Tajny związek
Tajny związek – w etnologii termin określający różnego rodzaju stowarzyszenia o działalności skrywanej przed niewtajemniczonymi.
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Cechami charakterystycznymi tajnych związków są:
a) istnienie wewnętrznej struktury opartej na systemie stopni i
indywidualnym przywództwie oraz ukrytej siedziby (domostw, miejsc świętych),
b) określonych zasad przyjmowania nowych członków (często związanych z inicjacją nowicjusza) oraz przedmiotów związanych z rytuałami,
c) często też istnienie tajemnego języka.
Najczęstszymi związkami tego typu były stowarzyszenia męskie, choć spotyka się też kobiece.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Fenomen tajnych związków od dawna interesował badaczy. Na temat ich powstania wysunięto dwa rodzaje teorii: społeczną i religijną.
Pochodzenie społeczne wysuwali między innymi: Ludwik Krzywicki, Hutton Webster, E.M. Loeb. Badacze ci wskazywali na liczny udział mężczyzn w tego typu organizacjach, co miało wskazywać na powiązanie tych stowarzyszeń z inicjacją młodzieży. Według Webstera istnienie określonej hierarchii w tajnych związkach miało związek z grupami wieku. Uważał on, że inicjacja plemienna i związkowa mają wiele cech wspólnych, jak izolacja, nauka wiedzy tajemnej i posłuszeństwo wobec starszych. Powstanie żeńskich stowarzyszeń jest według niego dowodem rozkładu stowarzyszeń[1].
Należy tu także wspomnieć o związkach tych organizacji z instytucją domów męskich, znaną na wielu kontynentach. Loeb natomiast wskazywał na występowanie w obu inicjacjach obrzędu przejścia oraz otrzymaniem znaków plemiennych[2]. Zdaniem niemieckiego etnologa Kunza Dittmera tajne związki powstały w celu zastraszania kobiet[3].
Religijne pochodzenie tajnych związków wysuwali: Leo Frobenius, S.A. Tokariew i Mircea Eliade. Zdaniem Frobeniusa powstanie tych organizacji miało swe źródło w kulcie zmarłych i boskich przodków.
Eliade podkreśla natomiast misteryjne podłoże obrzędu inicjacji związkowej oraz ich podobieństwo z obrzędami dojrzałości. Według niego celem tego obrzędu miała być symboliczna śmierć i narodziny oraz nadanie nowego, znanego tylko wtajemniczonym imienia, dzięki czemu neofita stawał się nowym człowiekiem.
Występowanie i funkcje[edytuj | edytuj kod]
Głównymi obszarami występowania tego typu organizacji były Afryka zachodnia i Melanezja. W Nowym Świecie istniały one przeważnie w Ameryce Północnej, głównie na wybrzeżu Pacyfiku.
W Afryce tajne stowarzyszenia pełniły głównie funkcje policyjne i sądownicze lub religijne. Działalność tych pierwszych sprowadzała się do wymierzania sprawiedliwości i polowań na czarownice. Zajmowały się tym takie związki, jak jorubańskie Oro i Ogboni, Mmo u Ibów. Niektóre z tych związków, np. związki Poro i Simo, nabrały charakteru organizacji ponadplemiennych, a poleceń ich przywódców nie ośmielał się nie wykonać nawet władca. Należy w tym miejscu wspomnieć o związkach tzw. ludzi-lampartów, działających niemal w całej Afryce zachodniej, czy o związku ludzi-lwów u ludu Sara z Czadu, których członkowie, często przebrani za zwierzęta, napadali i terroryzowali miejscową ludność. Związki o charakterze religijnym, jak np. Zangbeto u Aszanti, Egunggun u Jorubów, Hjondo u ludu Sara, Bagre u ludów Lodagaa, Lobi i Dagari zajmowały się głównie inicjacją młodzieży i kultem religijnym, część z nich z czasem nabrała charakteru bractw religijnych. Na terenie Afryki środkowej istniały także związki kobiece, takie jak Ko Kume, Ndżo-Kholo i Miamba w Kamerunie, Lisimbu u ludu Kuta czy Nyembe w Gabonie.
W Melanezji tajne związki były zjawiskiem niemal powszechnym. Część z nich, jak np. związek Sukwe z Wysp Banksa przekształciła się w kluby męskie, do których mógł należeć każdy dorosły mężczyzna, lecz dostęp do najwyższych stopni wymagał wielkich opłat[4]. Inne zaś, jak związek Duk-Duk z Nowej Brytanii, pełniły funkcje policyjne, choć nieraz także terroryzowały miejscową ludność.
Na półkuli zachodniej przykładem może być związek kanibali u Indian Kwiakutlów. Część związków zmieniła się bractwa religijne, jak np. Bractwo Węży u Indian Nawaho.
Informacja prawna[edytuj | edytuj kod]
Artykuł 13. Konstytucji RP bezwzględnie zakazuje istnienia organizacji, których struktury lub członkostwo są tajne.
Uwagi końcowe[edytuj | edytuj kod]
Związki takie, np. mau-mau (związek do walki z kolonializmem), mafia, Różokrzyżowcy czy Ku Klux Klan wymagają ze względu na swą specyfikę odrębnej interpretacji.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Kaj Birket-Smith: Ścieżki kultury. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
- Mircea Eliade: Mity,sny i misteria. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1994.
- Stanisław Piłaszewicz: W cieniu krzyża i półksiężyca. Rodzime religie i filozofia ludów Afryki Zachodniej. Warszawa: Iskry, 1978.
- Charles Gabriel Seligman: Ludy Afryki. Warszawa: PWN, 1972.
- Słownik etnologiczny:terminy ogólne. Warszawa: PWN, 1987.
- Joachim Wach: Socjologia religii. Warszawa: Książka i Wiedza, 1961.
- Lucien Lévy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10823-1.
Bibliografia obca[edytuj | edytuj kod]
- Friderick William Butt-Thompson: West african secret societes. Their Organizations, Officials and Teachings, H.F. & G. Weatherby, Londyn 1929.
- Reo Franklin Fortune: Omaha Secret Societes, ,,Columbia University Contributions to Anthropology", nr. 14, 1932.
- John Heron Lepper: Famous Secret Societes, S. Low Marston & Co., Londyn 1932.
- Robert Harry Lowie: Primitive Society, Boni & Liveright, Londyn 1920.
- Edwin M. Loeb: Tribal Initiation and Secret Societes, ,,University of California Publications in American Anthropology and Ethnology", University of California Press, t. XXV, Berkeley 1929.
- William H.R. Rivers: The History of Melanesian Society, Cambridge University Press, Cambridge, 1914.
- Wilson Dallam Wallis: Religion in Primitive Society, F.S. Croft Co., Nowy Jork 1939.
- Hutton Webster: Primitive Secret Societes, Macmillan & Co., New York 1932.