Tatarzy w Polsce
|
Ten artykuł zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
Populacja |
495 do 3 tys. |
---|---|
Język | |
Religia | |
Grupa |
Tatarzy polscy – termin rozpowszechniony w okresie międzywojennym, określający Tatarów mieszkających na dawnych terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dawniej nazywani również Tatarami litewskimi, co nie jest sprzeczne, gdyż Litwa i Polska stanowiły kulturowo jedną całość, było to więc określenie synonimiczne[potrzebny przypis].
Pochodzenie
Tatarzy osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim od końca XIV wieku, głównie w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna, a od XVII wieku także w Koronie, gł. na Wołyniu i Podolu, a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa Lipki pochodziła od tureckiej nazwy Litwy.
Najczęściej byli to uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej Złotej Ordy i Krymu, przyjmowani szczególnie chętnie przez księcia Witolda i osadzani na ziemi jako ludność zobowiązana do służby wojskowej (na ogół w odrębnych chorągwiach tatarskich). Takim zbiegiem szukającym schronienia u Witolda był chan Złotej Ordy, Tochtamysz, który uciekł na Litwę przed swoim przeciwnikiem w 1395 roku. W wyniku wypraw Witolda na Krym na Litwie osiedlono wielu Tatarów, sojuszników i jeńców, którzy zamieszkali wokół Trok oraz nad rzeką Waką. W 1409 roku na Litwę uciekli z wojskiem synowie Tochtamysza prowadzeni przez Dżalal ad-Dina, który walczył u boku Witolda pod Grunwaldem. W wojnie z Krzyżakami w 1414 roku brał udział tatarski oddział Betsub-ułana, młodszego syna Tochtamysza. W latach 30. XV w. emigracja tatarska przeżywała swoje apogeum. Tatarzy osiedlani byli w okolicach Trok, Wilna, Kowna, Lidy, Krewy, Nowogródka i Grodna. Osadnictwo zwiększali tatarscy jeńcy wojenni, którzy przez kolejnych władców osadzani byli we wsiach tatarskich na Litwie. Ostatnie grupy emigrantów politycznych z Tatarszczyzny przybyły do Wielkiego Księstwa na początku XVI wieku.
Otrzymywane przez Tatarów hospodarskich, czyli pochodzących z arystokracji tatarskiej, liczne przywileje zapewniły im zachowanie pewnej autonomii i muzułmańskiej religii, rody (np. Glińscy, Szyryńscy, Barancewicze) otrzymywały herby i nadania ziemskie w zamian za służbę wojskową. Wraz ze starszyzną przybywali na Litwę tzw. Tatarzy-kozacy nie należący do rodów arystokratycznych, którzy parali się rolnictwem. Obie grupy otrzymały przywileje od Zygmunta II Augusta w latach 1561 i 1568, Stefana Batorego w 1576 roku, Zygmunta III Wazy w 1609 roku i Władysława IV w 1634 roku. Kolejną grupą społeczną byli płacący pogłówne tzw. Tatarzy miejscy, osiedleni na przedmieściach miast, których nie obejmowały królewskie i sejmowe przywileje. Według obliczeń historyków w XVI wieku ziemie Wielkiego Księstwa zamieszkiwało 3000-4000 Tatarów. Na przełomie XV i XVI wieku w wojsku polsko-litewskim pojawiły się pierwsze roty tatarskie. W wyniku wojen z Moskwą część Tatarów przeniosła się do dóbr magnackich na Ukrainie.
W II połowie XVII i XVIII wieku szlachta tatarska w znacznym stopniu się spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W 1673 roku, z powodu negowania ich szlachectwa, część Tatarów polsko-litewskich przeszła na stronę armii sułtana Mehmeda IV, jednak wkrótce większość z nich wróciła na stronę polsko-litewską. W wyniku postanowień rozejmu w Żurawnie lipkowie mieli wrócić pod panowanie tureckie. Osiedli w pobliżu Kamieńca Podolskiego, posiłkując załogę turecką przeciw Polsce[1].
W okresie międzywojennym w granicach Polski żyło ok. 5,5 tysiąca Tatarów (województwo wileńskie, nowogródzkie i białostockie).
Tatarzy zachowali odrębność wyznaniową, tradycję pochodzenia i obyczaje, działał Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP, Tatarskie Muzeum Narodowe w Wilnie, Tatarskie Archiwum Narodowe. W czasie II wojny światowej Tatarzy ponieśli dotkliwe straty, szczególnie wśród inteligencji.
Po wojnie w granicach Polski pozostały 2 wsie tatarskie w dzisiejszym województwie podlaskim (Bohoniki i Kruszyniany), ponadto Tatarzy żyją rozproszeni w Gdańsku, Białymstoku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim. Według narodowego spisu powszechnego 2011 narodowość tatarską zadeklarowało 1916 osób, z czego 665 jako jedyną[2].
Od 28 grudnia 1925 roku działa Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej (z siedzibą w Białymstoku), a od 1992 Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (z autonomicznymi oddziałami w Białymstoku i Gdańsku).
Znani potomkowie Tatarów litewskich
- Hassan Konopacki – białoruski, rosyjski i polski wojskowy, polityk i dziennikarz narodowości tatarskiej.
- Jakub Szynkiewicz – muzułmański duchowny, teolog i tłumacz, mufti.
- Łukasz Biegański – generał dywizji armii Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, jeden z dowódców insurekcji kościuszkowskiej.
- Charles Bronson – aktor amerykański; jego ojciec był potomkiem Lipków zamieszkałych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
- Wacław Dawidowicz - profesor nauk prawnych, specjalizujący się w prawie administracyjnym
- Aleksander Jeljaszewicz – dowódca 1 szwadronu tatarskiego 13 Pułku Ułanów Wileńskich.
- Adas Jakubauskas – litewski politolog.
- Aleksander Sulkiewicz – polski działacz socjalistyczny i niepodległościowy, legionista
- Konstanty Sulkiewicz – polski prawnik, oficer Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
- Leon Sulkiewicz – oficer Wojska Polskiego.
- Matwiej Sulejman Sulkiewicz – rosyjski generał, przywódca Krymskiej Republiki Ludowej.
- Aleksander Romanowicz – generał kawalerii w armii rosyjskiej i polskiej.
- Henryk Sienkiewicz – znany polski pisarz; jego ojciec pochodził od Tatarów, którzy osiedlili się na Litwie w XVI i XVII w.
- Bruno Abdank-Abakanowicz – matematyk, wynalazca i elekrotechnik; pochodził ze szlacheckiej rodziny o tatarskim rodowodzie.
- Magdalena Abakanowicz – artystka; pochodzi ze szlacheckiej rodziny o tatarskim rodowodzie.
- Selim Chazbijewicz – polski humanista, publicysta, poeta oraz ambasador RP w Kazachstanie i Kirgistanie (od 2017).
Tatarzy w polskich mediach
TVP Białystok nadaje raz w miesiącu program, o tematyce związanej z mniejszością tatarską zamieszkującą Podlasie pt. Podlaski Orient (dawniej w programie wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych na Podlasiu pt. Sami o sobie). Edusat nadaje program poświęcony tylko polskim Tatarom rozsianym po całej Polsce pt. Tatarskie ślady.
Zobacz też
- 1 Pułk Tatarski
- 2 Pułk Tatarski
- 13 Pułk Ułanów Wileńskich
- Chorągiew tatarska Murzy Bohdanowicza
- Jazda tatarska
- Jan Murza Tarak Buczacki
Przypisy
Bibliografia
- Stanisław Kryczyński: Tatarzy litewscy: próba monografii historyczno-etnograficznej, 1938
- Jan Tyszkiewicz: Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989, ISBN 83-01-08894-X.
- Jan Tyszkiewicz: Z dziejów Tatarów polskich: 1794-1944, Pułtusk 2002, ISBN 83-88067-81-8.
- Anna Parzymies (redakcja): Muzułmanie w Europie. Wydawnictwo Akademickie DIALOG, lipiec 2005, s. 578. ISBN 83-89899-08-6.
Linki zewnętrzne
- Szlak Tatarski
- Na szlaku Tatarskim (Sokółka): foto galerie
- Muzułmański Związek Religijny w RP
- Nauka arabskiego pisma w Sokólskim Ośrodku Kultury zorganizowano zajęcia (foto galerie)
- Kultura, tradycje i współczesność Tatarów w Polsce «Euro Tataria»
- Tatarzy w Polsce
- Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej