The Last of Us

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
The Last of Us
Ilustracja
Logo gry
Producent

Naughty Dog[1]

Wydawca

Sony Computer Entertainment[1]

Dystrybutor

Sony Computer Entertainment Polska[1]

Seria gier

The Last of Us

Reżyser

Neil Druckmann
Bruce Straley[2]

Projektant

Ricky Cambier
Mark Davies
Jacob Minkoff
Benson Russell
Elisabetta Silli[2]

Artysta

Maciej Kuciara[3][4] (concept art)

Główny programista

John Bellomy
Mark Botta
Max Dyckhoff
Jason Gregory
Ian Jones
Travis McIntosh[2]

Scenarzysta

Neil Druckmann

Kompozytor

Gustavo Santaolalla

Silnik

Naughty Dog Game Engine 3.0
Havok (animacja, destrukcja, fizyka[5])

Wersja

1.11 (PS3)
1.06 (PS4)[6]

Data wydania

PlayStation 3:
USA: 14 czerwca 2013[7]
EU: 14 czerwca 2013[7]
JP: 20 czerwca 2013[8]
PlayStation 4 (remaster):
USA: 29 lipca 2014[9][10]
EU: 30 lipca 2014[11]
PlayStation 5 (remake):
2 września 2022[12]
PC (remake):
28 marca 2023[13]

Gatunek

przygodowa gra akcji, survival horror[1]

Tryby gry

gra jednoosobowa, gra wieloosobowa (PlayStation Network)

Kategorie wiekowe

ESRB: M[14]
PEGI: 18[15]

Język

angielski, francuski, hiszpański, holenderski, japoński, niemiecki, polski, portugalski, rosyjski, włoski

Wymagania sprzętowe
Platforma

PlayStation 3
PlayStation 4
PlayStation 5
PC

Nośniki

Blu-ray, dystrybucja cyfrowa (PSN)

Wymagania

50 GB HDD

Kontrolery

Dualshock 3
Dualshock 4
Sixaxis

Rozdzielczość natywna

720p (PS3)
1080p (PS4)[9]

Kontynuacja

The Last of Us Part II

Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

The Last of Us – komputerowa przygodowa gra akcji z elementami survival horroru, wyprodukowana przez studio Naughty Dog i wydana przez Sony Computer Entertainment. Jej premiera odbyła się 14 czerwca 2013 roku na konsoli PlayStation 3. W lipcu 2014 roku wydano odświeżoną wersję na PlayStation 4 – The Last of Us Remastered, a we wrześniu 2022 remake – The Last of Us Part I na PlayStation 5. W marcu 2023 została także wydana wersja na komputery osobiste.

Akcja produkcji toczy się głównie na przełomie 2033 i 2034 roku w postapokaliptycznych Stanach Zjednoczonych, 20 lat po wybuchu epidemii grzyba z gatunku maczużnikowatych – Cordyceps. Gracz wciela się w Joela Millera, przemytnika podejmującego się zadania eskortowania nastoletniej Ellie Williams do grupy ludzi z organizacji Świetlików. Wydarzenia przedstawione są z perspektywy trzeciej osoby, a gracz może używać broni palnej, improwizowanej lub skradać się, żeby zabić zarażone i zmutowane przez grzyba humanoidalne stworzenia, bądź ominąć wrogich ludzi, którzy zatracili człowieczeństwo i za wszelką cenę próbują przetrwać. W grze dostępny jest również tryb wieloosobowy, pozwalający maksymalnie ośmiu graczom brać udział w rozgrywkach kooperacyjnych bądź kompetytywnych.

Proces produkcji gry rozpoczął się w 2009, niedługo po premierze wcześniejszej gry Naughty Dog, Uncharted 2: Pośród złodziei. Po raz pierwszy w historii studio podzieliło się wtedy na dwa zespoły – jeden pracował nad Uncharted 3: Oszustwem Drake’a, a drugi nad nową marką, którą ostatecznie stało się The Last of Us. Głównym wątkiem gry jest relacja Joela i Ellie, do której dostosowane zostały wszystkie pozostałe elementy. W dwójkę głównych bohaterów wcielają się Troy Baker i Ashley Johnson (zarówno użyczając im głosów, jak i odgrywając postacie podczas sesji przechwytywania ruchu), którzy współpracowali z reżyserem i scenarzystą Neilem Druckmannem, mając wpływ na fabułę i osobowości swoich postaci. Muzyka napisana i wykonana została przez Gustava Santaolallę.

Gra zapowiedziana została w grudniu 2011 roku i była jedną z najbardziej wyczekiwanych premier. Po premierze zdobyła powszechne uznanie krytyków, chwalących narrację, rozgrywkę, oprawę wizualną, projekt dźwięku, ścieżkę dźwiękową, charakteryzację i przedstawienie postaci kobiecych. Uzyskała średnie ocen 95,04% i 95/100 w agregatorach GameRankings oraz Metacritic, dzięki czemu plasuje się w czołówce najlepiej ocenianych gier komputerowych w historii. Tytuł został wielokrotnie nazwany arcydziełem i uzyskał maksymalne oceny w recenzjach magazynów i serwisów zajmujących się elektroniczną rozrywką. The Last of Us stało się jedną z najlepiej sprzedających się gier komputerowych w historii, w pierwszy weekend znajdując 1,3 mln nabywców, a do kwietnia 2018 ponad 17 mln. Zdobyła także liczne wyróżnienia końcoworoczne, w tym kilka tytułów gry roku, przyznanych przez czasopisma i portale branżowe, krytyków i podczas ceremonii rozdania nagród. Uważana jest za jedną z najlepszych gier komputerowych w historii.

Do gry wydano kilka dodatków, w tym jeden fabularny o podtytule Left Behind, na który składają się dwie oddzielne historie. Pierwsza rozgrywa się w trakcie wydarzeń z gry i opowiada historię Ellie szukającej lekarstw dla rannego Joela, a druga przedstawia ucieczkę ze szkoły wojskowej Ellie i Riley, w trakcie której doszło m.in. do ugryzienia Ellie. Sukces gry doprowadził do powstania franczyzy medialnej, w ramach której wydano komiks (2013), kontynuację (2020) oraz serial telewizyjny wyprodukowany dla HBO, a na premierę czeka gra planszowa.

Rozgrywka[edytuj | edytuj kod]

The Last of Us jest przygodową grą akcji z perspektywą trzeciej osoby[16]. Gracz przemierza postapokaliptyczne lokalizacje, takie jak miasteczka, budynki, lasy czy kanały, posuwając do przodu liniową historię. Z przeciwnikami, zarówno wrogo nastawionymi ludźmi, jak i stworzeniami zainfekowanymi maczużnikiem – walczyć można za pomocą broni palnej, broni improwizowanych lub wręcz, jak również wyeliminować ich po cichu. Zainfekowani występują w różnych stadiach zaawansowania choroby (m.in. biegacze, klikacze oraz purchlaki). Przez większość gry gracz kontroluje Joela, który podejmuje się zadania eskortowania nastoletniej Ellie przez Stany Zjednoczone[17][18]. W akcie „Zima” gracz przejmuje kontrolę nad Ellie[19], a w prologu na krótko nad córką Joela, Sarą[20].

W walce gracz może używać broni długodystansowej – karabinu, strzelby i łuku – oraz krótkodystansowej, jak pistolet, rewolwer czy obrzyn. Korzystać może również z broni do walki wręcz – rurek, desek czy kijów baseballowych – rozpadającej się po kilku uderzeniach, jak również rzucać butelkami albo cegłami w celu rozproszenia, ogłuszenia bądź zaatakowania przeciwnika[21]. Broń naprawiać i ulepszać można przy warsztatach po znalezieniu w świecie gry odpowiednich narzędzi i liczby zasobów. Wyposażenie, jak apteczki, prowizoryczne ostrza, koktajle Mołotowa, bomby dymne lub z gwoździami można albo znaleźć, albo wytworzyć przy użyciu zebranych surowców. Przedmioty tworzone są w czasie rzeczywistym gry; gdy Joel tworzy przedmiot, musi zdjąć plecak i wyjąć potrzebne mu materiały. W tym czasie narażony jest na ataki wrogów. Przy pomocy znalezionych suplementów gracz może podwyższyć zdrowie głównego bohatera, nauczyć go szybszego tworzenia przedmiotów, szybszego leczenia, większej celności przy strzelaniu oraz zwiększyć wielkość obszaru nasłuchiwania[22][23].. Zdrowie zregenerować można poprzez znalezienie jedzenia bądź skorzystanie z apteczki[24].

Chociaż gracz może wdawać się w bezpośrednią walkę z przeciwnikami, możliwe jest również atakowanie ich z ukrycia albo przekradanie się obok nich, co pozwala uniknąć konfrontacji. „Tryb nasłuchiwania”, stanowiący odzwierciedlenie wytężonego nasłuchiwania i świadomości otoczenia, pozwala wykryć przeciwników i podświetlić ich zarysy, nawet jeżeli znajdują się za ścianą[25]. W grze dostępny jest system osłon, za którymi postać może przykucnąć, żeby zyskać przewagę taktyczną w walce[26]. Częste są momenty bez konieczności prowadzenia żadnych starć, w których postacie najczęściej rozmawiają ze sobą[27]. Pojawiają się również proste zagadki środowiskowe, polegające np. na umożliwieniu nieumiejącej pływać Ellie przekroczenie zbiornika wodnego czy wykorzystaniu drabin albo kontenerów na śmieci, żeby dostać się w wyżej położone miejsca. Po drodze zbierać można przedmioty, takie jak listy, mapy czy komiksy, a następnie przeglądać je w menu plecaka[28].

System sztucznej inteligencji określa, jak wrogo nastawieni ludzie reagują na walkę. Jeżeli przeciwnik wykryje postać gracza, może schować się za osłoną albo wezwać wsparcie, jak również wykorzystać sytuację, kiedy gracz jest rozproszony, skończy mu się amunicja albo walczy z kimś wręcz. Towarzysze Joela, w tym Ellie, mogą wspomagać go w walce, zarówno poprzez bezpośrednie atakowanie przeciwników, jak również rzucanie w nich przedmiotami, żeby ich ogłuszyć, czy informować o pozycji wrogów niewidzianych przez gracza[29].

Po ukończeniu kampanii dla pojedynczego gracza na poziomie trudności łatwym, normalnym, lub trudnym istnieje możliwość rozpoczęcia kampanii w trybie New Game Plus w, którym zostają zachowane wszelki ulepszenia gracza i broni oraz zdobyte przedmioty. Zostaje odblokowany także tryb Survivor, który cechuje się m.in. dwukrotnym zwiększeniem życia przeciwników i obrażeń, które zadają postaci gracza, brakiem trybu nasłuchiwania, zmniejszeniem liczby amunicji, przedmiotów, suplementów i części możliwych do znalezienia w trakcie gry oraz wyłączeniem wskazówek w trakcie skradania i walki wręcz[30][22][31]. Wraz z ostatnim rozszerzeniem wprowadzono jeszcze trudniejszy tryb nazwany Grounded[32].

Gra wieloosobowa[edytuj | edytuj kod]

Moduł wieloosobowy, „Frakcje”, pozwala na rozgrywkę maksymalnie ośmiu graczy na przerobionych mapach z kampanii fabularnej. Zagrać można w jednym z trzech trybów. „Walka o zapasy” i „Ocaleni” są drużynowymi deathmatchami, przy czym w drugim z nich niemożliwe jest odradzanie się[33]. „Przesłuchanie” polega na odnalezieniu skrytki wrogiej drużyny, a wygrywa ta, która zdobędzie ją jako pierwsza[34]. W każdym z trybów gracz wybiera frakcję – łowców albo świetliki – i stara się zachować swój klan przy życiu poprzez gromadzenie zasobów i eliminowanie przeciwników. Każdy rozegrany mecz to jeden dzień; po przetrwaniu dwunastu „tygodni” historia kończy się, a gracz może ponownie wybrać frakcję[35].

Za zabijanie albo oznaczanie przeciwników, cucenie sojuszników, wytwarzanie przedmiotów i zdobywanie wrogich skrytek gracz otrzymuje „części”, które w trakcie meczu może przeznaczyć na ulepszanie broni i pancerza. Po zakończeniu meczu zamieniane są one na zapasy, których dodatkowe ilości można zdobyć przeszukując ciała wrogów[35]. Podczas rozgrywki gracze zdobywają również punkty, które mogą przeznaczać na bronie albo umiejętności w celu stworzenia preferowanych klas[36]. Pierwotnie możliwe było połączenie trybu wieloosobowego z kontem na Facebooku, co zmieniało nazwy i awatary członków klanu na imiona i zdjęcia znajomych[37]. Wygląd postaci można zmieniać poprzez czapki, hełmy, maski i emblematy[38]. Serwery „Frakcji” w wersji na PlayStation 3 zostały wyłączone 3 września 2019[39].

Fabuła[edytuj | edytuj kod]

Obsada gry
Postać Wersja angielska[40] Wersja polska[41]
Joel Miller Troy Baker Krzysztof Banaszyk
Ellie Williams Ashley Johnson Anna Cieślak
Tess Annie Wersching Karolina Kalina-Bulcewicz
Bill W. Earl Brown Jacek Jarzyna
Marlene Merle Dandridge Joanna Domańska
Tommy Miller Jeffrey Pierce Robert Jarociński
Maria Ashley Scott Izabella Bukowska-Chądzyńska
Sarah Miller Hana Hayes Weronika Łukaszewska
David Nolan North Dariusz Toczek
Henry Brandon Scott Otar Saralidze
Sam Nadji Jeter Jakub Mróz
James Reuben Langdon
Robert Robin Atkin Downes Waldemar Barwiński
Źródło: The Last of Us Limited Edition Strategy Guide[42], The Gamer[43], The Review Geek[44]

W roku 2013 Stany Zjednoczone ogarnia pandemia maczużnika (Cordyceps), zamieniającego ludzkich nosicieli w agresywne stworzenia nazywane „zarażonymi”. Joel Miller próbuje uciec z przedmieść objętego kwarantanną Austin w Teksasie wraz ze swoim bratem Tommym i córką Sarą. Podczas ucieczki dziewczynka zostaje postrzelona przez żołnierza i umiera w ramionach Joela.

Dwadzieścia lat później populacja ludzka jest zdziesiątkowana wskutek infekcji. Ocaleli żyją w totalitarnych strefach kwarantanny, niezależnych osadach bądź wędrownych grupach, porzucając większość budynków i domostw. Joel wraz ze swoją partnerką w interesach Tess pracuje jako przemytnik w strefie kwarantanny w bostońskim North Endzie. Tropiąc czarnorynkowego handlarza bronią odkrywają, że sprzedał ich towar Świetlikom, paramilitarnej milicji przeciwstawiającej się władzom strefy. Ich przywódczyni, Marlene, obiecuje oddać im dwukrotność utraconego towaru, jeżeli zgodzą się przemycić nastoletnią Ellie do kryjówki organizacji w pobliżu strefy. W trasie napotykają rządowy patrol i odkrywają, że Ellie jest zarażona, a chociaż została ugryziona trzy tygodnie wcześniej, nie ma żadnych symptomów, podczas gdy przemiana zachodzi najpóźniej po dwóch dniach. Jej odporność może stanowić klucz do znalezienia lekarstwa. Kiedy docierają na miejsce spotkania odkrywają, że świetliki będące ich kontaktem zostali zabici, a na ich trop wpadli żołnierze. Tess wyjawia, że została ugryziona przez zarażonego; wierząc w możliwość stworzenia lekarstwa poświęca się, żeby Joel i Ellie mogli uciec. Mężczyzna postanawia odnaleźć Tommy’ego, będącego kiedyś świetlikiem, mając nadzieję, że pomoże w odnalezieniu reszty grupy.

Po dotarciu do Lincoln otrzymują pomoc od Billa, przemytnika wiszącego Joelowi przysługę, który pomaga im zdobyć sprawny samochód. Po dotarciu do Pittsburgha wpadają w zasadzkę bandytów, niszcząc przy tym samochód. W mieście spotykają dwóch braci, Henry’ego i Sama, z którymi uciekają przed bandytami. Sam zostaje ugryziony, ale ukrywa to przed pozostałymi; kiedy atakuje Ellie, Henry zabija go i sam popełnia samobójstwo. Jesienią Joelowi i Ellie udaje dotrzeć się do Tommy’ego w pobliżu Jackson. Joel chce zostawić Ellie pod opieką swojego brata, jednak kiedy dziewczyna konfrontuje się z nim i wspomina o Sarze, postanawia podróżować z nią dalej. Tommy kieruje ich do enklawy świetlików na Uniwersytecie Wschodniego Kolorado; po dotarciu na miejsce okazuje się, że grupa przeniosła się do szpitala w Salt Lake City. Przed opuszczeniem uniwersytetu atakują ich bandyci, a Joel w trakcie ucieczki przed nimi zostaje poważnie ranny.

Mapa wędrówki Joela i Ellie przez Stany Zjednoczone.

Zimą Ellie i Joel znajdują schronienie w górach. Stan mężczyzny coraz bardziej się pogarsza, podczas gdy Ellie desperacko próbuje go wyleczyć. Poszukując jedzenia dziewczyna spotyka Davida i Jamesa, mieszkańców pobliskiego miasteczka, oferujących lekarstwa w zamian za jedzenie. Kiedy wychodzi na jaw, że bandyci zabici przez Ellie i Joela na uniwersytecie należeli do grupy Davida, jego ludzie zaczynają polować na Ellie. Udaje jej się odciągnąć ich od Joela, ale zostaje przez nich pojmana. David chce, żeby dołączyła do jego społeczności kanibali, ta jednak odmawia i udaje jej się uciec. Konfrontuje się z mężczyzną i zabija go maczetą, co prowadzi u niej do traumy. Zostaje odnaleziona przez Joela, któremu udało się dojść do zdrowia i który pociesza ją przed wyruszeniem w dalszą drogę.

Wiosną docierają do Salt Lake City, gdzie podczas ucieczki przed zarażonymi zostają pojmani przez patrol świetlików. W szpitalu Marlene wyjawia Joelowi, że ze względu na pasożytniczą naturę maczużnika do stworzenia szczepionki konieczne będzie usunięcie zainfekowanej części mózgu Ellie, co ją zabije. Joel, nie chcąc dopuścić do śmierci dziewczyny, przedziera się przez placówkę i dociera do sali operacyjnej; zabija chirurga mającego przeprowadzić operację i zabiera nieprzytomną Ellie. Uciekając zabija Marlene, żeby uniemożliwić świetlikom pościg za nimi. Ellie odzyskuje przytomność przy wyjeździe z miasta; Joel okłamuje ją, że świetliki znalazły dużo więcej osób odpornych na infekcję, ale nie udało im się stworzyć lekarstwa, więc przestali próbować. Kiedy docierają do osady Tommy’ego Ellie zaczyna przejawiać oznaki syndromu KZ; pyta Joela, czy powiedział jej prawdę o świetlikach, a ten przysięga, że tak.

Left Behind[edytuj | edytuj kod]

Gra przedstawia dwa wątki historii Ellie. Pierwszy rozgrywa się w trakcie zimy na przełomie 2033 i 2034 roku w stanie Kolorado. Rozpoczyna się w momencie znanym z podstawowej wersji gry – upadku Joela z dużej wysokości na pręt. Ellie zostawia Joela w bezpiecznym miejscu, a sama wyrusza na poszukiwanie antybiotyków i opatrunków do opuszczonego, pełnego zainfekowanych centrum handlowego. Ellie jest zmuszona do omijania zarażonych, gdyż jako nastolatka nie ma szans w bezpośrednim starciu z mutantami. Ponadto musi pokonywać różnego rodzaju przeszkody i radzić sobie z problemami. W pewnym momencie napotyka na ludzi Davida, którzy chcą ją zabić. Udaje jej się uciec, powrócić cało do Joela i podać mu lekarstwa. Potem oboje kontynuują podróż znaną z podstawowej wersji gry.

Drugi wątek gry opowiada o ucieczce Ellie i jej przyjaciółki Riley ze szkoły wojskowej. Dziewczyny podróżują razem po opuszczonym Bostonie. Nastolatki spędzają ten czas na zabawie i wygłupach oraz poznawaniu świata sprzed apokalipsy. Ellie pierwszy raz próbuje mocniejszego trunku, dziewczyny zachodzą do sklepu grozy, rzucają cegłami w samochody, odwiedzają wesołe miasteczko, grają w gry na automatach, strzelają do siebie z pistoletów na wodę, a w sklepie muzycznym włączają muzykę i tańczą. Wtedy to atakują ich zainfekowani, a w trakcie szalonej ucieczki Riley zostaje dopadnięta przez mutanta. Ellie próbując ratować towarzyszkę zostaje ugryziona w rękę. Po zakończonej walce dziewczyny rozmawiają o tym i nie wiedzą co dalej mają uczynić.

Produkcja[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Proces produkcji gry komputerowej The Last of Us.
Bruce Straley
Neil Druckmann
Straley i Druckmann przewodzili procesowi produkcji gry jako, odpowiednio, reżyser i scenarzysta oraz dyrektor kreatywny[45].

Naughty Dog rozpoczęło produkcję The Last of Us w 2009, po premierze Uncharted 2: Pośród złodziei. Po raz pierwszy w historii studio podzieliło się wtedy na dwa zespoły – jeden pracował nad Uncharted 3: Oszustwem Drake’a (2011), a drugi nad nową marką[46]. Drugim zespołem kierowali reżyser Bruce Straley oraz scenarzysta i dyrektor kreatywny Neil Druckmann[45].

Na studiach Druckmann wpadł na pomysł połączenia rozgrywki z gry komputerowej Ico (2001) z historią osadzoną podczas apokalipsy zombie w stylu Nocy żywych trupów (1968) George’a A. Romera, której główny bohater miał być postacią podobną do Johna Hartigana z serii komiksów Sin City (1991–2000). Miałby to być policjant, któremu przydzielone zostaje zadanie ochraniania młodej dziewczyny, ale ze względu na problemy z sercem głównego bohatera gracze często wcielaliby się w jego protegowaną, co odwracałoby role. Pomysł ten został rozwinięty przez Druckmanna podczas prac nad scenariuszem do The Last of Us[47]. Według scenarzysty jest to historia o wchodzeniu w dorosłość, w której Ellie spędzając czas z Joelem uczy się przetrwania, a zarazem o tym, ile ojciec gotowy jest poświęcić, żeby uratować swoje dziecko[48].

Ważną rolę odgrywa motyw „życie toczy się dalej”[49]. Najbardziej obrazowo zostaje on przedstawiony w scenie, w której bohaterowie natrafiają na stado żyraf, które po upadku ludzkości uciekły z zoo i żyją w ruinach ich dawnych miast. Grafik koncepcyjny John Sweeney wyjaśnia, że scena ta miała „na nowo rozpalić chęć do życia” w Ellie, cierpiącej na zespół stresu pourazowego po konfrontacji z Davidem[50]. Zarażeni zainspirowani zostali fragmentem serialu przyrodniczego BBC Planeta Ziemia (2006) poświęconym pasożytniczym grzybom Cordyceps[48]. Chociaż grzyb infekuje głównie insekty, przejmując kontrolę nad ich funkcjami motorycznymi i zmuszając je do dalszego jego rozprzestrzeniania, w grze jest on zdolny zarazić ludzi, wywołując pandemię, która doprowadziła do upadku ludzkości[48].

Muzykę do The Last of Us napisał argentyński kompozytor Gustavo Santaolalla[51]

Głównym wątkiem gry jest relacja Joela i Ellie, do której dostosowane zostały wszystkie pozostałe elementy. W Joela i Ellie wcielali się Troy Baker i Ashley Johnson (zarówno użyczając im głosów, jak i odgrywając postacie podczas sesji przechwytywania ruchu)[52]. Baker i Johnson mieli bezpośredni wpływ na rozwój odgrywanych przez siebie postaci[53], przykładowo Baker przekonał Druckmanna, że Joel powinien dbać o Tess ze względu na swoją samotność[54], z kolei Johnson, że Ellie powinna być postacią silniejszą i lepiej umiejącą o siebie zadbać[53]. Po pierwszych zapowiedziach gry wiele osób uznało, że Ellie jest podobna do Ellen Page, wobec czego jej wygląd zmieniono, żeby wyglądała młodziej i lepiej pasowała do osobowości Johnson[55][56]. Zmiany wprowadzono również w przypadku innych postaci. Tess miała być początkowo główną antagonistką, ale twórcy uznali, że trudno jest uwierzyć w jej motywację[57]. Seksualność Billa pierwotnie była niejednoznaczna, w scenariuszu wprowadzono jednak zmiany, żeby jednoznacznie określić, że jest on gejem[54].

Muzykę do The Last of Us skomponował, głównie znany z minimalizmu, Gustavo Santaolalla, z którym twórcy skontaktowali się już na wczesnym etapie prac; w grze pojawiają się również kompozycje Andrew Buresha, Anthony’ego Carusa i Jonathana Mayera[51]. W celu oddania poczucia zagrożenia i niewinności, Santaolalla użył różnych instrumentów, w tym takich, z którymi nie miał wcześniej styczności[19]. Minimalistyczne podejście zastosowano również w przypadku dźwięku i scenografii. Jednym z pierwszych zadań, jakie otrzymali twórcy, było stworzenie dźwięków wydawanych przez zarażonych. Eksperymentowali z różnymi dźwiękami, żeby otrzymać możliwie najlepsze efekty. Dźwięki wydawane przez klikaczy stworzono na podstawie „skrzeczenia” aktorki głosowej Misty Lee[58]. Dyrektorzy artystyczni inspirowali się różnymi źródłami, w tym fotografiami Roberta Polidoriego wykonanymi po huraganie Katrina, które stały się podstawą do zaprojektowania zalanych obszarów Pittsburgha[59]. Dział artystyczny często wykłócał się odnośnie rzeczy, które chciałby umieścić w grze, z mającą odmienne koncepcje resztą zespołu. Ostatecznie wypracowano kompromis pomiędzy prostotą a szczegółowością; Straley i Druckmann optowali za tą pierwszą opcją, a artyści za drugą[60]. Sekwencję tytułową stworzyło Sony San Diego Studio, również należące do Sony[61].

Projektant Ricky Cambier jako inspirację dla The Last of Us wymienia gry komputerowe jak Ico i Resident Evil 4, dodając, że emocjonalny ciężar relacji Joela i Ellie musiał zostać odpowiednio zbalansowany ze światem przedstawionym. Jak stwierdził, twórcy chcieli połączyć ze sobą „postacie i budowanie interakcji pomiędzy nimi” obecne w Ico z „napięciem i akcją” charakteryzującymi Resident Evil 4[62]. Żeby zrealizować założenia gry zespół rozbudował swój silnik, który wcześniej był użyty w Uncharted 3: Oszustwo Drake’a. Dzięki ulepszeniom silnik pozwalał na tworzenie bardziej otwartych lokacji porośniętych roślinami[63]. Dodano do niego m.in. nową sztuczną inteligencję, współpracującą z postacią gracza[64][65]. Zmieniono również silnik odpowiedzialny za oświetlenie, wprowadzając miękkie światło, dzięki czemu promienie słońca prześwitują przez określone obiekty i odbijają się od powierzchni[64]. Dużym wyzwaniem okazało się zaprojektowanie rozgrywki, której każdy aspekt był wnikliwie analizowany przez zespół[54]. Podczas produkcji wielokrotnie zmieniano projekt interfejsu użytkownika[66].

29 listopada 2011 roku firma Sony wypuściła do internetu krótki film prezentujący tłumy ludzi w maskach, którzy uciekają w panice, lub prowadzą starcia z policją i innymi służbami. Wideo ukazało także ogromne zniszczenia na ulicach miast, m.in. zniszczone samochody. Film nie ujawniał, kto jest odpowiedzialny za jego produkcję i jakie studio zajmie się tworzeniem gry. Natomiast na jego końcu twórcy zamieścili napis The Last of Us, który okazał się tytułem wtedy jeszcze oficjalnie niezapowiedzianej gry[67]. The Last of Us zapowiedziano 10 grudnia 2011 podczas gali rozdania Spike Video Game Awards[68], prezentując wtedy pierwszy zwiastun[69]. Po ogłoszeniu gra stała się bardzo wyczekiwana, co dziennikarze przypisali dobrej reputacji Naughty Dog wśród graczy[70][71]. Zwiastun prezentował opuszczony dom, w którym jedna z bohaterek gry – Ellie – zabiera amunicję z ciała zabitego człowieka i biegnie do swojego opiekuna – Joela. Nagle do budynku wbiegają zmutowane stworzenia, które rozbiegają się po różnych pomieszczeniach. Jedno z nich odnajduje bohaterów i atakuje Joela. W pewnym momencie pada strzał, a dalszy fragment filmu ukazuje zniszczone miasto, które częściowo zarosło już roślinnością[72]. 16 maja 2012 roku został opublikowany drugi zwiastun o nazwie The Last of Us – The Truck Ambush Trailer, który prezentował głównych bohaterów jadących samochodem. W pewnym momencie na ulicę wychodzi człowiek, który woła o pomoc. Joel przeczuwa podstęp i przyspiesza. W tym momencie w ich kierunku pada strzał i na ulicę wybiegają inni ludzie. Joel gwałtownie skręca i prawie zderza się z autobusem. Po chwili jednak samochód wpada w ścianę budynku i zostaje wyświetlone logo The Last of Us. W tle zwiastuna usłyszeć można było piosenkę Hanka Williamsa zatytułowaną Alone and Forsaken[73]. 5 czerwca 2012 roku na targach E3 zaprezentowano pierwszy film prezentujący rozgrywkę w The Last of Us. Film ten przedstawia dwójkę głównych bohaterów, którzy podróżując po mieście, walczą z napotkanymi wrogami przy użyciu broni, koktajli Mołotowa oraz przypadkowych elementów otoczenia[74]. 14 lipca 2012 roku na imprezie Comic-Con 2012 w San Diego zaprezentowano kolejny zwiastun gry. Tym razem przedstawiał bohaterów uciekających do schronienia Billa, znajomego Joela[75]. 7 grudnia 2012 roku podczas gali Video Game Awards 2012 ukazał się następny zwiastun gry, tym razem ukazujący m.in. nową bohaterkę – Tess. Ponadto ujawniono datę premiery gry, którą ustalono na 7 maja 2013 roku. 14 lutego 2013 roku przesunięto datę premiery gry na 14 czerwca 2013 roku. Powodem opóźnienia była chęć maksymalnego dopracowania gry przez producenta[76]. 16 maja 2013 roku twórcy ogłosili, że gra osiągnęła status Gold i trafiła do tłoczni[77]. 1 czerwca 2013 roku wersja demonstracyjna The Last of Us została udostępniona posiadaczom gry God of War: Wstąpienie[78]. Żeby zachęcić graczy do zakupu w przedsprzedaży studio nawiązało współpracę z kilkoma sieciami handlowymi, oferując kilka edycji specjalnych z dodatkową zawartością[79].

Zawartość dodatkowa[edytuj | edytuj kod]

Po premierze gra wspierana była przez zawartość do pobrania (DLC). Przepustka sezonowa zapewniała dostęp do wszystkich DLC, dodatkowych umiejętności oraz udostępnionego w lutym 2014 filmu dokumentalnego Uziemieni, przedstawiającego proces powstawania The Last of Us[80][81]. Dwa zestawy dodatków stanowiły zawartość bonusową do edycji specjalnych. Sights and Sounds Pack zawierał ścieżkę dźwiękową, dynamiczny motyw ekranu tytułowego PlayStation 3 i dwa awatary użytkownika, z kolei Survival Pack dodatkowe skórki dla postaci po ukończeniu kampanii fabularnej, dodatkową walutę i punkty doświadczenia oraz wczesny dostęp do możliwości dostosowywania przedmiotów w trybie wieloosobowym[82]. Wydany 15 października 2013 Abandoned Territories Map Pack wprowadzał do gry wieloosobowej cztery mapy z podstawowej wersji gry[83], a Nightmare Bundle (5 listopada 2013) zestaw przedmiotów kosmetycznych[84].

14 lutego 2014 wydano dodatek fabularny The Last of Us: Left Behind przedstawiający dwie oddzielne historie – jedna rozgrywa się po prologu gry, a druga przed rozpoczęciem aktu „Zima” – w którym ważnym wątkiem jest relacja Ellie z jej przyjaciółką Riley[85][86]. 12 maja 2015 Left Behind wydano jako samodzielne rozszerzenie[87]. 6 maja 2014 wydano trzeci pakiet, zawierający pięć osobnych DLC: Grounded dodawał nowy tryb trudności; Reclaimed Territories Map Pack nowe mapy do gry wieloosobowej; Professional Survival Skills Bundle i Situational Survival Skills Bundle osiem nowych umiejętności do gry wieloosobowej, a Survivalist Weapon Bundle cztery nowe bronie[88]. 15 sierpnia 2014 wydano Grit and Gear Bundle, zawierający nowe przedmioty i gesty[89]. Wydanie Game of the Year Edition, wydane w Europie 11 listopada 2014, zawierało całą udostępnioną wcześniej zawartość dodatkową[90].

Remaster i remake[edytuj | edytuj kod]

9 kwietnia 2014 Sony zapowiedziało The Last of Us Remastered, odświeżoną wersję gry przeznaczoną na PlayStation 4, która trafiła do sprzedaży w sierpniu tego samego roku[91]. Remastered wykorzystuje panel dotykowy kontrolera DualShock 4 do przeglądania przedmiotów w ekwipunku, zaś jego pasek świetlny – zmieniając kolor na zielony, pomarańczowy albo czerwony – sygnalizuje stan zdrowia postaci. Znajdowane w świecie gry zapisy dźwiękowe mogą być odtwarzane przez wbudowany w kontroler głośnik, podczas gdy wersja na PlayStation 3 wymuszała na graczu pozostanie w menu, kiedy odtwarzano nagrania[92]. Tryb fotograficzny pozwala zapauzować grę i swobodnie obracać kamerą, żeby zrobić zdjęcia[93]. Z poziomu menu głównego można odtworzyć wszystkie przerywniki filmowe, a dodatkowo włączyć w nich komentarz Druckmanna, Bakera i Johnson[94]. Na potrzeby Remastered usprawniono oprawę graficzną oraz postprocesy, m.in. zwiększając odległość rysowania obiektów i klatkaż oraz dodając zaawansowane opcje dźwiękowe[95]. W Remastered dodano udostępnioną wcześniej zawartość do pobrania, w tym Left Behind i niektóre z map do trybu wieloosobowego[96]. Celem zespołu było stworzenie „prawdziwego remasteru”, który zachowałby „sens doświadczenia”[97].

We wrześniu 2022 na PlayStation 5 wydany został remake, The Last of Us Part I, który w marcu 2023 trafi również na komputery osobiste z systemem operacyjnym Windows[98][99]. Charakteryzuje się on zmianami w rozgrywce i sterowaniu, ulepszoną wydajnością i efektami oświetlenia oraz nowymi opcjami przystępności. Wersja na PlayStation 5 wspiera dźwięk 3D, haptyczne wibracje i stawiające opór przy wciskaniu spusty kontrolera DualSense[98][99]. Pracami nad Part I kierowali reżyser Matthew Gallant i dyrektor kreatywny Shaun Escayg[99]. Gra została całkowicie przebudowana, żeby wykorzystać możliwości sprzętowe PlayStation 5, co wymagało stworzenia nowych scenografii, animacji i modeli postaci[100], poprawki graficzne i techniczne miały jednak pozostać wierne duchowi oryginału i zamysłom jego twórców. Escayg chciał, żeby każdy element sprawiał, że gracz poczuje się zanurzony w świecie gry[101]. Gallant współpracował ze specjalistami z Descriptive Video Works w celu nagrania audiodeskrypcji do wszystkich przerywników filmowych[102]. Jednym z celów oryginalnej gry było podkreślenie piękna świata, co udało się wzmocnić w remake’u dzięki większym możliwościom sprzętowym PlayStation 5[101]. Początkowe reakcje na informacje o Part I były mieszane. Część dziennikarzy i graczy uznała, że jest on niepotrzebny, ponieważ gra nie jest aż tak stara, żeby potrzebowała remake’u, a dodatkowo w sprzedaży znajdowało się już Remastered[103][104]. Kwestionowano również sprzedawanie odświeżonej wersji dziewięcioletniej gry w cenie 70 dolarów[105][106][107]. Po premierze Part I spotkała się jednak z pozytywnym odzewem ze strony krytyków[108], chwalących usprawnienia graficzne[109][110][111], ulepszoną mimikę postaci[112][113][114] i sztuczną inteligencję przeciwników oraz postaci[115][116][117], jak również wprowadzenie nowych opcji przystępności i funkcjonalności kontrolera[113][118][117]. Z mieszanym odbiorem spotkały się rozgrywka i projekt poziomów[110][109][117].

Ścieżka dźwiękowa[edytuj | edytuj kod]

The Last of Us Soundtrack
Wykonawca ścieżki dźwiękowej
Gustavo Santaolalla
Wydany

10 czerwca 2013

Gatunek

soundtrack

Długość

55:20

Wydawnictwo

Sony Computer Entertainment America LLC

Producent

Naughty Dog

Ścieżkę dźwiękową do The Last of Us skomponował argentyński kompozytor Gustavo Santaolalla[119].

2013Oryginalny soundtrack
Nr Tytuł utworu Długość
1.„The Quarantine Zone (20 years later)”3:40
2.„The Hour”1:01
3.„The Last of Us”3:03
4.„Forgotten Memories”1:07
5.„The Outbreak”1:31
6.„Vanishing Grace”2:06
7.„The Hunters”1:59
8.„All Gone”1:13
9.„Vanishing Grace (innocence)”0:55
10.„By Any Means”1:53
11.„The Choice”1:42
12.„Smugglers”1:38
13.„The Last of Us (never again)”1:01
14.„The Last of Us (goodnight)”0:50
15.„I Know What You Are”1:21
16.„Home”3:07
17.„Infected”1:16
18.„All Gone (aftermath)”1:04
19.„The Last of Us (a new dawn)”2:28
20.„All Gone (no escape)”2:54
21.„Vanishing Grace (childhood)”1:41
22.„The Path”1:28
23.„All Gone (alone)”1:22
24.„Blackout”1:38
25.„The Way It Was”1:31
26.„Breathless”1:24
27.„The Last of Us (you and me)”2:08
28.„All Gone (the outside)”1:57
29.„The Path (a new beginning)”2:47
30.„Returning”3:35
55:20

Wydanie[edytuj | edytuj kod]

Premiera gry The Last of Us odbyła się 14 czerwca 2013 roku w Stanach Zjednoczonych i Europie oraz 20 czerwca 2013 roku w Japonii[7]. Europejskie wydanie gry jest ocenzurowane – zmniejszono w nim poziom brutalności produkcji poprzez usunięcie animacji odrąbywania kończyn i głowy w trybie rozrywki wieloosobowej oraz zmniejszenie ilości krwi pojawiającej się przy denatach[120].

Edycje[edytuj | edytuj kod]

W Europie zostały wydane dwie edycje kolekcjonerskie gry The Last of Us.

  • Edycja Joel zawiera: miniartbook The Last of Us, pierwszy komiks z serii The Last of Us: American Dream przedstawiający historię Ellie, plakat gry przedstawiający postać Joela, naklejkę na kontroler PlayStation 3 z postacią Joela, pakiet Przetrwanie, premie oraz skórki Joela i Ellie do trybu wieloosobowego, oficjalną ścieżkę dźwiękową z gry skomponowaną przez Gustavo Santaolallę, dynamiczny motyw dla PlayStation 3 oraz awatary Joela i Ellie, kupon z kodem umożliwiającym pobranie skórki Joela dla Sackboya z LittleBigPlanet.
  • Edycja Ellie zawiera: miniartbook The Last of Us, pierwszy komiks z serii The Last of Us: American Dream przedstawiający historię Ellie, plakat gry przedstawiający postać Ellie, naklejkę na kontroler PlayStation 3 z postacią Ellie, pakiet Przetrwanie, premie oraz skórki Ellie i Joela do trybu wieloosobowego, oficjalną ścieżkę dźwiękową z gry skomponowaną przez Gustavo Santaolallę, dynamiczny motyw dla PlayStation 3 oraz awatary Ellie i Joela, kupon z kodem umożliwiającym pobranie skórki Ellie dla Sackboya z LittleBigPlanet.

Obie edycje zostały zapakowane w płócienne okrycia.

Natomiast w Stanach Zjednoczonych zostały wydane dwie inne edcyje kolekcjonerskie.

  • The Last of Us Survival Edition zawiera duży artbook (170 stron) w twardej oprawie autorstwa Dark Horse, przedstawiający historię artystycznego rozwoju produkcji, steelbook, czyli metalowe pudełko na grę z podobizną Ellie z jednej, a Joela z drugiej strony, pakiet Przetrwanie, premie oraz skórki Joela i Ellie do trybu wieloosobowego, oficjalną ścieżkę dźwiękową, pierwszy komiks z serii The Last of Us: American Dream, specjalne pudełko na cały zestaw.
  • Post-Pandemic Edition limitowana, dostępna tylko w sieci sklepów GameStop, zawiera steelbook The Last of Us oraz komiks American Dream, 12-calową figurkę Joela I Ellie, przygotowaną przez Project Triforce, premie oraz skórki Ellie i Joela do trybu wieloosobowego, oficjalną ścieżkę dźwiękową i duże pudełko na zestaw.

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Wersja oryginalna[edytuj | edytuj kod]

Według agregatora recenzji Metacritic The Last of Us spotkało się z „powszechnym uznaniem” krytyków[2], będąc piątą najwyżej ocenianą grą na PlayStation 3[a]. Recenzenci chwalili rozwój postaci, historię, projekt wizualny i dźwięku oraz przedstawienie postaci kobiecych i nieheteronormatywnych. Uznawana jest za jedną z najbardziej znaczących gier siódmej generacji[176] i za jedną z najlepszych w historii[177]. Colin Moriarty z IGN-u stwierdził, że The Last of Us jest „majstersztykiem” i „najlepszą grą na wyłączność na PlayStation 3”[178], z kolei recenzent „Edge”, że jest to „najbardziej porywająca, oddziałująca na emocje epicka opowieść oparta na fabule” w siódmej generacji[179]. Oli Welsh z Eurogamera uznał grę za „promyk nadziei” dla gatunku survival horrorów[180], a Andy Kelly z „Computer and Video Games” za „szczytowe osiągnięcie Naughty Dog”[181].

Dwa tygodnie przed premierą The Last of Us serwis Empire opublikował pierwszą recenzję gry, wystawiając produkcji ocenę 5/5. Tekst został opublikowany przez przypadek przedwcześnie i szybko go usunięto ze strony. Recenzent stwierdził, że dzieło Naughty Dog jest nie tylko najlepszą grą w dorobku studia, lecz także murowanym kandydatem do miana najlepszej gry ówczesnej generacji konsol, oraz że może okazać się Obywatelem Kane’em dla gier wideo, arcydziełem, które gracz będzie wspominać przez kolejne dekady[140].

Kelly uznał historię za „zapadającą w pamięć”[181], a Moriarty za jedną z cech najbardziej wyróżniających The Last of Us[178]. David Meikleham z „PlayStation Official Magazine” napisał, że jej tempo przyczyniło się do tego, że jest taka dobra, dając „realistyczne poczucie upływającego czasu i długiej podróży oraz każdego jej kroku”[182], zaś Jim Sterling z Destructoidu doceniłu momenty pełne napięcia[183]. Richard Mitchell z Joystiqu stwierdził, że narracja pomogła w rozwinięciu relacji pomiędzy postaciami[184].

Postacie, zwłaszcza relacja pomiędzy Joelem a Ellie, spotkały się z powszechnym uznaniem. Matt Helgeson z „Game Informera” napisał, że można się z nią utożsamiać i jest „wzruszająca” oraz „dobrze nakreślona”[185]. Welsh uznał, że postacie zostały napisane „z ogromną cierpliwością i umiejętnością”, doceniając ich wartość emocjonalną[180], z kolei Mitchel uznał relację za „szczerą” i emocjonalną[184]. Meikleham nazwał Joela i Ellie najlepszymi postaciami z jakiejkolwiek gry wydanej na PlayStation 3[182], a Moriarty kwintesencją gry[178]. Kelly określił, że są one „bogato nakreślone”, a ich historie interesują gracza[181]. Philip Kollar z Polygonu uznał, że Ellie jest wiarygodna, dzięki czemu łatwiej nawiązać z nią poczucie więzi, a opcjonalne rozmowy dodatkowe pomiędzy postaciami jeszcze bardziej przyczyniają się do utrwalenia ich relacji[186]. Chwalono także kreacje aktorskie[185][178][183], na czym według recenzentów „Edge” i Eurogamera zyskał scenariusz[179][180].

Wielu recenzentów stwierdziło, że walka, w porównaniu z innymi grami komputerowymi, jest odświeżającym doświadczeniem. Helgeson docenił, że postacie podczas walk są podatne[185], a Kelly różnorodność, z jaką można do starć podejść[181]. Moriarty uznał, że system wytwarzania przedmiotów pomaga w walce, ta z kolei emocjonalności narracji, sprawiając, że wrogowie wydają się „ludzcy”[178]. Mitchell wypowiedział się w podobnym tonie[184]. Welsh stwierdził, że starcia pełne napięcia i zagrożenia są wartością dodaną do rozgrywki[180]. Tom McShea z GameSpotu uznał, że sztuczna inteligencja negatywnie wpływa na walkę, ponieważ przeciwnicy często ignorują towarzyszy grywalnej postaci[187]. Kollar uznał ją za niesprawiedliwą, zwłaszcza podczas starć z zarażonymi, zwracając także uwagę na pewne nieścisłości SI, co „burzy klimatyczność” postaci[186].

Często komentowanym aspektem gry była jej oprawa wizualna. Kelly uznał scenografię za „wybitną”[181], a Welsh za „wywołującą szczękopad”[180]. McShea z kolei stwierdził, że sposób, w jaki przedstawiono postapokaliptyczny świat, jest „przyziemny”, widziany wcześniej już wielokrotnie w innych utworach popkultury[187]. Grafikę często wskazywano jako najlepszą w jakiejkolwiek grze wydanej na PlayStation 3; Helgeson stwierdził, że „inne gry nie mają do niej startu”[185], a Moriarty, że nadaje ona całości realizmu[178]. Sterling napisału, że chociaż pod względem wizualnym The Last of Us jest imponujące, to niedociągnięcia techniczne, takie jak „ciemne i nieciekawe” tekstury w początkowych etapach, w ogólnym rozrachunku pozostawiają negatywne wrażenie o tym aspekcie gry[183].

Świat i środowiska, w jakich umieszczone zostają postacie, także były chwalone przez recenzentów. Kelly uznał, że są one „wielkie, szczegółowe i pełne tajemnic”, dzięki czemu skutecznie udaje im się „zamaskować” liniowość gry[181]. W podobnym tonie wypowiedział się recenzent „Edge”, dodając, że projekt poziomów skutecznie wspomaga opowiadaną historię[179]. Helgeson napisał, że świat przedstawiony „umiejętnie i wspaniale oddaje samotność” opowieści[185]. Moriarty docenił możliwe do znalezienia w grze przedmioty rozbudowujące wiedzę o nim, takie jak notatki czy listy[178]. O prawdopodobieństwie zainfekowania ludzi przez maczużnika na łamach „Scientific American” wypowiedział się Kyle Hill[188].

Recenzenci wypowiadali się pozytywnie na temat dźwięku. W opinii Welsha jego projekt był zauważalnie lepszy niż w innych grach komputerowych[180], z kolei Helgeson nazwał go „niesamowitym”[185]. McShea uznał, że pozytywnie wpływa on na rozgrywkę, zwłaszcza w kwestii ukrywania się przed wrogami[187]. W podobnym tonie wypowiedział się Kelly, dodając, że ścieżka dźwiękowa Gustava Santaolalli była „oszczędna i subtelna”[181]. Recenzenci „Game Informera” i Destructoidu uznali ją za „zapadającą w pamięć”[185], Sterling dodatkowo stwierdziłu, że uzupełnia ona rozgrywkę[183].

Krytycy zachwalali także długi czas gry[189] oraz rozgrywkę wieloosobową[127]. Docenili zarówno oryginalny angielski dubbing[137][144], jak i polską lokalizację[122]. Pojedynczy krytycy doszukali się wad w produkcji. Dostrzegli oni drobne błędy techniczne[189][136], czy problemy z polską wersją językową[23][130]. Niektórzy krytykowali także grę za małe zróżnicowanie przeciwników, sztuczną inteligencję[134][146][147] lub przewidywalną fabułę[122].

Szczególnie często komentowanym aspektem było obrazowe przedstawienie przemocy. Ben Gilbert z Engadgetu uznał, że bezustanne skupienie na walce stanowi „zło konieczne, żeby krusi bohaterowie mogli dotrzeć bezpiecznie tam, dokąd zmierzają”, nie zaś metodę sposób na osiągnięcie celów[190]. Kirk Hamilton z Kotaku napisał, że przemoc była „mocna, mająca znaczenie i niezbędna”, nie bezpodstawna[16]. John Agnello z USgamera stwierdził, że gra na każdym kroku podkreśla negatywne skutki stosowania przemocy, celowo sprawiając, żeby gracze czuli się niekomfortowo podczas brutalnych starć. Dodał, że śmierci przedstawione w grze nie są niepotrzebne albo nieuzasadnione, co sprawia, że opowiadana historia wywiera silniejsze wrażenie[191]. Kelly napisał, że pomimo „niesamowicie brutalnej” walki przemoc nigdy nie wydaje się niepotrzebna[181]; podobnie wypowiedział się Welsh, mówiąc, że nie jest „znieczulona albo bezmyślna”[180]. Helgeson zauważył, że prowadzi ona do tego, że bohaterowie zaczynają zastanawiać się nad moralnością podejmowanych przez siebie wyborów[185]. Mitchell uznał, że „została zaprojektowana tak, żeby była niekomfortowa”, co sprawia, że Joel jest jeszcze lepszą postacią[184]. Keith Stuart z „The Guardian” przed premierą gry zaopiniował, że tolerancja dla przemocy zależy od tego, w jakim zostanie użyta kontekście[192].

Wielu recenzentów odnosiło się do tego, jak przedstawiono postacie kobiece. Jason Killingsworth z „Edge” chwalił grę za to, że nie są one seksualizowane, stwierdzając, że „oferuje ona odświeżającą odtrutkę na seksizm i regresywne stereotypy płciowe obecne w większości wysokobudżetowych gier komputerowych”[193]. Ellie Gibson z Eurogamera chwaliła Ellie, która „czasami jest silna, czasami bezbronna, ale nigdy nie jest stereotypowa”, a chociaż początkowo zostaje przedstawiona jako „dama w opałach”, koncept ten szybko zostaje odwrócony[194]. Carolyn Petit z GameSpotu uznała postacie kobiece za moralnie rozdarte i współczujące, stwierdziła jednak, że płeć w grach komputerowych powinna być oceniana „na podstawie ich własnych zasług, a nie w porównaniu do innych tytułów”[195]. Chris Suellentrop z „The New York Timesa” przyznał, że Ellie jest dającą się lubić, „czasami potężną” postacią, zaznaczając, że gra „tak naprawdę jest historią Joela”, a tym samym „kolejną stworzoną przez mężczyzn, dla mężczyzn i o mężczyznach”[196]. The Last of Us chwalono również za sposób, w jaki przedstawiono postacie nieheteronormatywne. Sam Einhorn z GayGamer.net stwierdził, że określenie orientacji seksualnej Billa „wzbogaciło tę postać bez uciekania się do tokenizmu”[197]. Amerykańska organizacja GLAAD uznała Billa za „najbardziej intrygującą nową postać LGBT 2013 roku”, nazywając go „mającym wiele wad, ale bardzo wyjątkowym”[198]. Z pozytywną reakcją spotkał się również pocałunek Ellie i Riley w Left Behind[199][200].

Remastered[edytuj | edytuj kod]

 Odbiór gry
Recenzje
Publikacja Ocena
„Game Informer” 10/10[201]
GameSpot 8/10[202]
IGN 10/10[203]
Polygon 8/10[204]
VideoGamer.com 10/10[205]
„The Escapist” 4.5/5 gwiazdek[206]
„The Daily Telegraph” 9/10[207]
Oceny z agregatorów
Agregator Ocena
Metacritic

95/100[208]

Podobnie jak pierwowzór, The Last of Us Remastered spotkało się z „powszechnym uznaniem” recenzentów[208]. Według Metacritic jest to trzecia najwyżej oceniana gra na PlayStation 4, ex aequo z Personą 5 Royal, a za Grand Theft Auto V i Red Dead Redemption II[209].

Pozytywnie oceniono usprawnioną oprawę graficzną. Moriarty z IGN-u stwierdził, że jej jakość stanowi poprawę względem wersji podstawowej, nawet pomimo tego, że była ona „najpiękniejszą grą, jaką widział na jakiejkolwiek konsoli”[203]. David Houghton z GamesRadaru wypowiedział się podobnie, stwierdzając, że oprawa „powoduje opad szczęki”[210]. VideoGamer.com podkreślał wielokrotnie poprawę graficzną względem oryginału, chwaląc przede wszystkim zwiększony zasięg rysowania obiektów i oświetlenie[205]. Liam Martin z Digital Spy również stwierdził, że system oświetlenia wpływa na polepszenie rozgrywki, dzięki czemu gra „sprawia wrażenie jeszcze niebezpieczniejszej”[211]. Tim Turi z „Game Informera” napisał, że Remastered „zapiera dech w piersiach bardziej” niż The Last of Us[201]. Matt Swider z TechRadaru docenił pomniejsze zmiany i poprawki techniczne[212]. W opinii Jacka Flaminga z „The Independent” wizualne niedociągnięcia w remasterze zostały jeszcze bardziej uwypuklone, tym niemniej o zmianach graficznych wypowiedział się pozytywnie[213].

Wielu recenzentów doceniło usprawnienia techniczne, jak zwiększona liczba klatek na sekundę, uznając je za pożądany dodatek. Turi uznał, że dzięki temu remaster znacząco przebija oryginał[201]. Sterling, piszącu już dla „The Escapist”, również doceniłu tę zmianę, uznając, że wersja na PlayStation 3 w tym względzie była „znacznie słabszym doświadczeniem”[206]. Moriarty przyznał, że chociaż początkowo nie mógł się przyzwyczaić do tej zmiany, z czasem ją docenił[178]. Tom Hoggins z „The Daily Telegraph” wypowiedział się w podobnym tonie, czując, że zwiększony klatkaż podbił intensywność rozgrywki[207]. Kollar docenił ulepszone tekstury i krótsze czasy ładowania[204].

Z uznaniem spotkało się również dodanie trybu fotograficznego. Swider uznał go za wyróżniającą się funkcję[214], zaś Moriarty docenił możliwość zrobienia „wspaniałych” zdjęć do wykorzystania w przyszłości[203]. Chwalono również dostosowanie sterowania do możliwości kontrolera DualShock 4[203]. Według Swidera dodatkowe możliwości sterowania sprawiają, że gra się lepiej[212], zaś Martin uznał, że usprawniają one walkę i „zwiększają poczucie immersji”[211]. Recenzenci docenili także uwzględnienie zawartości dodatkowej i komentarzy dźwiękowych[203][202][204][207][214][215]. Sterling uznału, że dzięki takim funkcjonalnościom Remastered jest „ostateczną wersją gry”[206].

Nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

A group of 19 people accepting an award on a stage
Część zespołu Naughty Dog przyjmująca nagrodę dla gry roku podczas Game Developers Choice Awards

Przed premierą The Last of Us otrzymało wiele wyróżnień podczas pokazów przedpremierowych na targach Electronic Entertainment Expo[216][217][218][219][220]. W 2013 roku była to druga najwyżej oceniana gra w agregatorach recenzji Metacritic i GameRankings, wyprzedzana jedynie przez Grand Theft Auto V[221][222]. Wyróżniona została kilkoma tytułami gry roku, w tym m.in. podczas 41. ceremonii rozdania nagród Annie[223], 10. British Academy Video Games Awards (BAFTA)[224], 17. DICE Awards[225] i 14. Game Developers Choice Awards[226], jak również od stron, czasopism i programów telewizyjnych, w tym The A.V. Club[227], Canada.com[228], „The Daily Telegraph”[229], Destructoid[230], „The Escapist”[231], GamesRadar[232], GameTrailers[233], Game Revolution[234], Giant Bomb[235], Good Game[236], Hardcore Gamer[237], IGN[238], IGN Australia[239], International Business Times[240], Kotaku[241], VG247[242] i VideoGamer.com[243]. The Last of Us uznane zostało za najlepszą grę roku na PlayStation przez GameSpot[244], GameTrailers[233], Hardcore Gamer[245] i IGN[246], z kolei Naughty Dog za studio roku bądź najlepszego producenta roku przez „The Daily Telegraph”[229], „Edge”[247] i Hardcore Gamer[248] oraz podczas gal rozdania Golden Joystick Awards[249] i Spike VGX[250].

Za swoje występy liczne nagrody i nominacje otrzymali aktorzy; Baker wygrał w plebiscytach Hardcore Gamer[251] i podczas gali rozdania Spike VGX[250], zaś Johnson zdobyła BAFT-ę[224], DICE Award[225], VGX[250] i wyróżnienie od „The Daily Telegraph”[229]. Scenariusz nagrodzony został BAFT-ą[224], DICE Award[225], Game Developers Choice Award[226], Golden Joystick Award[249] i nagrodą Amerykańskiej Gildii Scenarzystów[252], jak również w plebiscytach GameTrailers[233], Giant Bomb[253], Hardcore Gamer[254] i IGN[255]. Projekt dźwięku nagrodzono DICE Award[225], Inside Gaming Award[249] i przez IGN[256][257], a oprawę graficzną DICE Award[225], Golden Joystick Award[249] oraz przez Destructoid[258] i IGN[259][260].

The Last of Us nagrodzono DICE Award również za najbardziej innowacyjną grę[225] oraz jako najlepszą strzelankę trzecioosobową w plebiscycie GameTrailer[233]. Hardcore Gamer uznał ją za najlepszą nową markę[261], w tej kategorii zdobyła również Golden Joystick Award[249] i wyróżnienie od Giant Bomb[262]. IGN wyróżnił grę za najlepszy dźwięk[256], tryb wieloosobowy na PlayStation 3[263] i jako najlepszą przygodową grę akcji na PlayStation 3 oraz najlepszą grę na tę konsolę[264][265]. Jako najlepsza przygodowa gra akcji otrzymała również BAFT-ę[224] i wyróżnienie od „The Escapist”[266]; Hardcore Gamer uznał ją za najlepszą grę akcji[267], zdobyła także DICE Award jako najlepsza gra przygodowa[225]. Remastered nominowano do The Game Awards 2014 w kategorii „najlepszy remaster”[268], zaś do Game Developers Choice Awards wyróżniono honorową wzmianką za najlepszą technologię[269]. The Last of Us znalazło się w zestawieniach najlepszych gier dekady m.in. Gier-Online[270], „The Hollywood Reporter”[271], Mashable[272], Metacritic[273] i VG247[274].

Lista nagród i nominacji
Nagroda / organizacja Rok Kategoria Nominowani Wynik
Spike Video Game Awards[275] 2012 Najbardziej oczekiwana gra The Last of Us nominacja
Golden Joystick Awards[249] 2013 Najlepsza nowa gra The Last of Us wygrana
Najlepsza fabuła The Last of Us wygrana
Studio roku Naughty Dog wygrana
Gra roku The Last of Us nominacja
Najlepszy projekt wizualny The Last of Us nominacja
Najlepszy moment „Strata Joela” nominacja
Spike VGX[250] Studio roku Naughty Dog wygrana
Najlepsza gra na PlayStation The Last of Us wygrana
Najlepszy aktor Troy Baker jako Joel wygrana
Najlepsza aktorka Ashley Johnson jako Ellie wygrana
Gra roku The Last of Us nominacja
Najlepsza przygodowa gra akcji The Last of Us nominacja
Najlepsza ścieżka dźwiękowa The Last of Us nominacja
Annie[223] 2014 Najlepsza animacja w grze komputerowej The Last of Us wygrana
Amerykańska Gildia Scenarzystów[252] Najlepszy scenariusz gry komputerowej The Last of Us wygrana
Akademia Sztuk i Nauk Interaktywnych[225] Gra roku The Last of Us wygrana
Najlepszy projekt dźwięku The Last of Us wygrana
Najlepsza fabuła The Last of Us wygrana
Najlepszy występ aktorski Ashley Johnson jako Ellie wygrana
Największa innowacja The Last of Us wygrana
Przygodowa gra roku The Last of Us wygrana
Najlepsza animacja The Last of Us wygrana
Najlepszy kierunek artystyczny The Last of Us wygrana
Najlepsza oprawa wizualna The Last of Us wygrana
Najlepsza reżyseria The Last of Us wygrana
Najlepsza rozgrywka The Last of Us nominacja
Najlepsza postać Troy Baker jako Joel nominacja
Sieciowa gra roku The Last of Us nominacja
New York Game Awards[276] Big Apple Award za najlepszą grę The Last of Us wygrana
Herman Melville Award za najlepszy scenariusz gry The Last of Us nominacja
Tin Pan Alley Award za najlepszą muzykę w grze The Last of Us nominacja
Statue of Liberty Award za najlepszy świat Salt Lake City nominacja
Great White Way Award za najlepszą rolę Troy Baker jako Joel nominacja
SXSW Gaming Awards[277][278] Gra roku The Last of Us wygrana
Najlepszy scenariusz The Last of Us wygrana
Najlepsze efekty wizualne The Last of Us wygrana
Najlepsza ścieżka dźwiękowa The Last of Us wygrana
Najlepsza rozgrywka The Last of Us nominacja
Najlepsza animacja The Last of Us nominacja
Convergence Award The Last of Us nominacja
British Academy Video Games Awards[224] Akcja i przygoda The Last of Us wygrana
Najlepszy kierunek artystyczny The Last of Us nominacja
Najlepszy dźwięk The Last of Us wygrana
Najlepsza gra The Last of Us wygrana
Najlepszy projekt The Last of Us nominacja
Gra wieloosobowa The Last of Us nominacja
Muzyka The Last of Us nominacja
Aktor Ashley Johnson jako Ellie wygrana
Troy Baker jako Joel nominacja
Fabuła The Last of Us wygrana
Game Developers Choice Awards[226] Gra roku The Last of Us wygrana
Najlepszy projekt The Last of Us wygrana
Najlepszy scenariusz The Last of Us wygrana
Najlepsza technologia The Last of Us nominacja
Najlepszy projekt artystyczny The Last of Us nominacja
Game Audio Network Guild Awards Najlepszy dźwięk The Last of Us wygrana
Najlepszy projekt dźwięku The Last of Us wygrana
Najlepszy miks dźwięku The Last of Us wygrana
Najlepsze dialogi The Last of Us wygrana
Najlepsza muzyka The Last of Us nominacja
Najlepszy album ze ścieżką dźwiękową The Last of Us nominacja
Najlepsza muzyka interaktywna The Last of Us nominacja
Najlepszy dźwięk w przerywnikach filmowych The Last of Us nominacja
Najlepsza aranżacja instrumentalna „Main Theme” nominacja
The Game Awards[268] Najlepszy remaster The Last of Us Remastered nominacja
Game Developers Choice Awards[269] 2015 Najlepsza technologia The Last of Us Remastered wzmianka

Sprzedaż[edytuj | edytuj kod]

W ciągu tygodnia od premiery The Last of Us sprzedało się w ponad 1,3 mln egzemplarzy, co dało wówczas produkcji tytuł najlepszego debiutu 2013[279]. W Stanach Zjednoczonych sprzedano 500 000 sztuk, z czego 338 000 egzemplarzy było zamówieniami przedpremierowymi. Natomiast w Wielkiej Brytanii sprzedano 120 000 sztuk gry[280]. Po trzech tygodniach znalazła ponad 3,4 mln nabywców, stając się największym debiutem nowej marki od czasu L.A. Noire (2011)[281] oraz najszybciej sprzedającą się w 2013 roku grą na PlayStation 3[282], jak również najlepiej sprzedającą się grą w PlayStation Store. Rekord ten został następnie pobity przez Grand Theft Auto V[283]. Ostatecznie The Last of Us znalazła się na 10. miejscu najlepiej sprzedających się gier 2013[284]. W Wielkiej Brytanii znajdowała się na szczycie najchętniej kupowanych gier przez sześć tygodni z rzędu, bijąc rekordy ustanawiane przez tytuły przeznaczone na wiele platform[b]. W ciągu 48 godzin od premiery gra zarobiła więcej niż 3 mln GBP, które w analogicznym okresie wygenerował film Człowiek ze stali (2013)[286]. Była to również najchętniej kupowana gra w Stanach Zjednoczonych[287], Francji[288], Irlandii[289], Włoszech[290], Holandii[291], Szwecji[292], Finlandii[292], Norwegii[292], Danii[292], Hiszpanii[293] i Japonii[294].

Ostatecznie The Last of Us stało się jedną z najlepiej sprzedających się gier na PlayStation 3, a Remastered na PlayStation 4[295]. W ciągu ośmiu miesięcy od premiery sprzedano 6 milionów egzemplarzy gry[296]. Po nieco ponad roku od premiery ogłoszono, że sprzedano 7 milionów egzemplarzy The Last of Us[297]. Do sierpnia 2014 sprzedano ponad 8 mln kopii (7 mln na PS3, ponad 1 mln na PS4)[298]. Po około 5 latach od premiery sprzedaż gry przekroczyła 17 milionów egzemplarzy[299][300]. Według analityka Daniela Ahmada z Niko Partners do października 2019 gra rozeszła się w ponad 20 mln sztuk[301].

Adaptacje[edytuj | edytuj kod]

Od kwietnia do lipca 2013 nakładem wydawnictwa Dark Horse Comics ukazywały się zeszyty komiksowej miniserii The Last of Us: American Dreams. Komiks, napisany przez Druckmanna i ilustrowany przez Faith Erin Hicks, pełni funkcję prequelu gry, opowiadając o podróży Ellie i Riley[302]. 28 lipca 2014 obsada odgrywała na żywo wybrane fragmenty gry przy akompaniamencie muzyki Santaollali. Wydarzenie zostało przeprowadzone i wyreżyserowane przez Druckmanna, a grafiki do niego przygotował Alex Hobbs[303]. We wrześniu 2020 firma Cmon zapowiedziała The Last of Us: The Board Game, inspirowaną serią grę planszową mającą skupiać się na eksploracji, narracji i elementach survivalowych[304]. W listopadzie 2022 zapowiedziano kolejną planszówkę, The Last of Us: Escape the Dark, tworzoną przez Naughty Dog i Themeborne. Escape the Dark przeznaczone ma być dla maksymalnie pięciu graczy wcielających się w Joela, Ellie, Tommy’ego, Tess, Billa albo Marlene, eksplorujących miejsca znane z gry i starających się uciec przed łowcami albo zarażonymi do bezpiecznej strefy. Gra ma zostać sfinansowana ze zbiórki na Kickstarterze, która rozpoczęła się 8 listopada[305][306].

Niezrealizowane filmy[edytuj | edytuj kod]

6 marca 2014 Sony poinformowało, że wytwórnia Screen Gems zajmie się dystrybucją filmowej adaptacji The Last of Us, do której scenariusz napisze Druckmann, a jej producentem wykonawczym będzie Sam Raimi[307]. W styczniu 2015 Druckmann ukończył drugi szkic scenariusza, na podstawie którego przeprowadzono odczyty z kilkoma aktorami[308]. W kwietniu 2016 oświadczył, że po odczytach zrobiono niewiele więcej, a film utknął w piekle producenckim[309]. W listopadzie tego samego roku Raimi ujawnił, że ekranizacja stanęła w martwym punkcie ze względu na różnicę zdań pomiędzy Sony a Druckmannem[310]. W wywiadzie udzielonym w 2021 Druckmann przyznał, że projekt nie został zrealizowany, ponieważ studio chciało wyprodukować widowiskowy film akcji, co jego zdaniem stoi w sprzeczności z naturą The Last of Us, który powinien być mniejszym filmem niezależnym[311]. Maisie Williams wyraziła zainteresowanie zagraniem Ellie, prowadziła w tej sprawie rozmowy zarówno z Druckmannem, jak i Raimim[312]. W styczniu 2020 w Internecie pojawiły się grafiki z krótkometrażowej animacji tworzonej przez agencję producencką Oddfellows. Dwudziestominutowy film miał stanowić pomost pomiędzy pierwszą a drugą częścią gry oraz „reinterpretację każdego rozdziału The Last of Us w unikalnym stylu wizualnym”, ostatecznie został jednak skasowany przez Sony[313].

Serial telewizyjny[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: The Last of Us (serial telewizyjny).

W marcu 2020 ogłoszono, że do ekranizacji The Last of Us w formie serialu telewizyjnego przymierza się HBO[314], które dało produkcji zielone światło w listopadzie tego samego roku[315]. Scenarzystami i producentami wykonawczymi zostali Druckmann i Craig Mazin[314], każdy z nich wyreżyserował również po jednym odcinku. Pozostałe wyreżyserowali Ali Abbasi, Peter Hoar, Liza Johnson, Jeremy Webb i Jasmila Žbanić[316]. Producentami zostali także Carolyn Strauss i Rose Lam, prezes Naughty Dog Evan Wells oraz Asad Qizilbash i Carter Swan z PlayStation Productions[317]. Serial współprodukowany jest przez Sony Pictures Television, PlayStation Productions, Naughty Dog, The Mighty Mint i Word Games, będąc zarazem pierwszym produkowanym przez PlayStation Productions[314][318]. Muzykę napisał Santaolalla[319], w głównych rolach wystąpili Pedro Pascal i Bella Ramsey jako Joel i Ellie[320][321], Gabriel Luna jako Tommy[317], Merle Dandridge ponownie jako Marlene[322] oraz Anna Torv jako Tess[323]. Druckmann przyznał, że niektóre sceny i wydarzenia pochodzą bezpośrednio ze scenariusza gry, podczas gdy inne znacząco od niego odbiegają. Na prośbę HBO część pojawiających się w grze scen kładących mocny nacisk na akcję została zmieniona, żeby bardziej koncentrowały się na dramatach postaci[324]. Serial kręcono w kanadyjskiej Albercie od lipca 2021 do czerwca 2022[325]. Premiera serialu będzie miała miejsce 15 stycznia 2023 na HBO Max[326].

Kontynuacja[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: The Last of Us Part II.

W lutym 2014 Druckmann przyznał, że studio rozważa stworzenie kontynuacji, musi jednak znaleźć historię „naprawdę wartą opowiedzenia, która nie będzie się powtarzać”[327]. We wrześniu 2015 ujawnił, że niewielki zespół rozpoczął tworzenie prototypów, ale został przeniesiony do prac nad Uncharted 4: Kresem złodzieja (2016)[328]. The Last of Us Part II zostało oficjalnie zapowiedziane przez Sony 3 grudnia 2016 podczas pokazu PlayStation Experience[329]. Akcja rozgrywa się pięć lat po zakończeniu pierwszej części, a gracz wciela się w Ellie[330]. Muzykę ponownie napisał Santaolalla[331], a za scenariusz poza Druckmannem odpowiadała również Halley Gross[332]. Part II trafiła do sprzedaży w czerwcu 2020, zyskując powszechne uznanie krytyków, chwalących grę aktorską, postacie, oprawę wizualną i rozgrywkę, chociaż fabuła poróżniła recenzentów i graczy[333].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Według Metacritic The Last of Us zajmuje 5. miejsce na liście najlepszych gier na PlayStation 3, ex aequo z Red Dead Redemption (2010), Portal 2 (2011) i LittleBigPlanet (2008). Wyżej oceniono Grand Theft Auto IV (2008), Grand Theft Auto V (2013), Uncharted 2: Pośród złodziei (2009) i Batman: Arkham City (2011)[175].
  2. ↑ Wcześniejsze gry, które pozostawały przez taki czas na szczycie list sprzedaży w Wielkiej Brytanii to FIFA 12 (2011) i Call of Duty: Black Ops II (2012)[285].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d The Last of Us. Gry-Online. [dostęp 2011-12-27]. (pol.).
  2. ↑ a b c d The Last of Us for PlayStation 3 Reviews. CBS Interactive. [dostęp 2013-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-3)]. (ang.).
  3. ↑ The Last of Us. kuciara.com. [dostęp 2013-06-27]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2020-12-04)]. (ang.).
  4. ↑ Maciej Kuciara. IMDb. [dostęp 2013-06-27]. (ang.).
  5. ↑ The Last of Us. havok.com. [dostęp 2013-06-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-14)]. (ang.).
  6. ↑ Eric Monacelli: The Last of Us Patch 1.11 and 1.06 – New MP Add-Ons. Naughty Dog, 2014-12-09. [dostęp 2015-02-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-17)].
  7. ↑ a b c The Last of Us. VGChartz. [dostęp 2013-06-27]. (ang.).
  8. ↑ nariko: Wyjątkowy kontroler na premierę The Last of Us. ppe.pl, 2013-04-03. [dostęp 2013-04-03]. (pol.).
  9. ↑ a b Colin Moriarty: The Last of Us Remastered: First Details, Pre-Order Info. IGN, 2014-04-09. [dostęp 2014-04-09]. (ang.).
  10. ↑ Jordan Sirani: THE LAST OF US REMASTERED GOES GOLD. IGN, 2014-07-16. [dostęp 2014-07-16]. (ang.).
  11. ↑ TThe Last of Us: Remastered (PS4). Gry-Online. [dostęp 2015-06-08]. (pol.).
  12. ↑ The Last of Us: Part I. Gry-Online. [dostęp 2022-09-03]. (pol.).
  13. ↑ Hubert "hexx0" Śledziewski: Remake The Last of Us na PC opóźniony. Gry-Online, 2023-02-03. [dostęp 2023-02-22]. (pol.).
  14. ↑ The Last of Us. ESRB. [dostęp 2013-06-24]. (ang.).
  15. ↑ The Last of Us. PEGI. [dostęp 2013-06-24]. (pol.).
  16. ↑ a b Kirk Hamilton: The Last of Us: The Kotaku Review. Kotaku, 2014-07-29. [dostęp 2015-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-15)]. (ang.).
  17. ↑ Evan Wells: Naughty Dog Reveals The Last of Us at 2011 VGAs. Sony Computer Entertainment, 2011-12-10. [dostęp 2014-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-18)]. (ang.).
  18. ↑ Matt Cabral: The Last Of Us' Infected Enemies Are Fast, Fungal and Damn Frightening to Look at. Kotaku, 2013-04-02. [dostęp 2013-06-24]. (ang.).
  19. ↑ a b Grounded: Making The Last of Us. Sony Computer Entertainment, 2014-02-24. [dostęp 2014-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-25)]. (ang.).
  20. ↑ The inside story of The Last of Us, direct from Naughty Dog. Future plc, 2015-03-23. [dostęp 2020-08-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-24)]. (ang.).
  21. ↑ Ludwig Kietzmann: The Last of Us: Bricks, bottles and a few bullets. AOL, 2013-05-17. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  22. ↑ a b c Colin Moriarity: SURVIVAL OF THE FITTEST.. IGN, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  23. ↑ a b c Marcin Kosman: The Last of Us – recenzja. Polygamia, 2013-06-06. [dostęp 2013-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-09)]. (pol.).
  24. ↑ Andrew Yoon: A guide to crafting in The Last of Us. Gamerhub, 2013-05-20. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-9)]. (ang.).
  25. ↑ Bill Lavoy: The Last of Us Remastered Beginners Tips. Random House, sierpień 2014. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-14)]. (ang.).
  26. ↑ Jeffrey L. Wilson: The Last of Us (PlayStation 3) – Review 2013. Ziff Davis, 2013-10-23. [dostęp 2021-04-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-21)]. (ang.).
  27. ↑ Bill Lavoy: The Last of Us Remastered – All Optional Conversations – I Want to Talk About It. Random House, sierpień 2014. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)]. (ang.).
  28. ↑ Tony Wilson: The Last of Us Remastered – Collectibles guide. Future plc, 2013-10-06. [dostęp 2021-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-29)]. (ang.).
  29. ↑ Arne Meyer: Balance Of Power: Gameplay In The Last of Us. Sony Computer Entertainment, 2012-03-02. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  30. ↑ a b Oil Welsh: The Last of Us review. Eurogamer, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  31. ↑ JPS Staff: The Last of Us – Survivor Mode Detailed. Jush Push Start, 2013-06-17. [dostęp 2013-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-02)]. (ang.).
  32. ↑ a b Brad Shoemaker: The Last of Us Review. Giant Bomb, 2014-02-18. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  33. ↑ Eddie Makuch: The Last of Us multiplayer detailed. CBS Interactive, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-22)]. (ang.).
  34. ↑ Colin Moriarty: This is The Last of Us’ New Multiplayer Mode. Ziff Davis, 2013-08-28. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  35. ↑ a b Eric Monacelli: How The Last of Us Remastered Enhances Multiplayer. Sony Computer Entertainment, 2014-07-22. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  36. ↑ Matt Helgeson. Naughty Dog Breaks Down The Last of Us Multiplayer. „Game Informer”, 2013-06-03. GameStop. [dostęp 2022-02-07]. (ang.). 
  37. ↑ Chris Watters: Something to Lose: The Pitfalls and Potential of Competitive Multiplayer. CBS Interactive, 2013-08-09. [dostęp 2015-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (ang.).
  38. ↑ Eddie Makuch: The Last of Us PS4 Gets Brutal Executions Not Possible on PS3. CBS Interactive, 2014-12-09. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)]. (ang.).
  39. ↑ Aron Garst: Naughty Dog is shutting down multiplayer servers for Uncharted 2, Uncharted 3, and The Last of Us on PS3 later this year. Future plc, 2019-06-06. [dostęp 2019-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-8)]. (ang.).
  40. ↑ The Last of Us (2013). Internet Movie Database język=en. [dostęp 2013-06-23].
  41. ↑ Tomasz Wikliński: The Last of Us – Lokalizacja 3.0?. dubscore.pl, 2013-06-21. [dostęp 2013-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-24)]. (pol.).
  42. ↑ The Last of Us Limited Edition Strategy Guide. Brady Games, 2013-06-14. ISBN 978-0744014938. (ang.).
  43. ↑ Jamie Latour: The Last of Us Recap: The Most Important Plot Points to Remember. TheGamer, 2020-06-08. [dostęp 2022-12-21]. (ang.).
  44. ↑ Greg Wheeler: The Last Of Us – Story Recap & Review. The Review Geek, 2020-06-12. [dostęp 2022-12-21]. (ang.).
  45. ↑ a b Ben Hansen. New Tricks: An Interview With Naughty Dog’s Co-Presidents. „Game Informer”, 2012-02-22. GameStop. [dostęp 2015-01-07]. (ang.). 
  46. ↑ Colin Moriarty: Naughty Dog Officially Split Into Two Teams. Ziff Davis, 2011-12-12. [dostęp 2014-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-6)]. (ang.).
  47. ↑ Andrew Webster: The power of failure: making ‘The Last of Us’. Vox Media, 2013-09-19. [dostęp 2014-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-20)]. (ang.).
  48. ↑ a b c Dean Takahashi: What inspired The Last of Us (interview). 2013-08-06. [dostęp 2015-10-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-20)]. (ang.).
  49. ↑ Joe Triana: The Philosophical Themes In The Last of Us. Gamasutra, 2013-07-13. [dostęp 2015-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-17)]. (ang.).
  50. ↑ John Sweeney: Making The Last of Us’ Iconic Giraffe Scene. Control500, 2015-04-02. [dostęp 2015-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-18)]. (ang.).
  51. ↑ a b The Last of Us: the definitive postmortem – spoilers be damned – Page 2 of 3. „Edge”, s. 2, 2013-06-18. Future plc. [dostęp 2014-10-14]. (ang.). 
  52. ↑ Ben Hanson. Capturing Joel And Ellie For The Last of Us. „Game Informer”, 2012-02-20. GameStop. [dostęp 2015-01-07]. (ang.). 
  53. ↑ a b Andy Robertson: The Last of Us: interview with Neil Druckmann and Ashley Johnson. 2013-05-31. [dostęp 2014-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-14)]. (ang.).
  54. ↑ a b c Edward Smith: The Last of Us, Neil Druckmann and Less Being More. International Business Times, 2013-06-05. [dostęp 2014-10-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-15)]. (ang.).
  55. ↑ Oli Welsh: Changes to The Last of Us’ Ellie and announcement of Ellen Page in Beyond are “complete coincidence”. Eurogamer, 2012-06-08. [dostęp 2020-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-10)]. (ang.).
  56. ↑ Emily Gera: The Last of Us gets new trailer, reveals Ellie redesign. Vox Media, 2012-05-16. [dostęp 2015-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)]. (ang.).
  57. ↑ Matt Helgeson. Afterword: The Last of Us. „Game Informer”, s. 32–33, sierpień 2013. CBS Interactive. (ang.). 
  58. ↑ Megan Farokhmanesh: Naughty Dog discusses sound and music in The Last of Us. Vox Media, 2013-06-23. [dostęp 2015-01-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-18)]. (ang.).
  59. ↑ The Last of Us: the definitive postmortem – spoilers be damned. „Edge”, s. 1, 2013-06-18. Future plc. [dostęp 2014-10-13]. (ang.). 
  60. ↑ The Last of Us: the definitive postmortem – spoilers be damned – Page 3 of 3. „Edge”, s. 2, 2013-06-18. Future plc. [dostęp 2014-10-14]. (ang.). 
  61. ↑ Will Perkins: The Last of Us (2013). Art of the Title, 2013-09-10. [dostęp 2015-07-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-15)]. (ang.).
  62. ↑ Gaetano Prestia: PS3 News: The Last of Us inspired by Ico, RE4. MMGN Australia. [dostęp 2013-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-10)]. (ang.).
  63. ↑ Naughty Dog chwali się postępem graficznym. ps3site.pl. [dostęp 2012-05-21]. (pol.).
  64. ↑ a b The Last of Us: An Interview with Naughty Dog. Poisonous Monkey Ltd., 2013-05-29. [dostęp 2014-10-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-20)]. (ang.).
  65. ↑ Colin Moriarty: Naughty Dog Talks Combat in The Last of Us. Ziff Davis, 2012-02-13. [dostęp 2014-10-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-18)]. (ang.).
  66. ↑ Alexandria Neonakis: How We Made the Last of Us’s Interface Work So Well. Kotaku, 2014-05-05. [dostęp 2014-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-21)]. (ang.).
  67. ↑ The Last of Us to nowy exclusive na PS3. Gry-Online. [dostęp 2012-05-16]. (pol.).
  68. ↑ Johnny Cullen: Naughty Dog’s The Last of Us announced at VGAs. VG247, 2011-12-11. [dostęp 2014-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-6)]. (ang.).
  69. ↑ Brendan Sinclair: Naughty Dog readies The Last of Us. CBS Interactive, 2011-12-10. [dostęp 2014-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-2)]. (ang.).
  70. ↑ Liam Martin: Digital Spy’s most anticipated games of 2013: Part two. Hearst Corporation, 2012-12-31. [dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  71. ↑ Wesley Yin-Poole: Developers’ Most Anticipated Games of 2013. Eurogamer, 2013-01-02. [dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  72. ↑ The Last of Us nowym projektem twórców serii Uncharted. Gry-Online. [dostęp 2012-05-16]. (pol.).
  73. ↑ Wieści ze świata (Mass Effect 3, Grand Theft Auto V, The Last of Us) 16/5/12. Gry-Online. [dostęp 2012-05-16]. (pol.).
  74. ↑ The Last of Us na pierwszym gameplayu!. ps3-site.pl. [dostęp 2012-06-05]. (pol.).
  75. ↑ Schronienie u Billa nie jest bezpiecznym miejscem. ps3-site.pl. [dostęp 2012-05-16]. (pol.).
  76. ↑ Greg Miller: The Last of Us Delayed. Ziff Davis, 2013-02-12. [dostęp 2014-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-6)]. (ang.).
  77. ↑ qjin: The Last of Us ozłocone. gry-Online, 2013-06-27. [dostęp 2013-06-27]. (pol.).
  78. ↑ Ender: Demo The Last of Us już dostępne. gry-Online, 2013-06-01. [dostęp 2013-06-27]. (pol.).
  79. ↑ Scott Nichols: ‘The Last of Us’ Special Editions coming to Europe, North America. Hearst Corporation, 2013-01-23. [dostęp 2015-04-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-15)]. (ang.).
  80. ↑ Eric Monacelli: The Last of Us: Pre-Order the Digital Edition & Season Pass, DLC Detailed. Sony Computer Entertainment, 2013-05-28. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-13)]. (ang.).
  81. ↑ Megan Farokhmanesh: The Making of The Last of Us documentary now on YouTube. Vox Media, 2014-02-24. [dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-9)]. (ang.).
  82. ↑ Greg Miller: The Last of Us Box Art, Preorder Bonuses. Ziff Davis, 2012-12-09. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  83. ↑ Eric Monacelli: The Last of Us – Abandoned Territories Map Pack and patch 1.05 available tomorrow. Sony Computer Entertainment, 2013-10-15. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-29)]. (ang.).
  84. ↑ Eric Monacelli: The Last of Us Nightmare Bundle Available this Week. Sony Computer Entertainment, 2013-11-04. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  85. ↑ Just Lunning: ‘Last of Us II’ timeline: Every key event before the sequel, explained. Inverse, 2020-06-14. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-15)]. (ang.).
  86. ↑ Luke Karmali: The Last of Us: Left Behind Release Date Confirmed. Ziff Davis, 2014-01-15. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  87. ↑ Arne Meyer: The Last of Us: Left Behind launches as a standalone download this month. Sony Computer Entertainment, 2015-05-01. [dostęp 2015-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-4)]. (ang.).
  88. ↑ Eric Monacelli: The Last of Us: New Mode and Multiplayer DLC Detailed. Sony Computer Entertainment, 2014-04-16. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-26)]. (ang.).
  89. ↑ Eddie Makuch: The Last of Us Gets New DLC; Some Fans Aren’t Happy About It. CBS Interactive, 2014-08-05. [dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-26)]. (ang.).
  90. ↑ Luke Karmali: The Last of Us: Game of the Year Edition Announced For PS3. Ziff Davis, 2014-10-23. [dostęp 2015-02-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-22)]. (ang.).
  91. ↑ Luke Karmali: E3 2014: The Last of Us: Remastered PS4 Release Date Announced. Ziff Davis, 2014-06-09. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  92. ↑ Mike Futter. Re-Infection: Hands-On With The Last of Us Remastered. „Game Informer”, 2014-07-16. GameStop. [dostęp 2015-01-26]. (ang.). 
  93. ↑ Emanuel Maiberg: The Last of Us Remastered Photo Mode Explained. CBS Interactive, 2014-07-26. [dostęp 2015-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-12)]. (ang.).
  94. ↑ Eddie Makuch: The Last of Us PS3 Owners Won’t Get a Discount on Remastered PS4 Version. CBS Interactive, 2014-07-16. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-26)]. (ang.).
  95. ↑ Luke Karmali: The Last of Us PS4 Development Began Ages Ago. Ziff Davis, 2014-04-10. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  96. ↑ Colin Moriarty: The Last of Us Remastered: First Details, Pre-Order Info. Ziff Davis, 2014-04-09. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  97. ↑ Justin Haywald: The Last of Us Remastered Devs Discuss Making 60fps the New Standard in Games. CBS Interactive, 2014-07-16. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-22)]. (ang.).
  98. ↑ a b Tom Ivan: The Last of Us remake trailer leaked: September PS5 release and PC version confirmed. Video Games Chronicle, 2022-06-09. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-9)]. (ang.).
  99. ↑ a b c Rochelle Snyder: The Growing Future of The Last of Us. Sony Interactive Entertainment, 2022-06-09. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-9)]. (ang.).
  100. ↑ Sid Shuman: How Naughty Dog rebuilt The Last of Us Part I. Sony Interactive Entertainment, 2022-07-21. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-07-22)]. (ang.).
  101. ↑ a b De’Angelo Epps: Rebuilding The Last of Us Part I: A deep dive into combat, animation, audio and visual changes with Naughty Dog. Sony Interactive Entertainment, 2022-08-29. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-30)]. (ang.).
  102. ↑ Grant Stoner: The Last of Us Part I Remake Aims To Lower Barriers for the Visually Disabled. 2022-08-26. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-26)]. (ang.).
  103. ↑ Joe Donnelly: I didn’t think we needed a The Last of Us remake until I saw it in motion. Future plc, 2022-06-14. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-14)]. (ang.).
  104. ↑ Stacey Henley: The Last of Us Part 1’s Remake Isn’t Better, It’s Only Different. Valnet, 2022-06-16. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-17)]. (ang.).
  105. ↑ Wesley LeBlanc. The Last of Us Part I: What Do You Think of the Remake’s Visual Upgrades?. „Game Informer”, 2022-06-16. GameStop. [dostęp 2022-06-17]. (ang.). 
  106. ↑ Gabriel Zamora: The Last of Us Remake Is Wholly Unnecessary. Ziff Davis, 2022-06-11. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-12)]. (ang.).
  107. ↑ Hope Bellingham: The Last of Us Part 1 costs $70, and some fans are calling it “a slap in the face”. Future plc, 2022-06-20. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-20)]. (ang.).
  108. ↑ The Last of Us Part I for PlayStation 5 Reviews. Metacritic. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  109. ↑ a b Michael Goroff. The Last of Us Part I review. „Electronic Gaming Monthly”, 2022-08-31. EGM Media, LLC. [dostęp 2022-09-01]. (ang.). 
  110. ↑ a b Luke Reilly: The Last of Us Part I Review. Ziff Davis, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-31)]. (ang.).
  111. ↑ Josh Tolentino: Review: The Last of Us Part I Is a Worthy Revisit to a Classic. SiliconEra, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  112. ↑ Jordan Middler: Review: The Last of Us Part 1 is the definitive version of one of the best games ever. Video Game Chronicles, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-31)]. (ang.).
  113. ↑ a b Jake Dekker: The Last of Us Part I Review – Desolation Row. Metacritic, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-31)]. (ang.).
  114. ↑ Sam Machkovech: The Last of Us Pt 1 remake review: Enough upgrades to leave us stunned. Condé Nast, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  115. ↑ Jason Faulkner: The Last of Us Part 1 Review: ‘Stuck Somewhere Between Remaster and Remake’. Game Revolution, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  116. ↑ Gene Park: If you love ‘The Last of Us,’ the remake is worth a new cover charge. 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-31)]. (ang.).
  117. ↑ a b c Sammy Barker: The Last of Us: Part I Review. Eurogamer, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  118. ↑ Alex Avard: The Last of Us Part 1 review: “A remake of exceptional craftsmanship and creative restraint”. Future plc, 2022-08-31. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-01)]. (ang.).
  119. ↑ The Last of Us (Original Video Game Soundtrack). allmusic.com. [dostęp 2013-06-25]. (ang.).
  120. ↑ Mateusz Greloch: Naughty Dog przyznaje – europejskie The Last of Us jest ocenzurowane. PS3Site, 2013-09-03. [dostęp 2013-09-10]. (pol.).
  121. ↑ Andrew Goldfarb: The Last of Us Special Editions Revealed. IGN, 2013-01-22. [dostęp 2013-03-02]. (ang.).
  122. ↑ a b c Szoki: The Last of Us – recenzja cdaction.pl. CD-Action, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (pol.).
  123. ↑ Andy Kelly: The Last of Us review: Apocalypse wow. Computer and Video Games, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05].
  124. ↑ Edge Staff: The Last Of Us review. Edge, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-25]. (ang.).
  125. ↑ Eric L. Patterson: EGM Review: The Last of Us. EGM NOW, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-01)]. (ang.).
  126. ↑ Krystian Pieniążek: Famitsu ocenia: The Last of Us ociera się o perfekcję, Toukiden i Sniper: Ghost Warrior 2 bardzo wysoko. PS3Site, 2013-06-19. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).
  127. ↑ a b Matt Helgeson: The Last of Us. Game Informer, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  128. ↑ André Peschke: The Last of Us – PlayStation 3. GamePro język = de, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07].
  129. ↑ danielrbischoff: The Last of Us Review. Game Revolution, 2013-06-06. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  130. ↑ a b g40st: Recenzja gry The Last of Us – niemal doskonały exclusive na PS3. Gry-Online, 2013-06-07. [dostęp 2013-06-07]. (pol.).
  131. ↑ Tom Mc Shea: The Last of Us Review. GameSpot, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  132. ↑ The Last Of Us review. gamesTM, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  133. ↑ David Houghton: David Houghton. GamesRadar, 2013-06-05. [dostęp 2013-05-06]. (ang.).
  134. ↑ a b Ron Burke: The Last of Us → Review. Gaming Trend, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  135. ↑ David Meikleham: The Last Of Us review SPOILER FREE – Naughty Dog’s latest masterpiece is apocalypse wow. Official PlayStation Magazine UK, 2013-6-05. [dostęp 2013-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-30)]. (ang.).
  136. ↑ a b Ben Dutka: The Last Of Us Review. PSX Extreme, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-08)]. (ang.).
  137. ↑ a b Simon Miller: The Last of Us Review. Video Gamer, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  138. ↑ Matt Walker: Cheat Code Central. Cheat Code Central, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  139. ↑ Jim Sterling: The Last of Us. Destructoid, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  140. ↑ a b Krystian Pieniążek: Jest pierwsza ocena The Last of Us! Mamy najlepszą grę obecnej generacji?. PS3Site, 2013-05-31. (pol.).
  141. ↑ Jim Cordeira: The Last of Us Review for PS3. Gaming Age, 2013-06-14. [dostęp 2013-06-16]. (ang.).
  142. ↑ Rashid Sayed: The Last of Us Review. Gaming Bolt, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  143. ↑ Patrick Klepek: The Last of Us Review. Giant Bomb, 2013-05-06. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  144. ↑ a b Par Arnaud De Keyser: The Last of Us. jeuxvideomagazine.com, 2013-06-05. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-08)]. (fr.).
  145. ↑ Richard Mitchell: The Last of Us review: Humans, conditioned. joystiq, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  146. ↑ a b Kirk Hamilton: The Last of Us: The Kotaku Review. Kotaku, 2013-06-07. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  147. ↑ a b Sascha Lohmüller: The Last of Us im Test für PS3: Tolle Story, Top-Atmosphäre, durchdachtes Gameplay. PC Games, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. (niem.).
  148. ↑ Anthony Severino: The Last of Us Review (PS3). PlayStation Life Style, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05].
  149. ↑ Paweł Musiolik: Recenzja: The Last of Us (PS3). PS3Site, 2013-06-19. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).
  150. ↑ Josh Langford: Review The Last of Us. PSNation, 2013-06-05. [dostęp 2013-06-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-16)]. (ang.).
  151. ↑ The Last of Us. GameRankings. [dostęp 2013-06-07]. (ang.).
  152. ↑ The Last of Us Remastered. GameRankings. [dostęp 2014-09-12]. (ang.).
  153. ↑ The Last of Us. Metacritic. [dostęp 2013-06-05]. (ang.).
  154. ↑ The Last of Us Remastered. Metacritic. [dostęp 2014-09-12]. (ang.).
  155. ↑ Eric L. Patterson: EGM Review: The Last of Us: Left Behind. EGM NOW, 2014-02-13. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  156. ↑ Stace Harman: The Last of Us: Left Behind review. Eurogamer, 2014-02-05. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  157. ↑ Matt Helgeson: The Last of Us: Left Behind. Game Informer, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-22)]. (ang.).
  158. ↑ Daniel Rbischoff: The Last of Us: Left Behind Review. Game Revolution, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  159. ↑ Recenzja dodatku Left Behind do gry The Last of Us – niemal wzorowe rozszerzenie. Gry-Online, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. (pol.).
  160. ↑ Tom Mc Shea: The Last of Us:Left Behind Review. GameSpot, 2014-02-13. [dostęp 2014-05-02]. (ang.).
  161. ↑ The Last Of Us: Left Behind review. gamesTM, 2014-02-18. [dostęp 2014-05-02]. (ang.).
  162. ↑ Mike Huber: The Last of Us:Left Behind – Review. Gaming Trend, 2014-02-18. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  163. ↑ Colin Moriarity: PAST IS PROLOGUE.. IGN, 2014-02-13. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  164. ↑ Leon Hurley: The Last Of Us Left Behind review – an excellent but all too short exploration of friendship. 2014-02-14 opublikowany = Official PlayStation Magazine UK. [dostęp 2014-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-04)]. (ang.).
  165. ↑ Ben Dutka: The Last Of Us: Left Behind Review. PSX Extreme, 2014-02-17. [dostęp 2014-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-03)]. (ang.).
  166. ↑ Simon Miller: The Last of Us: Left Behind Review. Video Gamer, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-22)]. (ang.).
  167. ↑ Joshua Bruce: The Last of Us: Left Behind. Cheat Code Central, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  168. ↑ Dale North: The Last of Us: Left Behind. Destructoid, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-02]. (ang.).
  169. ↑ Kirk Hamilton: The Last of Us: Left Behind: The Kotaku Review. Kotaku, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  170. ↑ Anthony Severino: The Last of Us: Left Behind Review (PS3). PlayStation Life Style, 2014-05-03. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  171. ↑ Marcin Kosman: The Last of Us: Left Behind – recenzja. Polygamia, 2014-02-14. [dostęp 2014-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-03)]. (pol.).
  172. ↑ Mateusz Greloch: Recenzja: The Last of Us (PS3). PS3Site, 2014-02-15. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).
  173. ↑ The Last of Us: Left Behind. GameRankings. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  174. ↑ The Last Of Us: Left Behind, metacritic.com. Metacritic. [dostęp 2014-05-03]. (ang.).
  175. ↑ Best PlayStation 3 Video Games of All Time. CBS Interactive. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-18)]. (ang.).
  176. ↑ Wykaz przykładowych źródeł, których utorzy wskazują The Last of Us jako jedną z najważniejszych gier siódmej generacji:
  177. ↑ Wykaz przykładowych źródeł, których utorzy wskazują The Last of Us jako jedną z najlepszych gier w historii:
  178. ↑ a b c d e f g h Colin Moriarty: The Last of Us Review. Ziff Davis, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-26)]. (ang.).
  179. ↑ a b c The Last of Us review. „Edge”, 2013-06-05. Future plc. [dostęp 2015-03-01]. (ang.). 
  180. ↑ a b c d e f g Oli Welsh: The Last of Us review. Eurogamer, 2014-07-31. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)]. (ang.).
  181. ↑ a b c d e f g h Andy Kelly: The Last of Us review: Survival horror masterpiece is Naughty Dog’s finest moment. Future plc. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-8)]. (ang.).
  182. ↑ a b David Meikleham: The Last of Us review SPOILER FREE – Naughty Dog’s latest masterpiece is apocalypse wow. Future plc, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-8)]. (ang.).
  183. ↑ a b c d Jim Sterling: Review: The Last of Us. Destructoid, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-18)]. (ang.).
  184. ↑ a b c d Richard Mitchell: The Last of Us review: Humans, conditioned. AOL, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-8)]. (ang.).
  185. ↑ a b c d e f g h Matt Helgeson. Naughty Dog’s Grim Masterpiece. „Game Informer”, 2013-06-05. GameStop. [dostęp 2015-03-01]. (ang.). 
  186. ↑ a b Philip Kollar: The Last of Us review: dead inside. Vox Media, 2013-06-05. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  187. ↑ a b c Tom Mc Shea: The Last of Us Review. CBS Interactive, 2013-06-05. [dostęp 2016-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-28)]. (ang.).
  188. ↑ Kyle Hill: The Fungus that Reduced Humanity to The Last of Us. Scientific American, 2013-06-25. [dostęp 2020-06-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-28)]. (ang.).
  189. ↑ a b Musiol: Recenzja: The Last of Us (PS3). ppe.pl, 2023-06-19. [dostęp 2023-02-23]. (pol.).
  190. ↑ Ben Gilbert: Necessary violence: The creators of The Last of Us defend its reliance on combat. AOL, 2014-02-14. [dostęp 2015-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-22)]. (ang.).
  191. ↑ Anthony John Agnello: 2013 in Review: In The Last of Us, No Death is Meaningless. Eurogamer, 2013-12-27. [dostęp 2015-10-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-9)]. (ang.).
  192. ↑ Keith Stuart: Does The Last of Us fetishise violence?. 2012-06-20. [dostęp 2015-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  193. ↑ Jason Killingsworth. Sexism sells? The Last of Us begs to differ. „Edge”, 2013-06-24. Future plc. [dostęp 2015-03-07]. (ang.). 
  194. ↑ Ellie Gibson: The Last of Us isn’t the solution to sexism in games, but it’s a start. Eurogamer, 2013-07-05. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-21)]. (ang.).
  195. ↑ Carolyn Petit: The Last of Us and Grading on the Gender Curve. CBS Interactive, 2013-07-03. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-16)]. (ang.).
  196. ↑ Chris Suellentrop: In the Video Game The Last of Us, Survival Favors the Man. 2013-06-14. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-3)]. (ang.).
  197. ↑ Sam Einhorn: The Last of Us Has a Gay Character. Really!. GayGamer.net, 2013-09-03. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)]. (ang.).
  198. ↑ The most intriguing new LGBT characters of 2013. GLAAD, 2013-12-26. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-13)]. (ang.).
  199. ↑ Kirk Hamilton: Video Gaming’s Latest Breakthrough Moment. Kotaku, 2014-02-17. [dostęp 2015-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-13)]. (ang.).
  200. ↑ Keza MacDonald: The Significance of The Last of Us: Left Behind. Ziff Davis, 2014-02-19. [dostęp 2015-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  201. ↑ a b c Tim Turi. Naughty Dog’s Best Game Gets Better – The Last of Us Remastered Edition. „Game Informer”, 2014-07-28. GameStop. [dostęp 2015-01-26]. (ang.). 
  202. ↑ a b Carolyn Petit: The Last of Us Review. CBS Interactive, 2014-07-28. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-22)]. (ang.).
  203. ↑ a b c d e Colin Moriarty: The Last of Us: Remastered Review. Ziff Davis, 2014-07-28. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-7)]. (ang.).
  204. ↑ a b c Philip Kollar: The Last of Us review: dead inside. Vox Media, 2013-06-05. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  205. ↑ a b VideoGamer.com Staff: The Last of Us: Remastered Review. Pro-G Media, 2014-07-28. [dostęp 2015-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  206. ↑ a b c Jim Sterling: The Last of Us Remastered Review – A Very Pretty Apocalypse. The Escapist, 2014-07-28. [dostęp 2015-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  207. ↑ a b c Tom Hoggins: The Last of Us Remastered review. 2014-08-15. [dostęp 2015-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-21)]. (ang.).
  208. ↑ a b The Last of Us Remastered for PlayStation 4 Reviews. CBS Interactive. [dostęp 2015-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-8)]. (ang.).
  209. ↑ Best PlayStation 4 Video Games of All Time. CBS Interactive. [dostęp 2017-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-15)]. (ang.).
  210. ↑ David Houghton: The Last of Us Remastered review. Future plc, 2014-07-28. [dostęp 2015-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-20)]. (ang.).
  211. ↑ a b Liam Martin: The Last of Us Remastered review (PS4): Naughty Dog’s remasterpiece. Hearst Corporation, 2014-07-30. [dostęp 2015-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  212. ↑ a b Matt Swider: 10 ways The Last of Us Remastered is better on PS4 vs PS3. Future plc, 2014-08-01. [dostęp 2015-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  213. ↑ Jack Fleming: The Last of Us Remastered PS4 review: just another masterpiece from Naughty Dog. Independent Print Limited, 2014-07-28. [dostęp 2015-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-26)]. (ang.).
  214. ↑ a b Matt Swider: 10 ways The Last of Us Remastered is better on PS4 vs PS3: Photo mode, DLC, remote play and price. Future plc, 2014-08-01. [dostęp 2015-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  215. ↑ Keith Stuart: The Last of Us Remastered: is there ever closure for completists?. 2014-07-29. [dostęp 2015-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  216. ↑ The Last of Us – GameSpot’s Best of E3 2012 Editors’ Choice Awards. CBS Interactive, 2012-06-04. [dostęp 2013-12-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-3)]. (ang.).
  217. ↑ Tom Hoggins: E3 2012: Best in show. 2012-06-09. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (ang.).
  218. ↑ The Electric Playground’s Best of E3 Winners. Greedy Productions Ltd., 2012-06-11. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-19)]. (ang.).
  219. ↑ EGM Presents: The Best of E3 2012. „Electronic Gaming Monthly”, 2012-06-11. EGM Media, LLC. [dostęp 2015-03-07]. (ang.). 
  220. ↑ Hamza Aziz: Destructoid’s Best of E3 2012 winners revealed!. Destructoid, 2012-06-12. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (ang.).
  221. ↑ Highest Rated Video Games for 2013. CBS Interactive. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-13)]. (ang.).
  222. ↑ Browse and Search Games – Highest Rated Video Games for 2013. CBS Interactive. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-19)]. (ang.).
  223. ↑ a b Dominic Patten: Annie Awards: ‘Frozen’ Wins Big Including Best Feature; Miyazaki Gets Best Writing; Spielberg Honored; ‘Futurama’ & ‘Sofia’ Top TV; ‘Get a Horse!’ Best Short. Deadline, 2014-02-01. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-20)]. (ang.).
  224. ↑ a b c d e Luke Karmali: BAFTA Games Awards 2014 Winners Announced. Ziff Davis, 2014-03-13. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-5)]. (ang.).
  225. ↑ a b c d e f g h 17th Annual D.I.C.E. Awards. Academy of Interactive Arts & Sciences, 2014-02-07. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-20)]. (ang.).
  226. ↑ a b c Jenna Pitcher: The Last of Us cleans up at the 2014 Game Developer Choice Awards. Vox Media, 2014-03-20. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-13)]. (ang.).
  227. ↑ Kyle Ryan: The people have spoken: The 2013 A.V. Club Readers’ Poll results. The AV Club, 2013-12-23. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-1)]. (ang.).
  228. ↑ Patrick O’Rourke: Top video games of 2013: What’s this year’s best game?. Canada.com, 2013-12-17. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-8)]. (ang.).
  229. ↑ a b c Tom Hoggins: Telegraph Video Game Awards 2013. 2013-12-31. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-19)]. (ang.).
  230. ↑ Steven Hansen: The winner of Destructoid’s 2013 Game of the Year. Destructoid, 2013-12-24. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-24)]. (ang.).
  231. ↑ The Escapist Awards – Game of the Year 2013. „The Escapist”, s. 1, 2014-01-11. [dostęp 2014-01-17]. (ang.). 
  232. ↑ Game of the year 2013. Future plc, 2014-01-21. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-21)]. (ang.).
  233. ↑ a b c d GT’s Game of the Year!. GameTrailers, 2014-01-10. [dostęp 2016-01-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-11)]. (ang.).
  234. ↑ Daniel Bischoff: Game of the Year 2013. Game Revolution, 2013-12-20. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-22)]. (ang.).
  235. ↑ Giant Bomb’s 2013 Game of the Year Awards: Day Five. CBS Interactive, 2013-12-27. [dostęp 2014-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-14)]. (ang.).
  236. ↑ Good Game: Good Game Stories – Award – Best Game. Australian Broadcasting Corporation, 2013-12-03. [dostęp 2013-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-20)]. (ang.).
  237. ↑ 2013 Game of the Year Award. Hardcore Gamer, 2013-12-22. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-12)]. (ang.).
  238. ↑ Overall – IGN’s Best of 2013. Ziff Davis, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-19)]. (ang.).
  239. ↑ IGN Australia: IGN AU’s Top 12 Games of 2013. Ziff Davis, 2013-12-21. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-14)]. (ang.).
  240. ↑ Abigail Elise: The Five Best Video Games of 2013: Why We’ll Miss This Current Generation of Consoles. International Business Times, 2013-11-14. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-14)]. (ang.).
  241. ↑ Stephen Totilo: The Last of Us is Kotaku’s Game of the Year. Kotaku, 2013-12-30. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-13)]. (ang.).
  242. ↑ Stephany Nunneley: VG247 Community Games of the Year. VG247, 2014-01-11. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-22)]. (ang.).
  243. ↑ Steven Burns: Game of the Year 2013: – No.1: The Last of Us. 2013-12-31. [dostęp 2015-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-18)]. (ang.).
  244. ↑ PS3 Game of the Year 2013 Winner. GameSpot, 2013-12-13. [dostęp 2013-12-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-28)]. (ang.).
  245. ↑ 2013 Best PS3 Game. Hardcore Gamer, 2013-12-21. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  246. ↑ Best PS3 Game – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-3)]. (ang.).
  247. ↑ The Edge awards 2013: studio of the year. „Edge”, 2013-12-30. Future plc. [dostęp 2014-01-07]. (ang.). 
  248. ↑ 2013 Best Developer. Hardcore Gamer, 2013-12-21. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  249. ↑ a b c d e f Tamoor Hussain: Golden Joysticks 2013: Full list of winners. 2013-10-26. [dostęp 2013-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-28)]. (ang.).
  250. ↑ a b c d Patrick Dane: ‘Grand Theft Auto V’ Tops Spike VGX 2013 Award Winners List. Game Rant, 2013-12-07. [dostęp 2013-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-1)]. (ang.).
  251. ↑ 2013 The Troy Baker Award. Hardcore Gamer, 2013-12-21. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  252. ↑ a b WGA Award Winners & More – 2014 Writers Guild Awards. Deadline, 2014-02-01. [dostęp 2014-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-1)]. (ang.).
  253. ↑ Giant Bomb’s 2013 Game of the Year Awards: Day Two. CBS Interactive, 2013-12-24. [dostęp 2014-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-25)]. (ang.).
  254. ↑ 2013 Best Story. Hardcore Gamer, 2013-12-21. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  255. ↑ Best PS3 Story – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-15)]. (ang.).
  256. ↑ a b Best Overall Sound – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-24)]. (ang.).
  257. ↑ Best PS3 Sound – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-6)]. (ang.).
  258. ↑ Steven Hansen: The winner of Destructoid’s best of 2013 visuals. Destructoid, 2013-12-24. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (ang.).
  259. ↑ Best PS3 Graphics – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-27)]. (ang.).
  260. ↑ Best Overall Graphics – Technology – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-1)]. (ang.).
  261. ↑ 2013 Best New IP. Hardcore Gamer, 2013-12-21. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  262. ↑ Giant Bomb’s 2013 Game of the Year Awards: Day Three. CBS Interactive, 2013-12-25. [dostęp 2014-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-1)]. (ang.).
  263. ↑ Best PS3 Multiplayer Game – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-9)]. (ang.).
  264. ↑ Best PS3 Action-Adventure Game – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-15)]. (ang.).
  265. ↑ Best Overall Action-Adventure Game – IGN’s Best of 2013. IGN, 2013-12-18. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-24)]. (ang.).
  266. ↑ The Winners of The Escapist Awards and Game of the Year Nominees. „The Escapist”, s. 6, 2014-01-01. [dostęp 2014-01-17]. (ang.). 
  267. ↑ 2013 Best Action Game. Hardcore Gamer, 2013-12-19. [dostęp 2013-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-16)]. (ang.).
  268. ↑ a b Mike Futter. Here Are The Winners Of The Game Awards 2014. „Game Informer”, 2014-12-05. GameStop. [dostęp 2015-01-16]. (ang.). 
  269. ↑ a b Jenna Pitcher: Middle-earth: Shadow of Mordor Wins 17th Annual Game Developers Choice Awards GOTY. Ziff Davis, 2015-03-04. [dostęp 2015-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-6)]. (ang.).
  270. ↑ Michał Grygorcewicz: Gry dekady. Część 3. – ranking redakcji. GRY-Online.pl. [dostęp 2022-12-21]. (pol.).
  271. ↑ The Best Games of the Decade. The Hollywood Reporter, 2019-12-06. [dostęp 2019-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-9)]. (ang.).
  272. ↑ Our 15 favorite video games from the 2010s. Ziff Davis, 2019-10-15. [dostęp 2019-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-21)]. (ang.).
  273. ↑ Jason Dietz: The Best Video Games of the Decade (2010-19), According to Game Critics. CBS Interactive. [dostęp 2019-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-8)]. (ang.).
  274. ↑ The best video games of the decade – the top 50 games from 2010-2010, ranked. videogaming247 Ltd., 2019-11-27. [dostęp 2019-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-30)]. (ang.).
  275. ↑ Anthony Taormina: 2012 Spike Video Game Awards Winners List. Game Rant, 2013-07-17. [dostęp 2015-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-17)]. (ang.).
  276. ↑ The Nominees! New York Videogame Critics Circle Awards, 2013. New York Videogame Critics Circle, 2014-01-3. [dostęp 2021-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-27)]. (ang.).
  277. ↑ Bobby Blanchard: 2014 SXSW Gaming Awards: So Many Amazing Winners!. South by Southwest, 2014-03-9. [dostęp 2015-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)]. (ang.).
  278. ↑ Dale North: SXSW Gaming Awards finalists announced, fan vote open. Destructoid, 2014-02-13. [dostęp 2015-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  279. ↑ Patrick Shanley: How ‘The Last of Us II’ Embraces Its Philosophical Themes. Deadline, 2019-09-26. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-02-07)]. (ang.).
  280. ↑ William D’Angelo: The Last of Us – Opening Week Sales Estimates. VGChartz, 2013-06-18. [dostęp 2013-06-21]. (ang.).
  281. ↑ Wesley Yin-Poole: Sony declares The Last of Us a success with over 3.4 million global sales. Eurogamer, 2013-07-09. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-17)]. (ang.).
  282. ↑ Tom Ivan: The Last of Us is PS3’s fastest selling new franchise. Future plc, 2013-07-09. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. (ang.).
  283. ↑ Fred Dutton: PlayStation Store charts, wrzesień: GTA5 and Killzone Mercenary take top honours. Sony Computer Entertainment, 2013-10-07. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-20)]. (ang.).
  284. ↑ The 100 best-selling boxed games of 2013. Intent Media, 2014-01-16. [dostęp 2021-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-16)]. (ang.).
  285. ↑ Rachel Weber: 6 weeks on top for The Last of Us. Eurogamer, 2013-07-22. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (ang.).
  286. ↑ Michael French: UK CHARTS: The Last of Us is No.1. Intent Media, 2013-06-17. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-1)]. (ang.).
  287. ↑ Brenna Hillier: NPD czerwiec: The Last of Us, Animal crossing top charts. VG247, 2013-07-19. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (ang.).
  288. ↑ Les Meilleures Ventes De Jeux Vidéo. Sell. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (fr.).
  289. ↑ Top 20 Entertainment Software (All Prices), Week Ending 2013-06-15. Chart-Track. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  290. ↑ Tommaso Pugliese: Le classifiche italiane per il mese di giugno. Multiplayer.it, lipiec 2013. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)]. (wł.).
  291. ↑ GfK Dutch Game Charts. NVPI. [dostęp 2013-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-28)]. (niderl.).
  292. ↑ a b c d Swedish Games chart total, week 26 2013. [dostęp 2013-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-20)]. (ang.).
  293. ↑ Ranking de videojuegos más vendidos. [dostęp 2013-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-24)]. (hiszp.).
  294. ↑ 「The Last of Us」が11万7000本で1位に。「ネプテューヌPP」「クマ・トモ」「さよなら 海腹川背」なども発売された「週間販売ランキング＋」. Aetas Inc., 2013-06-26. [dostęp 2013-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-28)]. (jap.).
  295. ↑ Adam Bankhurst: God of War Sales Have Passed 10 Million. Ziff Davis, 2019-05-21. [dostęp 2019-05-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-28)]. (ang.).
  296. ↑ The Last of Us osiągnęło sprzedaż przekraczającą 6 milionów sztuk. Gry-Online, 2014-03-15. [dostęp 2014-03-29]. (pol.).
  297. ↑ Luke Karmali: THE LAST OF US / 16 JUL 2014 THE LAST OF US SALES PASS 7 MILLION WITH NEW DLC COMING. IGN, 2014-07-16. [dostęp 2013-07-16]. (ang.).
  298. ↑ Jason Dunning: The Last of Us Remastered Crosses One Million Sold Worldwide. PlayStation Lifestyle, 2014-09-01. [dostęp 2015-02-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-13)]. (ang.).
  299. ↑ Adrian Werner: The Last of Us – sprzedaż przekroczyła 17 mln egzemplarzy. Gry-Online, 2018-06-15. [dostęp 2018-06-19]. (pol.).
  300. ↑ Samit Sarkar: The Last of Us sales top 17 million copies across PS3 and PS4. Vox Media, 2018-06-14. [dostęp 2018-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-15)]. (ang.).
  301. ↑ Brianna Reeves: The Last of Us and Uncharted 4 Reach Incredible Sales Milestones. PlayStation Lifestyle, 2019-10-14. [dostęp 2020-05-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-14)]. (ang.).
  302. ↑ Andrew Goldfarb: The Last of Us Prequel Comic, Art Book Revealed. Ziff Davis, 2012-10-12. [dostęp 2014-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-2)]. (ang.).
  303. ↑ Michael McWhertor: The Last of Us will be performed on stage for just one night. Vox Media, 2014-07-21. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-22)]. (ang.).
  304. ↑ Alex Meehan: The Last of Us board game on the way from Blood Rage studio. Eurogamer, 2020-09-25. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)]. (ang.).
  305. ↑ Logan Plant: Naughty Dog Announces The Last of Us Tabletop Game. Ziff Davis, 2022-11-01. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-2)]. (ang.).
  306. ↑ Eddie Makuch: Last of Us Board Game in the Works, Promises Dark Twist on the Video Game. GameSpot, 2022-11-01. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-2)]. (ang.).
  307. ↑ Jim Vejvoda: Screen Gems to Distribute Sam Raimi-Produced The Last of Us Movie. Ziff Davis, 2014-03-06. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-26)]. (ang.).
  308. ↑ Steve Watts: The Last of Us Movie to Have ‘Big Changes’. Ziff Davis, 2016-01-27. [dostęp 2016-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-28)]. (ang.).
  309. ↑ Terri Schwartz: Naughty Dog’s Neil Druckmann Offers Updates on Uncharted, Last of Us Movies. Ziff Davis, 2016-04-04. [dostęp 2016-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-4)]. (ang.).
  310. ↑ Jim Vejvoda: Producer Sam Raimi Says The Last of Us Movie Stuck at a ‘Standstill’. Ziff Davis, 2016-11-15. [dostęp 2017-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-16)]. (ang.).
  311. ↑ Matt Purslow: The Last of Us Movie Fell Apart Because It Was Too Action-Focused. Ziff Davis, 2021-04-28. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-28)]. (ang.).
  312. ↑ Ben Lee: Maisie Williams on The Last of Us movie: ‘It’s very, very early days’. Hearst Corporation, 2015-04-21. [dostęp 2017-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-3)]. (ang.).
  313. ↑ Alex Avard: Images from an official The Last of Us animated movie have appeared online. Future plc, 2020-01-24. [dostęp 2020-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-24)]. (ang.).
  314. ↑ a b c Joe Otterson: ‘The Last of Us’ Series in Development at HBO from ‘Chernobyl’ Creator. Deadline, 2020-03-05. [dostęp 2020-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-6)]. (ang.).
  315. ↑ Peter White: ‘The Last of Us’: HBO Hands Series Order to Video Game Adaptation from Craig Mazin & Neil Druckmann. Deadline, 2020-11-20. [dostęp 2020-11-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-20)]. (ang.).
  316. ↑ Armando Tinoco: ‘The Last of Us’: HBO Releases First Footage of Pedro Pascal Series Based on PlayStation Video Games. Deadline, 2022-08-21. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-22)]. (ang.).
  317. ↑ a b Joe Otterson: ‘Last of Us’ Series at HBO Casts Gabriel Luna. Deadline, 2021-04-15. [dostęp 2021-04-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-15)]. (ang.).
  318. ↑ ‘The Last of Us’ Series in the Works at HBO from ‘Chernobyl’ Creator Craig Mazin, Neil Druckmann (Exclusive). The Hollywood Reporter, 2020-03-05. [dostęp 2020-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-5)]. (ang.).
  319. ↑ Tom Reimann: ‘The Last of Us’ Game Composer is Returning to Score the HBO Series. 2020-03-12. [dostęp 2020-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-23)]. (ang.).
  320. ↑ Nellie Andreeva: Pedro Pascal to Star as Joel in ‘The Last of Us’ HBO Series Based on Video Game. Deadline, 2021-02-10. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-11)]. (ang.).
  321. ↑ ‘Last of Us’: ‘Game of Thrones’ Breakout Bella Ramsey to Star as Ellie (Exclusive). The Hollywood Reporter, 2021-02-10. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-11)]. (ang.).
  322. ↑ Lesley Goldberg: ‘Last of Us’ Game Star to Reprise Role in HBO Series (Exclusive). The Hollywood Reporter, 2021-05-27. [dostęp 2021-05-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-27)]. (ang.).
  323. ↑ Alexandra Del Rosario: ‘The Last of Us’: Anna Torv to Recur in HBO Series Adaptation of PlayStation Video Game. Deadline, 2021-07-22. [dostęp 2021-07-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-07-22)]. (ang.).
  324. ↑ Jonathon Dornbush: The Last of Us HBO Show: Season 1 Adapts the First Game, But Will ‘Deviate Greatly’ in Some Episodes. Ziff Davis, 2021-03-21. [dostęp 2021-03-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-21)]. (ang.).
  325. ↑ Joel Dryden: HBO’s The Last of Us adaptation to shoot in Calgary area, starring Mandalorian, Game of Thrones actors. CBC News, 2021-03-30. [dostęp 2021-03-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-31)]. (ang.).
  326. ↑ Jordan Moreau: HBO’s ‘The Last of Us’ Sets Early 2023 Release Date. Deadline, 2022-11-02. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-2)]. (ang.).
  327. ↑ Martin Robinson: Naughty Dog mulls The Last of Us 2. Eurogamer, 2014-02-24. [dostęp 2015-03-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-9)]. (ang.).
  328. ↑ Tamoor Hussain: The Last of Us 2 Was Prototyped But Naughty Dog Focused on Uncharted 4 For Now. CBS Interactive, 2015-09-23. [dostęp 2015-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. (ang.).
  329. ↑ Neil Druckmann: The Last of Us Part II. Sony Interactive Entertainment, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-4)]. (ang.).
  330. ↑ Martin Robinson: Ellie is the lead character in The Last of Us Part 2. Eurogamer, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-5)]. (ang.).
  331. ↑ Chris Pereira: In The Last of Us: Part 2, You Play as Ellie. CBS Interactive, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-12)]. (ang.).
  332. ↑ Eddie Makuch: The Last of Us 2 Brings on Westworld Writer; Story Described as “Intense”. CBS Interactive, 2016-12-05. [dostęp 2016-12-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-12)]. (ang.).
  333. ↑ Recenzje The Last of Us Part II:

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gry wyprodukowane przez Naughty Dog
Pierwsze gry
Crash Bandicoot
Jak & Daxter
Uncharted
The Last of Us
Seria The Last of Us
Główna seria gier komputerowych
Adaptacje
Powiązane
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Last_of_Us&oldid=73177889”