Telechany

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Telechany
ilustracja
Państwo

 Białoruś

Obwód

 brzeski

Rejon

iwacewicki

Sielsowiet

Telechany

Populacja (2010)
• liczba ludności


4200[1]

Kod pocztowy

225275

Tablice rejestracyjne

1

Położenie na mapie obwodu brzeskiego
Mapa konturowa obwodu brzeskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Telechany”
Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Telechany”
Ziemia52°30′46″N 25°50′32″E/52,512778 25,842222

Telechany (biał. Целяханы, ros. Телеханы) – osiedle typu miejskiego na Białorusi w obwodzie brzeskim w rejonie iwacewickim, ok. 4,2 tys. mieszkańców (2010).

Dawne miasteczko w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Siedziba parafii rzymskokatolickiej pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i prawosławnej pw. Świętej Trójcy[2].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Dawne miasteczko położone na Polesiu nad Kanałem Ogińskiego niedaleko Pińska w zabagnionych rozlewiskach rzeki Jasiołdy na Ostrowiu Telechańskim.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Według lokalnych przekazów nazwa miejscowości ma pochodzić od pochowanego tu ciała chana tatarskiego, który najechał Ruś. Obecna białoruska nazwa miejscowości to Cielechany, stąd prawdopodobnie ta legenda.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Rzeczpospolita Obojga Narodów[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze wzmianki z XVI wieku, w XVII wieku nazywane jest już miasteczkiem. W 1648 roku Telechany należały do Krzysztofa Dolskiego herbu Kościesza. Dobra te należały do Dolskich, później Wiśniowieckich. W 1744 za sprawą małżeństwa Anny Wiśniowieckiej z Tadeuszem Ogińskim w rękach Ogińskich – ich synem był Michał Kazimierz Ogiński wojewoda wileński i hetman wielki litewski, twórca Kanału Ogińskiego wybudowanego w latach 1765–1784. Kanał ten przechodzi przez miasteczko i dzięki niemu powstał tu port, siedziba zarządu kanału i stocznia rzeczna, dając impuls do rozwoju miejscowości.

Oprócz urządzeń związanych z kanałem działała tu fabryka fajansów, której produkcja obejmowała głównie zastawę stołową, ozdobne figurki i kafle piecowe oraz manufaktura sukna. W końcu XVIII wieku dobra telechańskie sprzedano Wojciechowi Pusłowskiemu.

Zabór rosyjski[edytuj | edytuj kod]

Po Rozbiorach Telechany zostały zajęcie przez Rosję. Na początku XIX wieku nierentowna manufaktura oraz fabryka fajansów (od przejęcia przez Żydów produkty traciły na jakości) zostały zamknięte. W tym okresie oprócz portu, stoczni i kanału działały tu młyny, huta szkła, gorzelnia i miasteczko rozwijało się dalej, w ciągu ostatnich 20 lat XIX wieku niemal podwajając swoją liczbę ludności do ok. 1000 osób. W 1817 roku Wojciech Pusłowski zbudował kościół katolicki. W 1880 roku wskutek pożaru w Telechanach spłonęły prawie wszystkie budynki, w tym drewniany kościół katolicki i cerkiew. Po pożarze zbudowano nowy murowany kościół. W 1895 roku u wylotu ulicy Kościelnej, na miejscu gdzie stała huta Ogińskiego, Franciszek Pusłowski wybudował nową hutę szkła. Kanał funkcjonował do I wojny światowej, zapewniając wygodną drogę dla handlu i transportu surowców na Polesiu. Podczas rewolucji w 1905 roku carska policja wywołała w Telchanach pogrom żydowski[3].

W czasie I wojny światowej Telechany po 1915 roku zostały zajęte przez wojska niemieckie. W tym też czasie podczas walk z wojskami carskimi został zniszczony barokowy pałac Ogińskich. Niemcy w związku z budową linii zaopatrzeniowych i betonowych fortyfikacji zbudowali po 1915 roku linię kolejki wąskotorowej z Iwacewicz do Telechan. W celu wywozu drewna Niemcy zbudowali na zachód od wsi Wygonoszcz nowoczesny tartak i elektrownię, z osobną linią wąskotorową i nową wsią Kraśnica[3].

W granicach II RP (1921-1939)[edytuj | edytuj kod]

Po pokoju ryskim w 1921 roku Telechany wchodziły w skład Rzeczypospolitej Polskiej. Sytuacja jednak nadal była napięta, czego dowodem był napad 40 osobowego sowieckiego oddziału terrorystycznego na posterunek Policji Państwowej w Telechanach. Po otoczeniu miasteczka w nocy z 25 na 26 sierpnia 1923 r. i opanowaniu posterunku policji oddział sowiecki uwięził wójta i zażądał od mieszkańców okupu w wysokości 5 tys. dolarów oraz 2 tys. rubli w złocie, jednak nie uzyskawszy ani rubla, zamordowali wójta strzałem w tył głowy. Zastrzeleni zostali także starszy posterunkowy Mieczysław Mirkowski i posterunkowy Antoni Szmiglarski oraz dwaj inni mieszkańcy Telechan. Po ograbieniu miasteczka i załadowaniu na furmanki zrabowanych łupów, sowieci zbiegli w kierunku ZSRR[4].

W latach 1923–1927 kanał został wyremontowany nakładem rządu niepodległej Polski i nadal mieściła się tu siedziba zarządu kanału, a także stocznia rzeczna remontowo-budowlana. Przy śluzie zbudowano budynek Przedsiębiorstwa Odbudowy Kanału Ogińskiego. Kanał uroczyście uruchomiono w Telechanach w dniu 9 lipca 1927 roku przy udziale ministra robót publicznych Jędrzeja Moraczewskiego i ministra reform rolnych Witolda Staniewicza[5]. Po remoncie kanałem kursowały statki na trasie Pińsk-Telechany odbywające regularne rejsy pasażerskie i wycieczkowe. Dodatkowo miasteczko posiadało połączenie koleją wąskotorową z Iwacewiczami, a tam była możliwość przesiadki na linię kolejową Brześć-Baranowicze. Kanał był także drogą spławiania drewna. W okresie międzywojennym w Telechanach istniały 2 żydowskie synagogi. W 1934 roku zbudowano nową cerkiew, w której duchownym był ojciec Joan Strukowski. Burmistrzem był Ludwik Kowalewski, który zagospodarował brzegi jeziora na kanale Ogińskiego jako miejsca rekreacji dla mieszkańców[3]. Zbudowano Dom Ludowy. Proboszczem był ksiądz Apoloniusz Tarnogórski. W 1938 roku właścicielem dworu w Telechanach był Wojciech Pusłowski[6]. W 1939 roku ukończono budowę nowego szpitala, jednak przed wybuchem wojny nie zdołano go otworzyć[3]. Za II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Telechany.

II wojna światowa (1939-1945)[edytuj | edytuj kod]

Okupacja sowiecka[edytuj | edytuj kod]

We wrześniu 1939 miejscowość została zajęta przez Armię Czerwoną i wcielona do ZSRR. Ludność poddano represjom, a wielu Polaków aresztowano, w tym burmistrza, nadleśniczego i policjantów[3]. Zlikwidowano prywatne warsztaty, sklepy i aptekę, a energia elektryczna była dostarczana tylko przez cztery godziny dziennie. Komuniści skonfiskowali wszystkie odbiorniki radiowe. Radzieccy komuniści zamordowali nauczyciela Gwiazdowskiego, a jego ciężarną żonę wywieźli na Syberię[7].

Okupacja hitlerowska[edytuj | edytuj kod]

W czerwcu 1941 roku Telechany została zajęte bez walki przez oddziały niemieckiego Wehrmachtu, po wcześniejszej ucieczce administracji sowieckiej i NKWD. Administracja niemiecka na początku okupacji dokonała kilku mordów na mieszkańcach i utworzyła lokalną umundurowaną policję porządkową[3].

5 sierpnia do miasteczka przybył 1. szwadron 1. pułku kawalerii SS, którym dowodził SS-Hauptsturmführer Waldemar Fegelein[8]. Jeszcze tego samego dnia wszystkich Żydów wyprowadzono na uroczysko Grecziszcze[9], a według innego źródła – na miejscowy cmentarz katolicki[10]. Ofiarą dokonanej wtedy masakry padło od 1,4 tys. do 2 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci[8][9].

 Osobny artykuł: Masakry na bagnach Prypeci.

W 1942 roku został rozstrzelany przez Niemców przedwojenny kierownik szkoły Jan Pierowski[3]. W 1942 roku w miasteczku stacjonował oddział żołnierzy łotewskich zwalczający sowiecką partyzantkę, a następnie żołnierzy litewskich[3]. W tym samym roku partyzanci sowieccy spalili młyn i tartak. W 1943 roku w Telechanach stacjonował oddział armii węgierskiej[3]. Po ewakuacji Niemców w 1943 roku, miasteczko zostało obrabowane przez bandy, a następnie zostało zajęte przez sowiecką partyzantkę, jednak w lutym 1944 roku zostało ponownie na krótko zajęte przez Wehrmacht[3].

W czerwcu 1944 roku Telechany ponownie zajęła Armia Czerwona.

W granicach ZSRR (1945-1991)[edytuj | edytuj kod]

Po 1945 roku miejscowość włączono do ZSRR. W 1949 roku komuniści uwięzili na kilka lat prawosławnego księdza Joana Strukowskiego[3]. Kościół katolicki przy ulicy Kościelnej (później Lenina) został przebudowany na kinoteatr i dobudowano do niego nowy budynek[3]. Kanału po wojnie nie odbudowano i ustała żegluga.

W Republice Białoruś[edytuj | edytuj kod]

Obecnie miejscowość zamieszkują głównie Białorusini, gdy tymczasem do wojny zamieszkiwała je głównie ludność żydowska i polska, natomiast Białorusini zasiedlali zaś okoliczne wsie. Centralny plac miasteczka nosi nazwę Plac Lenina – znajduje się tu pomnik Lenina, apteka i sklep wielobranżowy Uniwermag. Zabudowa miasteczka jest głównie drewniana i pochodzi z okresu sprzed II wojny światowej. W miejscowości działa kilka drobnych zakładów obróbki drewna i baza melioracji dla okolicznych terenów, nad Jeziorem Wólkowskim działa ośrodek wypoczynkowy.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

  • drewniana cerkiew prawosławna pw. Świętej Trójcy z 1934 roku, zbudowana w miejscu spalonej w czasie wojny w 1916 roku; świątynia parafialna
  • Kanał Ogińskiego
  • cmentarz katolicki z grobem matki marszałka Konstantego Rokossowskiego oraz kwatera żołnierzy niemieckich z okresu I wojny światowej.
  • cmentarz żydowski – w zachodniej części miejscowości, na północ od drogi do Iwancewicz. Zachowały się jedynie dwie macewy.
  • Kopiec „Łysa Góra” – legendarne miejsce pochowania poległego tatarskiego chana
  • drewniany parterowy dworek z przełomu XIX i XX w., nakryty czterospadowym dachem naczółkowym. Ganek wsparty jest na dwóch parach kolumn.
  • plebania (później przedszkole)

Ludzie urodzeni w Telechanach[edytuj | edytuj kod]

Galeria[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Численность населения по Республике Беларусь, областям и г. Минску (тысяч человек) на 1 января 2010 года. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-18)]. (ros.)..
  2. Ивацевичское благочиние → 23. Приход храма Святой Живоначальной Троицы г/п Телеханы Ивацевичского района. pinskeparh.by. [dostęp 2021-02-07]. (ros.).
  3. a b c d e f g h i j k l Echa Polesia | Historia i współczesność Polaków na Polesiu. Przyroda, zabytki, kultura i wspomnienia z Polesia.
  4. Policja 997, Granica w ogniu, Policja 997 [dostęp 2019-02-13] (pol.).
  5. Uroczystość otwarcia Kanału Ogińskiego, Telechany 09.07.1927 r., www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2019-02-12] (pol.).
  6. Rodzina Pusłowskich, CIEŚLIN [dostęp 2019-02-08] (pol.).
  7. Wspomnienia « WIERZE UFAM MIŁUJĘ [dostęp 2019-02-08] (pol.).
  8. a b Henning Pieper: Fegelein's Horsemen and Genocidal Warfare. The SS Cavalry Brigade in the Soviet Union. Houndmills, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2015, s. 92. ISBN 978-1-137-45633-5. (ang.).
  9. a b Miejsce egzekucji Żydów w Telechanach. sztetl.org.pl. [dostęp 2023-04-01].
  10. Grzegorz Berendt. Udział kawalerii SS w masowych zbrodniach na Żydach dokonanych na Polesiu latem 1941 r. „Pamięć i Sprawiedliwość”. 1 (35), s. 395, 2020. ISSN 1427-7476. 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]