Tama (hydrotechnika)
Tama – rodzaj budowli regulacyjnej stosowanej w hydrotechnice, służącej wytworzeniu i utrwaleniu nowego brzegu na cieku. Ten rodzaj budowli jest więc stosowany przy regulacji rzek, celem wytworzenia nowego brzegu oraz jego utrwalenia, tzn. zabezpieczenia przed niszczącym działaniem przede wszystkim przepływającej w cieku wody powodującej erozję boczną, ale i równocześnie także innych czynników powodujących erozję[a].
Podział[edytuj | edytuj kod]
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje tam:
- tama podłużna, której liniowy przebieg jest w przybliżeniu zgodny z nurtem rzeki, tamy te budowane są w linii regulacyjnej projektowanego brzegu; wyróżnia się:
- właściwą tamę podłużną, kierownicę – gdy tama otoczona jest z obu strona wodą[b],
- opaskę – gdy tama jedną stroną przylega do brzegu,
- tama poprzeczna – ostroga regulacyjna, której liniowy przebieg jest ustalony pod pewnym kątem w stosunku do nurtu rzeki, w linii regulacyjnej projektowanego brzegu znajduje się głowica ostrogi, stanowiąca zakończenie konstrukcji tamy; ostrogi w zależności od usytuowanie dzielą się na:
- ostrogi prostopadłe,
- ostrogi podprądowe,
- ostrogi zaprądowe.
Budowa[edytuj | edytuj kod]
Tamy buduje się jako:
- budowle nieprzepuszczalne, stałe,
- budowle przepuszczalne, które po pewnym okresie eksploatacji i osiągnięciu wyznaczonego celu, mogą zostać rozebrane lub przebudowane.
Jednym z pożądanych skutków stosowania tego typu budowli jest zawężenie koryta cieku i skoncentrowanie przepływu w tym węższym jego przekroju. Skutkiem takiego działania jest zwiększenie prędkości przepływu, a co za tym idzie również zwiększenie unoszenia rumowiska, przy równoczesnym jego odkładaniu w określonych miejscach, w którym następuje zmniejszenie prędkości przepływu, tj. w przestrzeni wyłączonej, np. przestrzenie między ostrogami, akwen odcięty tamą podłużną z pozostawieniem wlotu dla jego zalądowienia. Poprawa warunków hydraulicznych przepływu, będąca wynikiem budowy tam, powoduje wzrost prędkości przepływu, siły unoszenia rumowiska i często tym samym erozję denną. Fakt ten powinien zostać uwzględniony na etapie projektowania i wykonywania robót, poprzez odpowiednie zabezpieczenie stateczności budowli od strony nurtu rzeki, szczególnie w przypadku tam podłużnych, ale także w przypadku tam poprzecznych przede wszystkim w odniesieniu do ich głowic. Korona tam zazwyczaj wznosi się tylko do poziomu średniej wody rocznej, lub niższego i z tego względu bywa zalewana podczas wezbrań.
W języku potocznym słowo tama stosowane jest również w odniesieniu do zapory wodnej lub jazu[1][2]. Tamy jednak, w znaczeniu stosowanym w hydrotechnice, w przeciwieństwie do budowli piętrzących, jakimi są jazy czy zapory wodne, nie piętrzą wody lecz są budowlami regulacyjnymi[3].
Jednym z najstarszych przykładów zastosowania tamy podłużnej jest podział wód rzeki Min przez Li Binga w III w.p.n.e. Tama ta stanowi centrum zaprojektowanego przez niego systemu irygacyjnego Dujiangyan, działającego nieprzerwanie od 2300 lat[4].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ niszczące działanie wodny wynika między innymi z przepływu wody, zmian poziomu wody, naporu kry lodowej i innych zjawisk lodowych, falowania będącego wynikiem np. wiatru, ruchu jednostek pływających itd., spływu wody po skarpie
- ↑ właściwa tama podłużna jest otoczona z obu stron wodą przed ewentualnym zalądowieniem wybranego akwenu stanowiącego tzw. przestrzeń wyłączoną
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ tama, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2010-10-19].
- ↑ Tama (1). Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2010-10-19]. (pol.).
- ↑ Tama (1). Słownik wyrazów obcych PWN. [dostęp 2010-10-19]. (pol.).
- ↑ Needham Joseph: Science and Civilization in China. T. 4, Part 3: Physics and Physical Technology: Civil Engineering and Nautics. Cambridge: Cambridge University Press, 1971, s. 288-296.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Julian Wołoszyn, Włodzimierz Czamara, Ryszard Eliasiewicz, Jerzy Krężel: Regulacja rzek i potoków. Wyd. II zmienione. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 1994. ISBN 83-85582-45-2. (pol.).
- Wiesław Depczyński, Andrzej Szamowski: Budowle i zbiorniki wodne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1997, seria: Inżynieria Środowiska. ISBN 83-87012-66-1. (pol.).
- Zbigniew Szling, Jan Winter: Drogi wodne śródlądowe. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1988, seria: skrypt Budownictwo. (pol.).
- Jan Kulczyk, Jan Winter: Śródlądowy transport wodny. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 2003. (pol.).
- Konstrukcje Budowli Regulacyjnych. [w:] Wykłady [on-line]. Akademia Rolnicza w Poznaniu, Wydział Melioracji i Inżynierii Środowiska, Katedra Budownictwa Wodnego. s. 21. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
- Wykład 9. [w:] Wykłady [on-line]. SGGW, Zakład Inżynierii Wodnej, Katedra Inżynierii Wodnej i Rekultywacji. s. 3. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
- Dz.U. z 2007 r. nr 86, poz. 579 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie