późniejszym częścią Egiptu stały się również al-Farafira i al-Baharija. W VII wieku p.n.e. wpływom egipskim uległa najdalej wysunięta na zachód i zamieszkana przez ludność libijską Siwa. Ze względu na bliskość pustyń, w Egipcie panuje klimat tropikalny suchy. Nieodległe tereny obfitowały w bogate zasoby naturalne, jak chociażby wykorzystywane w budownictwie pokłady wapnia oraz miedzi.

Specyficzne położenie Egiptu nad żyznym Nilem, otoczonym ze wszystkich stron pustyniami, górami i morzami, sprawiało, że kraj faraonów był wyjątkowo bezpieczny. Lokalne plemiona libijskie i nubijskie stały na zbył niskim poziomie rozwoju, aby mogły trwale zagrozić wielkiemu sąsiadowi. Była to sytuacja wyjątkowo komfortowa na tle innych państw starożytnego Bliskiego Wschodu, umożliwiająca polityczną stabilność i zapewniająca ciągłość kulturową. Jednocześnie kontakt ze światem zewnętrznym zapewniał wąski przesmyk Półwyspu Synaj, łączący kraj faraonów z pobliskimi centrami cywilizacyjnymi. Pomimo względnego spokoju, to właśnie sąsiadujący z Synajem Dolny Egipt kilkakrotnie na przestrzeni wieków doświadczył najazdu Libijczyków (Ludy Morza), a nawet obcego panowania (Hyksosi)[10][12].

Ważniejsze miasta starożytnego Egiptu

Ważniejsze miasta Dolnego Egiptu
Aleksandria • Arsinoe • Athribis (Dolny Egipt) • Awaris • Bubastis • Buto • Damietta • Giza • Heliopolis • Memfis • Peluzjum • Rosetta • Sais • Sakkara • Tanis
Ważniejsze miasta Górnego Egiptu
Abydos • Afroditopolis • Athribis (Górny Egipt) • Dendera • Edfu • Elefantyna • Hibe • Hierasykaminos • Kom Ombo • Koptos • Al-Kusajr • Nechen • Syene • Szedet • Teby • Tinis
Ważniejsze miasta Dolnej Nubii (Wawat)
Abu Simbel • Buhen

Państwo i jego organizacja

Okres historyczny w dziejach Egiptu rozpoczął się wraz ze zjednoczeniem dolnego i górnego państwa przez władców epoki predynastycznej. Cechą charakterystyczną periodyzacji dziejów kraju nad Nilem pozostaje podział na okresy, ze szczególnym uwzględnieniem panowania poszczególnych dynastii. Wynikało to z tradycyjnego sposobu datowania, a ten z kolei z wagi, jaką miała w starożytnym Egipcie monarchia[15]. Rozkwit państwa możliwy był dzięki dobrze zorganizowanej administracji oraz silnie osadzonej w kulturze i religii władzy centralnej, nadzorującej prace irygacyjne, organizującej armię, politykę budowlaną i kultową[16].

Monarchia

 Osobne artykuły: Faraon i Władcy Egiptu.
Królewskie insygnia

Dziedzicznymi władcami starożytnego Egiptu byli faraonowie. Ich władza miała charakter absolutny i silnie usankcjonowany religijnie. Faraon był bowiem nie tylko królem, głównodowodzącym armią i najwyższym kapłanem, ale zarazem ziemskim wcieleniem boga Horusa (uosabiającego Egipt), który w konsekwencji po śmierci sam stawał się bogiem. Miało to swoje odzwierciedlenie w egipskim budownictwie religijnym, którego najbardziej okazałymi budowlami były monumentalne grobowce panujących. Ta zależność powodowała również silne powiązanie władcy z klerem określonych bóstw oraz silną centralizację władzy opartą o hierarchię społeczną[17][18][19].

Administracja

Od czasów panowania II dynastii władcę zajętego nadzorem nad armią i obowiązkami religijnymi w sprawach administracyjnych wyręczał wezyr. Był to urzędnik centralny (w okresie Średniego i Nowego Państwa dwóch, po jednym dla Górnego i Dolnego Egiptu), posiadający ogromne uprawnienia, zarządzający skarbem (polityka fiskalna), rolnictwem, sprawiedliwością i archiwami królewskimi. Wezyrowie mieli również bezpośredni nadzór nad nomarchami, zarządcami prowincji (nomów), na które podzielony był Egipt, oraz nad starszymi miast (dowody ich obecności znajdujące się w materiałach źródłowych świadczą o jakiejś formie samorządu). Filar administracji centralnej i terenowej stanowili pisarze, posługujący się na co dzień uproszczonym zapisem hieroglificznym zwanym hieratyką, a w okresach późniejszych demotyką, spisywaną na papirusie i drewnie[19][20].

Podstawą administracji lokalnej były nomy (22 Górnego i 20 Dolnego Egiptu). Ten tradycyjny podział wykształcił się w czasach najdawniejszych i najprawdopodobniej odzwierciedlał zasięg możliwości nadzoru nad lokalną siecią kanałów nawadniających. W okresach słabości władzy centralnej nomarchowie zdradzali tendencje do uniezależniania się od centrum i przekształcania swojej władzy w dziedziczną[18] (Pierwszy Okres Przejściowy).

Egipski lekki rydwan

Armia

Składała się głównie z wolnych Egipcjan, a od II tysiąclecia p.n.e. uległa uzawodowieniu. Służba dawała zapewne jedną z niewielu szans awansu egipskim chłopom i cudzoziemcom, spośród których werbowano korpusy zaciężne. Przez większość historii starożytnego Egiptu podstawą armii faraonów była piechota i dopiero w okresie Nowego Państwa pojawiły się lekkie rydwany. Żołnierze podzieleni na garnizony bazowali w pałacu, ośrodkach prowincjonalnych lub fortach strzegących granic (np. Buhen, Semna w Nubii). Wszystkie formacje egipskiej armii począwszy od procarzy, poprzez łuczników, a na topornikach kończąc miały charakter lekki. Wojownicy nie nosili pancerzy, tylko skórzane ochraniacze, a ochronę głowy stanowiła gruba peruka lub specjalnie zapuszczane włosy spięte w kok[18][21][22].

Pismo

Tradycyjne nazwy Egiptu
Czarna Ziemia[23] (Kemet)
I6G17X1
O49
Dwie Ziemie[24] (tȝwy)
N16
N16
 Osobne artykuły: Hieroglify, Pisma egipskie, Język egipski i Język koptyjski.

Egipskie pismo hieroglificzne, obok pisma klinowego, uważane jest za najstarsze na świecie[25], a jego pierwsze, najprostsze przedstawienia datowane są na okres kultury archeologicznej Nagada[26] (okres predynastyczny). W przeciwieństwie do pisma klinowego, hieroglify wykorzystywane były do zapisu tylko jednego języka (staroegipski), przechodzącego na przestrzeni tysiącleci, podobnie jak sam zapis, znaczną ewolucję[25].

Hieroglify, hieratyka i demotyka

Najstarszą znaną formą pisma egipskiego, stosowaną w okresie Starego i Średniego Państwa, były hieroglify (stgr. ἱερογλυφικά γράμματα, hieroglyfika grammata, święte znaki). Łączyły one piktogramy, ideogramy i fonogramy, a podstawowa zasada ich zapisu przetrwała niezmieniona przez cały czas trwania cywilizacji egipskiej. Wynikało to z faktu, iż przeznaczone były tylko do najważniejszych zapisów oficjalnych, świątynnych lub grobowych[26][27].

Na okres Nowego Państwa datuje się znaleziska wskazujące na powstanie nowej formy zapisu, zwanej hieratyczną (stgr. ιερατικός hieratikos, kapłański). Było to pismo powstałe w wyniku rozwoju i rozpowszechnienia praktyk pisarskich. Wyewoluowało z pisma hieroglificznego, nie wypierając go jednak. Służyło do codziennego użytku w świątyniach, administracji i dyplomacji. Hieratyką zapisywano również większość tekstów literackich do III wieku p.n.e.[26][27][28]

Około VII wieku p.n.e. pojawiła się nowa odmiana pisma egipskiego, zwana demotyczną (stgr. δημοτικός, demotikos, ludowy). Wiele znaków nie przypominało już swoich hieroglificznych pierwowzorów, jednak zasada pozostawała ta sama. Pismo egipskie pozostawało pismem wyrazowym[26][27][28].

Kamień z Rosetty

Język koptyjski

Ostatnią fazą rozwoju zapisu języka staroegipskiego był język koptyjski. Powstały w okresie wczesnego chrześcijaństwa egipskiego, oparty był już jednak o alfabet grecki, z kilkoma zapożyczeniami z form wcześniejszych, używanych do zapisu głosek nie występujących w grece. Jest to do dziś język oficjalny Kościoła koptyjskiego[27].

Odczytanie

Odczytanie pisma hieroglificznego w XIX wieku przez Jean-François Champolliona możliwe było dzięki tzw. Kamieniowi z Rosetty. Jest to pozostałość steli świątynnej z ok. II wieku p.n.e., z zapisaną w dwóch językach i trzech wersjach (hieroglifach, demotyce i grece) treścią dekretu, wydanego na cześć koronacji Ptolemeusza V Epifanesa, z greckiej dynastii Lagidów. Stela została odnaleziona podczas egipskiej wyprawy Napoleona w 1798 roku. Champollionowi w odczytaniu treści pomogła znajomość języka koptyjskiego[29].

Literatura

Hieroglify

Kultura egipska, przez cały czas swojego trwania w okresie starożytnym, doczekała się niezwykle wszechstronnego rozwoju form literackich. Wiele z zabytków piśmiennictwa egipskiego znanych jest do dziś, a najstarsze z nich, tzw. Teksty Piramid, zostały odnalezione na ścianach grobowców z okresu Starego Państwa, a opisują wierzenia dotyczące życia pośmiertnego. Z Pierwszego Okresu Przejściowego pochodzi Opowiadanie o zniszczeniu ludzkości, oddające nastrój niepokoju, spowodowanego upadkiem państwowości i powszechnym brakiem poczucia bezpieczeństwa[28][30].

W okresie Średniego Państwa (klasycznego dla kultury egipskiej) nastąpił największy rozwój egipskiej literatury, wszystkich niemal gatunków. Z licznie zachowanych opowiadań najbardziej warte wspomnienia są Rozbitek i Opowieść o Sinuhecie, będące echem wielkich podbojów i licznych podróży jakie Egipcjanie odbywali w związku z wyprawami wojskowymi, dyplomatycznymi i kupieckimi, charakterystycznymi dla okresu rządów faraonów XII dynastii. Na szczególną uwagę zasługują utwory o charakterze moralizatorskim jak chociażby Nauki dla króla Merikare, czy Nauki króla Amenhotepa oraz teksty religijne, w tym napisana w okresie Nowego Państwa Księga Umarłych, czy Hymn ku czci Atona przypisywana faraonowi Echnatonowi[28][30][31].

Okres późniejszy to dominacja języka i form charakterystycznych dla kultury greckiej. Jednakże jeszcze dla poprzedzającej okres hellenistyczny tzw. Epoki Późnej zachował się opis podróży kapłana i dyplomaty Wen-Amona do Syropalestyny. Stanowi on dojmujący opis upadku zwierzchnictwa egipskiego w tym rejonie na rzecz niesubordynowanych Filistynów, zapowiadający nieuchronny koniec bliskowschodniej dominacji państwa faraonów[32].

Religia

 Osobne artykuły: Religia starożytnego Egiptu i Mitologia egipska.
Horus, Ozyrys i Izyda. Luwr

Herodot w drugiej księdze Dziejów pisał o Egipcjanach: Są oni pobożni ponad miarę, bardziej niż wszystkie inne ludy[33] (II.37). Obecny stan badań zdaje się potwierdzać tezę, iż religia była wszechobecna w życiu mieszkańców starożytnego Egiptu. Niektóre jej aspekty, jak choćby kwestie powstania Świata, bliskie były również filozofii[34].

Kosmogonia i kosmologia

Istniały trzy oficjalne kosmogonie będące w zasadzie różnymi wersjami tego samego zagadnienia, stworzenia Świata przez słońce z żywiołu symbolizującego Nil (chaos). Najstarszą i zarazem budzącą największy szacunek była ta ze świętego miasta Heliopolis, odwołująca się do dziewiątki najważniejszych bogów (tzw. Enneady). Zgodnie z nią, z nieokiełznanego żywiołu Nun wyodrębniło się słońce („samo z siebie”), byt doskonały czczony na przemian w postaci Amona i Re. Amon-Re, przedstawiany jako skarabeusz toczący kulkę gnoju symbolizującą przemianę, powołał do życia Szu i Tefnut (czyli żywioł suchy i wilgoć), a z nich zrodziły się Nut i Geb (Niebo i Ziemia). Ci ostatni mieli czwórkę (w niektórych wersjach piątkę) dzieci: Izydę, Ozyrysa, Neftydę i Seta. Wraz z ich narodzinami rozpoczął się również czas ludzi. Legenda dotycząca ostatniego pokolenia bogów miała charakter męczeński, w postaci pasji Ozyrysa symbolizującej cierpienie człowieka. Ozyrys, pierwszy król Egiptu został zdradziecko zamordowany przez Seta, a jego ciało poćwiartowane. Izyda, uosobienie małżeńskich cnót poskładała ciało męża przy pomocy siostry Neftydy. W balsamowaniu zwłok pomógł syn z nieprawego łoża Ozyrysa i Neftydy, Anubis, a w jakiś czas po tym Izyda wydała na świat pogrobowca Horusa. Ten ostatni stoczył z Setem zwycięską walkę o tron Egiptu, który Set zdążył sobie przywłaszczyć, a Ozyrys, w wyniku werdyktu boskiego sądu, został panem świata zmarłych[35][36].

Druga, rywalizująca z helipolitańską kosmogonia, powstała w stolicy XV nomu górnoegipskiego Hermopolis. W niej na odwrót, Słońce było ostatnim w cyklu stworzenia, wyklutym z jaja, którym opiekowały się pary bogów, symbolizujące podstawowe żywioły. Trzecia z nich, najbardziej zwarta teologicznie, to kosmogonia memficka znana z granitowej płyty ze świątyni Ptaha z Memfis (VII wieku p.n.e.). Przechowywana obecnie w British Museum posiada zapis informujący, że jest kopią znacznie starszego papirusu. Kosmogonia memficka łączyła obydwa wcześniejsze wątki, przekaz jest jednak znacznie bardziej abstrakcyjny, odnoszący się do myśli i powołującego ją do życia słowa. Rządy bogów na Ziemi uwzględniają również Kanon Turyński i Aegypiaca Manethona, w postaci tzw. Złotego Wieku łączącego się z okresem historycznym[35][36].

Bogowie

Egipski amulet przedstawiający sokoła
Enneada heliopolitańska Atum/Re • Szu – Tefnut • Geb – Nut • Ozyrys – Izyda • Set – Neftyda
Ogdoada hermopolitańska Nun – Naunet • Huh – Hauhet • Kuk – Kauket • Amon – Amaunet
Triada memficka Ptah • Sechmet • Nefertum
Pozostali bogowie głównego nurtu Anubis • Aton • Bastet • Bes • Chepri • Chnum • Chonsu • Hathor • Horus • Maat • Min • Montu • Renenutet • Seszat • Sobek • Sokar • Tatenen • Tawaret • Thot • Wadżet

Istniało wiele mitów mających za zadanie powiązanie i uwypuklenie roli bóstw lokalnych w zmaganiach bogów znanych z oficjalnych kosmogonii. Np. krowa karmicielka Hathor, która pomogła Izydzie wykarmić małego Horusa, czy wspomniany wcześniej Anubis balsamista. Kulty prowincjonalne nigdy nie straciły na znaczeniu, pomimo ponawianych prób oficjalnego uregulowania tej kwestii przez faraonów kolejnych dynastii[36][37].

Życie pozagrobowe

Pośmiertny trybunał Ozyrysa

Poza oddawaniem czci bogom niezwykle ważnym aspektem religii egipskiej była wiara w życie pozagrobowe. Teksty Piramid[38] z okresu Starego Państwa, pomimo swojej niespójności, dają obraz wczesnych wierzeń odnoszących się początkowo do władców. Faraon po śmierci, w zamian za wykonanie zadania jakim było utrzymanie równowagi stworzenia na Ziemi, stawał się bogiem. W okresie Średniego Państwa nastąpiło rozpowszechnienie praktyk grobowych, które cały czas ewoluowały. Wierzono, że ciało jest mieszkaniem duszy i jako słabe, i nietrwałe nie nadaje się do użytku wiecznego. Aby zapewnić spokój zmarłemu, dusza potrzebuje nowego i trwałego schronienia. Stąd praktyki utrwalania zwłok przez balsamowanie. Uważano również, że istnieje potrzeba zapewnienia zmarłym wszystkich składników dostatniego życia, dlatego też budowano im grobowce (mieszkania) i świątynie grobowe, pełniące rolę pałaców (faraonowie), wyposażone we wszystkie niezbędne sprzęty, jedzenie, a nawet służbę[39][40].

Okres grecko-rzymski

Izyda karmiąca Harpokratesa-Horusa

Bóstwa synkretyczne

Bardzo ciekawym zjawiskiem okresu hellenistycznego był synkretyzm religijny. Dla Greków rozsianych po całym imperium Aleksandra naturalną rzeczą było uczestnictwo w kultach lokalnych. Nie przeszkadzało im to jednak w doszukiwaniu się w miejscowych bogach podobieństw do tych rodzimych, greckich. Doprowadziło to do powstania nowych bóstw takich jak np. Sarapis (Ozyrys-Apis), którego greccy mieszkańcy Egiptu utożsamiali z Zeusem, Dionizosem i Asklepiosem. Szybko stał się on głównym bogiem dynastii ptolemejskiej, a centrum kultu był aleksandryjski Sarapejon. Ta sama kwestia dotyczyła Izydy, łączonej z grecką Demeter, i jej syna Harpokratesa (Horusa), którzy wraz z Sarapisem utworzyli tzw. trójcę aleksandryjską[41][42].

Chrześcijaństwo

W rządzonym przez Rzymian Egipcie, w okresie późnego antyku, podobnie jak w całym cesarstwie bardzo szybko zaczęło rozwijać się chrześcijaństwo. W IV wieku n.e. większość znaczniejszych miast egipskich miało już swojego biskupa, a bazą kulturową nowej religii był w pełni rozwinięty w tym czasie język koptyjski. Dynamicznie rozwijające się chrześcijaństwo cieszyło się znaczną popularnością i miało wystarczającą liczbę wyznawców aby przetrwać wszystkie większe zawirowania, nawet podbój arabski VII wieku[43].

Zarys dziejów

Chronologia dziejów starożytnego Egiptu, opracowana w dużej mierze w oparciu o datowanie sotisowe, budzi wciąż wiele kontrowersji, a rozbieżności sięgają czasami dziesiątek, a nawet setek lat. W poniższym zarysie dziejów Egiptu w starożytności prezentowany jest tylko jeden z wariantów chronologii, przyjęty przez znaczną część egiptologów.

Najstarsze ślady działalności człowieka na terenie Egiptu pochodzą z okresu paleolitu, kiedy to grupy nomadów i myśliwych zaczęły gromadzić się w okolicy Nilu (ale nie w samej dolinie rzeki), na co wskazują znalezione na pustyni kamienne groty strzał i sierpy. Wtedy też najprawdopodobniej rozpoczęła się rolnicza działalność miejscowych społeczności nad Nilem, jednakże nie można jeszcze mówić w tym okresie o prawdziwie osiadłym trybie życia.

Okres predynastyczny (ok. 5500–ok. 3350 p.n.e.) i protodynastyczny (ok. 3350–ok. 3150 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Okres predynastyczny i protodynastyczny w Egipcie.

Był to okres przełomu epipaleolitu i neolitu. Na terenie Egiptu rozwijały się wtedy różne kultury neolityczne o charakterze osiadłym i rolniczym, jednakże nie były one jednolite w całym kraju. Należały do nich, m.in. zlokalizowane w dolinie Nilu, kultury Tasa i Badari (ok. 4500 p.n.e.), nazwane tak od miejsc, w których znaleziono ich ślady, oraz na południowym krańcu Dolnego Egiptu stanowiska Merimde-Beni-Salame oraz El-Omari. Wczesny okres predynastyczny obejmuje końcowe stadium rozwoju kultur fajumskiej – na północy i Badari – na południu, a główne różnice pomiędzy nimi polegają na bardziej dopracowanej formie wytwarzanych naczyń, broni i narzędzi kultury fajumskiej.

Znacznie odmienne od nich były kultury Nagada I i II z IV tysiąclecia p.n.e., poprzedzające bezpośrednio historyczną epokę dziejów Egiptu. Przede wszystkim obie miały znacznie większy zasięg. W kulturze Nagada I zaobserwować już można cechy społeczeństwa rozwarstwionego i zorganizowanego hierarchicznie. Nagada II to kultura o znacznie większym zasięgu, bo obejmowała całą dolinę Nilu i Deltę, a także utrzymywała kontakty z innymi krajami.

Na przełomie kultur Nagada I i Nagada II pojawiają się w górno-egipskim mieście Nechen (Hierakonpolis) pierwsze grobowce osób podejrzewanych o sprawowanie lokalnej władzy wodzowskiej/ proto-królewskiej i związanych z kultem Horusa (por. Hierakonpolis Expedition).

Duża część uczonych wyłącza z okresu predynastycznego okres protodynastyczny, dla którego archeologia poświadczyła istnienie pierwszych serii dziedzicznych władców. W drugiej fazie okresu protodynastycznego umieszcza się tzw. dynastię 0, której przedstawiciele są znani ze swoich imion horusowych. Niektórzy badacze wyróżniają także w pierwszej fazie tego okresu tzw. dynastię 00.

Okres wczesnodynastyczny lub tynicki (ok. 3150–ok. 2686 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Okres wczesnodynastyczny w Egipcie.

Okres historyczny starożytnego Egiptu rozpoczął się wraz z założeniem pierwszej dynastii z Tinis, miasta leżącego nieopodal Abydos oraz zjednoczeniem Górnego (południowego) i Dolnego (północnego) Egiptu przez Menesa, utożsamianego najczęściej z Horusem Narmerem. W okresie tym, zwanym przez Manetona tynickim, ostatecznie ukształtowały się wierzenia religijne Egipcjan, powstawała technika, sztuka i pismo hieroglificzne, na szerszą skalę zaczęto stosować miedź, wytwarzano więcej wyrobów ze złota i kości słoniowej. Egipski władca, który rezydował w Memfis, uważany był za wcielenie boga Horusa, który rządził za jego pośrednictwem. Pierwsi królowie Egiptu próbowali podporządkować sobie sąsiednie krainy Nubię i Libię, by zapewnić dostawy brakujących towarów – drewna, szlachetnych kamieni i materiałów budowlanych.

W Górnym Egipcie niemal zupełnie zrezygnowano z ozdobnej ceramiki na rzecz malowideł ściennych. Do ich wykonywania nie używano już tylko jednego koloru, lecz trzech: białego, czarnego i czerwonej ochry. Ponadto rozszerzyły się znacznie tematyka i motywy. Oprócz statków z flagami malowano epizody myśliwskie i wojenne oraz postacie tancerek. Powstawała sztuka rzeźbiarska. Tworzono statuetki nagich kobiet i zwierząt. Przede wszystkim wykonywano je z kości słoniowej. Te same wzory przedstawiano na paletach z zielonego łupku. Palety te, rozmiarami i kształtem przypominające tarcze, składano wraz z ozdobnymi maczugami w świątyniach[44].

Życie ludności terenów Górnego Egiptu skupiało się wokół osad: Abydos, Hierakonpolis, Nagada. Wypracowana została kultura materialna, oraz wyraźny podział na biednych i bogatych. Bogata arystokracja zaczęła inwestować w rzemieślników, wytwórców i kupców. Rozwijał się handel z sąsiednimi społecznościami Nubii i Delty. Handel zagraniczny przyczynił się do rozwoju kultury nagadyjskiej.

Stare Państwo (ok. 2686–ok. 2181 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Stare Państwo.

Stare Państwo (dynastie od III do VI), które swoim terytorium sięgało poza pierwszą kataraktę, znane jest szczególnie z monumentalnych budowli: mastab, świątyń i piramid. Pierwsza z nich to schodkowa piramida faraona Dżesera wybudowana w Sakkarze, a zaprojektowana przez Imhotepa. Kolejne, budowane przez władców IV dynastii w Gizie, to piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Monumentalne budownictwo egipskie jest świadectwem sprawnej organizacji państwowej, a także uwielbienia, jakiego doświadczali faraonowie. W Egipcie panował wtedy dobrobyt, czego przykładem może być dynamiczny rozwój rzemiosła i handlu.

Religia i polityka przenikały się, ale rola kapłanów nie była jeszcze tak wielka, jak w późniejszych okresach. W zasadzie można mówić o podporządkowaniu kapłanów władzy królewskiej. Za czasów V dynastii najważniejszym z egipskich bogów stał się bóg słońca Re, czczony w Heliopolis. Faraon został uznany za syna boga Re (Sa Re), a po śmierci uosabiano go z bogiem płodności i władcą podziemi Ozyrysem.

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181–ok. 2133 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Pierwszy Okres Przejściowy.

Stopniowo pozycja religijna i polityczna faraona w państwie ulegała osłabieniu, a coraz większą rolę zaczęli odgrywać lokalni urzędnicy – nomarchowie. Postępująca decentralizacja doprowadziła do poważnego kryzysu władzy centralnej i w końcu do całkowitego załamania się władzy królewskiej i rozpadu państwa na dzielnice, przy czym wyraźnie zaznaczył się podział sprzed zjednoczenia, na Egipt Górny i Dolny. Trwającemu kilkadziesiąt lat pierwszemu okresowi przejściowemu, obok politycznego kryzysu (zaburzenia społeczne i inwazje z Azji), towarzyszyły zjawiska kryzysu kulturowego: niszczenie i dewastacja posągów królewskich, rabowanie grobowców i piramid, a także dekadencja w sztuce i literaturze (utwory o charakterze pesymistycznym).

Średnie Państwo (ok. 2133–ok. 1786 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Średnie Państwo.
Starożytny Bliski Wschód w I poł. II tysiąclecia p.n.e.

Jedność Egiptu odtworzył Mentuhotep II (XI dynastia) z Teb, rozpoczynając okres Średniego Państwa, które sięgało już po drugą kataraktę. Kolejny okres świetności państwa egipskiego, po jego zjednoczeniu przez Mentuhotepa II, rozpoczął się od panowania faraona Amenemhata I, który ponownie uczynił Memfis stolicą państwa. Dzieje Egiptu, zwłaszcza w czasie panowania XII dynastii, wkroczyły w epokę uważaną za klasyczną, zarówno przez samych Egipcjan w późniejszych okresach, jak i przez współczesnych badaczy. Władcy XII dynastii podbili Nubię do drugiej katarakty, a w celu eksploatacji kopalń miedzi i turkusów na Synaju utrzymywali tam liczne posterunki wojskowe. Faraon Senuseret III (Sesostris) z XII dynastii znacznie przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu na arenie międzynarodowej m.in. poprzez liczne kampanie nubijskie (nawet na południe od drugiej katarakty) i wyprawę do Palestyny, która to wyprawa zapoczątkowała silne wpływy Egiptu w tym regionie. Przeprowadził on również reformy administracyjne i wzmocnił centralną władzę, ograniczając wpływy gubernatorów w prowincjach.

W czasach Średniego Państwa znacznie rozkwitł handel z Mezopotamią, Cyprem, Kretą, a rzecznikiem egipskim było Byblos, gdzie panowała miejscowa dynastia, posługująca się egipskimi hieroglifami.

Również w literaturze i sztuce nastąpiła tzw. epoka klasyczna. Szczególnie trwały okazał się język średnioegipski, będący klasycznym językiem tekstów religijnych i oficjalnych napisów królewskich. Z tego okresu pochodzą tzw. Teksty Sarkofagów, Nauki króla Amenemhata, a w budownictwie powstały takie dzieła, jak świątynia grobowa Mentuhotepa II w Deir el-Bahari, piramidy w rejonie Fajum. Z kolei podbój Nubii pociągnął za sobą konieczność budowy zespołu fortów w dolnej części tego kraju (Buhen, Semna). Znacznie rozwinęły się techniki jubilerskie i złotnicze.

Charakterystyczną cechą podbojów z okresu Średniego Państwa (w odróżnieniu od okresu Nowego Państwa) jest to, że miały one bardziej charakter ekonomiczny – utrzymanie szlaków handlowych, zdobycie surowców. Również w polityce wewnętrznej władcy starali się maksymalnie skonsolidować i wzmocnić strukturę państwa. Pomimo tych wysiłków nie udało się zahamować tendencji destabilizacyjnych. Jeszcze w okresie XIII dynastii Egipt pozostawał stabilny, jednakże u schyłku jej panowania państwo zaczęło tracić swą potęgę wewnętrzną i zewnętrzną. Drogą pokojowej migracji zaczęli pojawiać się nowi przybysze z Azji, co okazało się zapowiedzią obcego panowania w Egipcie w tzw. Drugim Okresie Przejściowym.

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786–ok. 1567 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Drugi Okres Przejściowy.

Niektórzy badacze już XIII dynastię zaliczają do tego okresu, który charakteryzował się ogólną destabilizacją polityczną państwa i rozbiciem dzielnicowym. Nastąpił zmierzch kulturalny. Egipt utracił Nubię, Synaj i Palestynę.

W okresie tym panowali tzw. Hyksosi. Wywodzili się oni prawdopodobnie z ludności azjatyckiej, osiedlającej się już w czasach świetności Średniego Państwa, we wschodniej Delcie Nilu. Rządy Hyksosów reprezentowane były jako dwie równoległe dynastie (XV i XVI), kontrolujące większą część Dolnego i Środkowego Egiptu.

W Górnym Egipcie znaczną niezależnością cieszyli się tebańscy władcy z XVII dynastii i to oni właśnie toczyli liczne wojny z Hyksosami. Zmagania ich zwieńczył Ahmose (tradycyjnie uważany za założyciela XVIII dynastii) zdobywając twierdzę Hyksosów – Awaris. To pierwsze panowanie obcych władców w Egipcie pozostało na długo w pamięci przyszłych pokoleń. Ahmose ponownie zjednoczył kraj, który wkroczył w tzw. okres Nowego Państwa.

Nowe Państwo (1550–1070 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Nowe Państwo (Egipt).
Maksymalna ekspansja terytorialna Egiptu (XV w. p.n.e.)

W okresie tym Egipt osiągnął apogeum znaczenia i potęgi, czego wyrazem było narastanie jego ekspansjonistycznych dążeń i rozpoczęciem wielu działań wojennych. Egipcjanie wymusili respektowanie swoich interesów na ludach Azji: Hurytach, Hetytach, Babilończykach i Asyryjczykach. Najważniejsi faraonowie z XVIII dynastii, którzy przyczynili się do ekspansji egipskiej, to Totmes I i Totmes III. Jako znaczącą postać wymienić także należy królową Hatszepsut, która co prawda nie wsławiła się wyczynami militarnymi, ale poświęciła się głównie sprawom wewnętrznym państwa wznosząc wiele budowli (m.in. świątynię Milionów Lat w Deir el-Bahari), a także inicjując słynną wyprawę do krainy Punt.

W okresie Nowego Państwa najwyższym bogiem stał się Amon, z ośrodkiem kultu w Tebach. Jednak faraon Amenhotep IV (który przyjął później imię Echnatona), dokonał bezprecedensowej próby obalenia powszechnego w państwie kultu boga Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Założył on również nową stolicę państwa – Achetaton. Faraon sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej – jak sądzi wielu uczonych – do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Jego następca, Tutanchamon powrócił do doktryny religijnej Teb.

Po przeprowadzeniu reformy religijnej i reorganizacji państwa przez faraona Horemheba, Egipt stał się za XIX dynastii czołową potęgą ówczesnego świata. Kolejny wielki władca Ramzes II po zakończonych pokojem zmaganiach z Hetytami, podjął w czasie swoich rządów wielki program budowlany na niespotykaną dotąd skalę. Pomimo zewnętrznej świetności panowania Ramzesa II, pozostawił on państwo w stanie osłabienia, co było szczególnie niekorzystne wobec zagrożenia, jakie niebawem zawisło nad Egiptem pod postacią tzw. Ludów Morza. Wprawdzie ostatniemu wielkiemu faraonowi Nowego Państwa Ramzesowi III udało się odeprzeć ich atak, ale po jego śmierci rozpoczął się stopniowy upadek królestwa.

W okresie Nowego Państwa na drugim brzegu Nilu, na wprost Teb, powstała nekropolia władców Nowego Państwa tzw. Dolina Królów, gdzie chowano zmarłych monarchów. Pomimo podjętych środków ostrożności i zabezpieczeń, niemal wszystkie grobowce zostały splądrowane.

Nowe Państwo to nie tylko epoka świetności politycznej i militarnej, ale również niebywałego rozwoju sztuki. W ciągu panowania trzech dynastii od XVIII do XX powstało więcej pomników i budowli, aniżeli w okresach wcześniejszych czy późniejszych.

Architekturę, szczególnie za Ramessydów cechowała niezwykła monumentalność i bogaty wystrój. Powstały wielkie kamienne świątynie w Karnaku, Luksorze, Abu Simbel i Medinet Habu.

Trzeci Okres Przejściowy (ok. 1085–664 p.n.e.)

Tak jak w poprzednich okresach przejściowych Egipt był rozbity politycznie. Przy czym jeśli w Drugim Okresie Przejściowym główną rolę odgrywali Hyksosi, tak w tym okresie inicjatywę polityczną przejęły dynastie libijskie (XXII i XXIII) i kuszycka (XXV).

Na południu wokół ośrodka religijnego w Tebach powstało silne, niezależne państwo pod władzą kapłanów Amona. W 671 p.n.e. Memfis opanowali Asyryjczycy, którzy 8 lat później zajęli również Teby.

Okres Późny (664–332 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Epoka Późna.

Początek tzw. Epoki Późnej wyznacza objęcie władzy przez Psametycha I, którego panowanie (do 610 p.n.e.) zapoczątkowało zjednoczenie Egiptu, aż do podboju perskiego w roku 525 p.n.e. Faraonowie próbowali opanować Bliski Wschód, w czym przeszkodzili im Babilończycy. Powodzeniem za to zakończyła się wyprawa na Cypr. W VI w. p.n.e. Egipt sprzymierzył się z Babilonią, Lidią i Spartą przeciwko potędze Persji. Jednak Achemenidzi dysponując silną armią zajęli i Lidię, i Babilonię, a w roku 525 p.n.e. sam Egipt.

W roku 404 p.n.e. lokalnym władcom udało się wypędzić perskiego najeźdźcę, ale nie na długo. W 343 p.n.e. Persowie ponownie podbili Egipt. Jedenaście lat później macedoński wódz Aleksander Wielki bez walki wkroczył do kraju nad Nilem otwierając jego nowy okres – tzw. Epokę grecką.

Epoka grecka – dynastia Lagidów (332–30 p.n.e.)

 Osobny artykuł: Egipt ptolemejski.
Państwa hellenistyczne na przełomie IV i III wieku p.n.e.

Trzy wieki pod panowaniem greckiej dynastii zapoczątkował jeden z dowódców Aleksandra Wielkiego – Ptolemeusz syn Lagosa. Panowanie greckie, pomimo iż wywoływało powstania i bunty, generalnie koncentrowało się wokół Egiptu i władcy dbali o jego interesy polityczne w takim samym stopniu, jak faraonowie w poprzednich wiekach, a więc w tradycyjny sposób dążyli do powiększenia posiadłości egipskich na Bliskim Wschodzie (m.in. w Palestynie) oraz reprezentowali tendencje ekspansjonistyczne w Nubii. Szczególnie pierwsi trzej władcy lagidzcy przyczynili się do rozwoju Egiptu, który nie odbiegał w niczym od innych państw hellenistycznych, a nawet uczynili ze swojej stolicy – Aleksandrii – jedno z czołowych miast w antycznym świecie. Hellenistyczni królowie Egiptu koronowali się na faraonów w Memfis i dbali o świątynie egipskie – tak jak w czasach przedgreckich.

W okresie greckim wznoszono tradycyjne egipskie świątynie, a w sferze religijnej był to okres największego rozwoju kultów zwierzęcych (co widać m.in. po pozostałych całych miastach zmumifikowanych zwierząt).

W II w. p.n.e. nastąpił okres politycznej i ekonomicznej destabilizacji państwa, a południem kraju wstrząsały rewolty. W następnym wieku słabość władzy centralnej trwała nadal. Spowodowana była ona przede wszystkim wewnętrznymi walkami w dynastii Ptolemeuszów o władzę. Bezustannie walczący ze swym rodzeństwem o tron, kolejni władcy nie byli w stanie przeciwstawić się rosnącej coraz bardziej potędze Rzymu, a co gorsza niektórzy z nich w walce o władzę, usiłowali zdobyć poparcie rzymskiego senatu. Będąc wciąż potęgą gospodarczą, Egipt politycznie i militarnie znaczył coraz mniej[45]. W 30 p.n.e. kraj nad Nilem stał się częścią Imperium Rzymskiego.

Okres rzymski (30 p.n.e.–395 n.e.)

Provincia Aegyptus

Po śmierci Kleopatry VII, ostatniej przedstawicielki dynastii Lagidów, Oktawian August przyłączył de facto Egipt do imperium rzymskiego. W zasadzie odbyło się to bez większych oporów, pomijając pewne reakcje o wąskim zasięgu na południu kraju. Egipt rządzony był przez bezpośredniego przedstawiciela cesarza, namiestnika ekwickiego w najwyższej randze prefekta. W początkowym okresie rządów rzymskich zaznaczył się pewien wzrost dobrobytu, wynikający z usprawnienia administracji pod okiem rzymskich urzędników, a także w wyniku podjętych działań na rzecz zwiększenia wydajności zbiorów (m.in. przez oczyszczenie kanałów). Kraj zachował podział na nomy, ale rola nomarchów (zresztą już od czasów ptolemejskich) została znacznie ograniczona na rzecz powoływanych przez prefekta strategów. Status Egiptu niewątpliwie wyróżniał się spośród innych prowincji cesarskich (m.in. poprzez sposób administracji), co skłania większość badaczy do tezy o tym, że była to osobista domena cesarska, stanowiąca jego zaplecze polityczno-gospodarcze. Egipt pełnił ogromnie ważną rolę ekonomiczną z uwagi na dostawy zboża dla stolicy imperium – Rzymu. Zakłócenie regularności dostaw mogło się odbić szerokimi reperkusjami politycznymi, gdyż mogło wzbudzić niezadowolenie kilkusettysięcznej liczby najuboższych mieszkańców Rzymu, będących odbiorcami darmowego rozdawnictwa zboża, a to z kolei doprowadzić do poważnych zamieszek, które mogłyby być wykorzystane przez ewentualnych uzurpatorów.

Z czasem zaczęły się pojawiać poważne problemy wynikające z nadmiernego obciążenia podatkami i chociaż niektórzy cesarze (Hadrian) darzyli Egipt szczególną przychylnością, to jednak nie wpływało to na poprawę sytuacji miejscowej ludności – zarówno Greków, zamieszkujących większe ośrodki miejskie, jaki Egipcjan.

Egipt zasłynął jako ośrodek różnych kultów, które zaczęły się szeroko rozprzestrzeniać w imperium, a zwłaszcza w samym Rzymie, gdzie wzbudzały niezadowolenie cesarskie niektórych władców, powodując nawet posunięcia prawne w celu zlikwidowania kultów egipskich.

Religia egipska z czasów faraonów wciąż była żywa, chociaż była na wskroś przesycona wpływami panteonu greckiego, czego przykładem może być Serapis – będącym synkretycznym połączeniem cech i atrybutów Apisa i Ozyrysa z cechami bogów greckich (Zeusa, Dionizosa i Asklepiosa).

Kres cywilizacji starożytnego Egiptu (w jej klasycznym wymiarze i zabarwionym jeszcze grecką kulturą w późniejszym okresie) położył nie Rzym, ale chrześcijaństwo[46][47], które w zasadniczy sposób przeobraziło kulturę Egiptu, chociaż wpływ starożytnych kultów egipskich sięgnął i tutaj, czego przykładem jest według niektórych podobieństwo Dziewicy Maryi z Dzieciątkiem do Izydy i małego Horusa, idee Sądu Ostatecznego i stworzenie świata przez boskie słowo, liczne przykazania moralne, czy we wspominanej już warstwie ikonograficznej postać świętego Jerzego walczącego ze smokiem (Horus zabijający Setha pod postacią krokodyla), świetlna aureola nad głową chrześcijańskich świętych – dysk słoneczny nad głową bogów egipskich (Sachmet, Hator, Horus, Ra)[48].

Umowną i symboliczną datą zakończenia epoki starożytnego Egiptu jest rok 395 (nie wszyscy badacze się z tą datą zgadzają), a więc data podziału państwa rzymskiego przez Teodozjusza na dwie części. Do uznania tej daty jako cezury skłoniło również uczonych datowanie najpóźniejszej znanej nam inskrypcji hieroglificznej z wcześniejszego roku – 394, co w jakimś stopniu ma również swój symboliczny charakter. Po roku 395 Egipt, w znacznym już stopniu chrześcijański, wszedł w orbitę dziejów części wschodniej – Bizancjum, otwierając nowy rozdział swych dziejów.

Gospodarka

 Główny artykuł: Gospodarka starożytnego Egiptu.

System ekonomiczny starożytnego Egiptu był przykładem gospodarki opartej na magazynowaniu i redystrybucji. Administracja podległa władcy była odpowiedzialna za organizowanie całej gospodarki, za zbieranie i przechowywanie dóbr wyprodukowanych w całym kraju, pozyskiwanie produktów zagranicznych oraz ich filtrowanie zgodnie z potrzebami w państwie. Z czasem powstały istotne zaplecza należące także do świątyń oraz urzędy tworzące magazyny wtórne oraz centra redystrybucji, jednak mimo swojego bogactwa, te instytucje zawsze były powiązane z pałacem i były jego integralną częścią.

Przypisy

  1. ↑ a b Champollion 1836 ↓.
  2. ↑ Rosellini 1841 ↓.
  3. ↑ Breasted 1906 ↓, s. 320–324.
  4. ↑ Hsu 2010 ↓, s. 68–89.
  5. ↑ Turin Kinglist. [w:] The Ancient Egypt Site [on-line]. ancient-egypt.org. [dostęp 2013-07-15]. (ang.).
  6. ↑ The Fragments of Manetho. [w:] Lacus Curtius [on-line]. penelope.uchicago.edu. [dostęp 2013-07-19]. (ang.).
  7. ↑ Herodotus: The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II). Cambridge: Harvard University Press, 1920.
  8. ↑ The Geography of Strabo (Book XVII). [w:] Lacus Curtius [on-line]. penelope.uchicago.edu. [dostęp 2013-07-19]. (ang.).
  9. ↑ Panckoucke 1822 ↓.
  10. ↑ a b c Bard 1999 ↓, s. 1–5.
  11. ↑ Zespół do Badań Prahistorii i Wczesnych Cywilizacji Afryki. [w:] Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk [on-line]. iaepan.poznan.pl. [dostęp 2013-07-24].
  12. ↑ a b c Stępień 1999 ↓, s. 79–82.
  13. ↑ Butzer 2007 ↓, s. 62–69.
  14. ↑ Manley 1996 ↓, s. 18.
  15. ↑ Shaw 2000 ↓, s. 5–8.
  16. ↑ Shaw 2000 ↓, s. 82.
  17. ↑ Zabłocka 1982 ↓, s. 128.
  18. ↑ a b c Stępień 1999 ↓, s. 99–104.
  19. ↑ a b Grimal 2004 ↓, s. 98–102.
  20. ↑ Stępień 1999 ↓, s. 109.
  21. ↑ Hayes 1978 ↓, s. 277–284.
  22. ↑ Hamblin 2006 ↓, s. 418–429.
  23. ↑ Faulkner 1991 ↓, s. 286.
  24. ↑ Adkins 2001 ↓, s. 104.
  25. ↑ a b Adkins 2001 ↓, s. 4–12.
  26. ↑ a b c d Grimal 2004 ↓, s. 40–42.
  27. ↑ a b c d William F. Albright, T.O. Lambdin, The Evidence of Language, [w:] The Cambridge Ancient History, wyd. trzecie, 1.1. Polegomena and Prehistory, s. 133–134.
  28. ↑ a b c d Stępień 1999 ↓, s. 108–110.
  29. ↑ Ray 2008 ↓.
  30. ↑ a b Simpson 2003 ↓.
  31. ↑ Grimal 2004 ↓, s. 179–181.
  32. ↑ Pritchard 1969 ↓, s. 25–29.
  33. ↑ Herodotus: The Histories (Book II.37).
  34. ↑ Ćwiek 2008 ↓, s. 40.
  35. ↑ a b Ćwiek 2008 ↓, s. 66–74.
  36. ↑ a b c Grimal 2004 ↓, s. 52–57.
  37. ↑ Stępień 1999 ↓, s. 104–108.
  38. ↑ Mercer 1952 ↓.
  39. ↑ Grimal 2004 ↓, s. 161–163.
  40. ↑ Ćwiek 2008 ↓, s. 95–102.
  41. ↑ Bravo i Wipszycka 1992 ↓, s. 503–506.
  42. ↑ Stępień 1999 ↓, s. 392–393.
  43. ↑ Bagnal 2010 ↓, s. 278–288.
  44. ↑ Drioton 1970 ↓.
  45. ↑ Adam Łukaszewicz, Egipt Greków i Rzymian, Warszawa: KiW, 2006.
  46. ↑ Władysław Dziewulski, Zwycięstwo chrześcijaństwa w świecie starożytnym, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1969.
  47. ↑ Alicja Wach-Brzezińska, Mity starożytnych Egipcjan, Wrocław: Astrum, 2006, s. 7.
  48. ↑ Krzysztof Pilarczyk (red.), Religie starożytne Bliskiego Wschodu, Kraków: WAM, 2008, s. 41.

Bibliografia

  1. L. i R. Adkins, The Little Book of Egyptian Hieroglyphs, Londyn: Hodder&Stoughton, 2001, ISBN 0-340-79491-7.
  2. R.S. Bagnal, Egypt in Late Antiquity, Chichester: Princeton University Press, 2010, ISBN 0-691-06986-7.
  3. K.A. Bard, Encyclopedia of the Archeology of Ancient Egypt, Londyn, Nowy Jork: Routledge, 1999, ISBN 0-415-18589-0.
  4. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, III. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-06653-9.
  5. J.H. Breasted, Ancient Records of Egypt Vol.II the Eighteenth Dynasty, Chicago, Londyn, Lipsk: The University of Chicago Press, 1906.
  6. K.W. Butzer, Prehistoric geography of Egypt and the Nile Valley, [w:] The Cambridge Ancient History, wyd. trzecie, 1.1 Polegomena and Prehistory, Cambridge University Press, 2007, ISBN 978-0-521-07051-5.
  7. J.F. Champollion, Grammaire égyptienne, Paryż: Firmin Didot frères, 1836.
  8. A. Ćwiek, Religia Egiptu, [w:] K. Pilarczyk, J. Drabina (red.), Religie starożytnego Bliskiego Wschodu, Kraków: WAM, 2008, ISBN 978-83-7505-068-4.
  9. Etienne Drioton, Egipt faraonów, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970.
  10. R.O. Faulkner, A Concise Dictionary of Middle Egyptian, Oxford: Griffith Institute, 1991, ISBN 0-900416-32-7.
  11. N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2004, ISBN 83-06-02917-8.
  12. W.J. Hamblin, Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC, Warfare and History, Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2006, ISBN 978-0-415-25589-9.
  13. W.C. Hayes, The Scepter of Egypt. A Background for the Study of Egyptian Antiquities in the Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork: Metropolitan Museum of Art, 1978, ISBN 0-87099-190-6.
  14. Herodotus: The Histories, with an English translation by A.D.Godley (Book II). Cambridge: Harvard University Press, 1920.
  15. S-W. Hsu, The Palermo Stone: the Earliest Royal Inscription from Ancient Egypt, „Altorientalische Forschungen”, 37 (2), 2010, s. 68–89, DOI: 10.1524/aofo.2010.0006, ISSN 0232-8461 (ang.).
  16. L. Krzyżaniak, Egipt przed piramidami, Warszawa: PWN, 1980, ISBN 83-01-01838-0.
  17. J. Lipińska, M. Marciniak, Mitologia Starożytnego Egiptu, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Auriga, 2006, ISBN 83-922635-5-3.
  18. B. Manley, Historical Atlas of Ancient Egypt, Londyn: Penguin Books Ltd., 1996, ISBN 0-14-0-51-331-0.
  19. S.A.B. Mercer, The Pyramid Texts Vol.1, Nowy Jork, Londyn, Toronto: Longmans, Green & Co., 1952.
  20. C.L.F. Panckoucke, Description de L’Egypte ou Recueil des Observations et des Recherches, Paryż 1822 (fr.).
  21. J.B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1969, s. 25–29, ISBN 0-691-03503-2.
  22. J. Ray, The Rosetta Stone and the Rebirth of Ancient Egypt, Londyn: Profile Books, 2008, ISBN 978-1-86197-339-9.
  23. I. Rosellini, Monumenti dell’Egitto e della Nubia, Piza: Presso N. Capurro, 1841.
  24. R. Schulz, Egipt: świat faraonów, M. Seidel (red.), Kolonia: Könemann, 2004, ISBN 3-8290-4270-1.
  25. I. Shaw, The Oxford History of Ancient Egypt, Oksford: Oxford University Press, 2000, ISBN 978-0-19-280458-7.
  26. W.K. Simpson, The Literature of Ancient Egypt, New Haven, London: Yale University Press, 2003, ISBN 0-300-09920-7.
  27. M. Stępień, Bliski Wschód, [w:] M. Jaczynowska (red.), Historia Starożytna, Warszawa: TRIO, 1999.
  28. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
  29. J. Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, ISBN 83-04-00710-X.

Linki zewnętrzne

Prowincje rzymskie około 120 r. n.e.

Szablon:Dynastia Lagidów

Historia starożytnego Egiptu (do 332 p.n.e.)
Okres predynastyczny
Okres wczesnodynastyczny
Stare Państwo
Pierwszy Okres Przejściowy
Średnie Państwo
Drugi Okres Przejściowy
Nowe Państwo
Trzeci Okres Przejściowy
Epoka Późna

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Starożytny_Egipt&oldid=53008172”