The Last of Us Part II

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
The Last of Us Part II
Ilustracja
Logo gry
Producent

Naughty Dog

Wydawca

Sony Interactive Entertainment

Dystrybutor

Sony Interactive Entertainment

Seria gier

The Last of Us

Reżyser

Neil Druckmann

Projektant

Emilia Schatz
Richard Cambier

Artysta

Erick Pangilinan
John Sweeney
Christian Nakata

Główny programista

Travis McIntosh
Christian Gyrling

Scenarzysta

Neil Druckmann
Halley Gross

Kompozytor

Gustavo Santaolalla

Silnik

Naughty Dog Game Engine

Wersja

1.09
(1 lipca 2021) [±]

Data wydania

19 czerwca 2020

Gatunek

przygodowa gra akcji

Tryby gry

jednoosobowa

Wymagania sprzętowe
Platforma

PlayStation 4

Nośniki

Blu-ray, dystrybucja cyfrowa

Kontrolery

DualShock 4

Poprzednik

The Last of Us (2013)

Strona internetowa

The Last of Us Part IIkomputerowa przygodowa gra akcji z 2020 roku wyprodukowana przez studio Naughty Dog, wydana przez Sony Interactive Entertainment na PlayStation 4. Fabuła rozgrywa się pięć lat po wydarzeniach z The Last of Us (2013) i przedstawia losy dwóch grywalnych postaci przemierzających postapokaliptyczne Stany Zjednoczone: Ellie Williams poszukującej zemsty za morderstwo bliskiej osoby i Abby Anderson, żołnierki uwikłanej w konflikt pomiędzy organizacją, do której przynależy, a religijną sektą. Wydarzenia przedstawione są z perspektywy trzeciej osoby; gracz walczy zarówno z wrogo nastawionymi ludźmi, jak i stworzeniami zarażonymi maczużnikiem, wykorzystując broń palną i improwizowaną, mogąc również przekradać się obok nich.

Prace nad grą rozpoczęły się w 2014 roku, niedługo po wydaniu The Last of Us Remastered. Neil Druckmann powrócił jako dyrektor kreatywny i scenarzysta; scenariusz napisał wspólnie z Halley Gross. Motywy zemsty i wymierzenia kary zainspirowane zostały doświadczeniami z dzieciństwa Druckmanna dorastającego w Izraelu. Ashley Johnson ponownie wcieliła się w Ellie, a jako Abby obsadzono Laurę Bailey; obie nagrywały zarówno głosy swoich postaci, jak i odgrywały je podczas sesji performance capture. Muzykę ponownie napisał Gustavo Santaolalla. Podczas prac nad Part II twórcy wykorzystali pełnię możliwości technicznych konsoli PlayStation 4, produkcja okupiona była jednak pracą w nadgodzinach, nawet po dwanaście godzin dziennie przez długi czas.

Premiera odbyła się 19 czerwca 2020; pierwotnie gra miała trafić do sprzedaży wcześniej, po drodze doszło jednak do opóźnień, spowodowanych głównie pandemią Covidu-19. Po premierze Part II spotkała się z pozytywnym przyjęciem ze strony krytyków, chwalących rozgrywkę, projekt dźwięku, muzykę, grę aktorską, charakteryzację i oprawę wizualną; fabuła poróżniła recenzentów. Tuż po premierze gra spotkała się z review bomgingiem w agregatorze recenzji Metacritic, gdzie gracze zalewali ją najniższymi możliwymi ocenami, krytykując fabułę i postacie; opinie na temat Part II były bardzo polaryzujące. Pomimo tego stała się jedną z najszybciej sprzedających się gier na PlayStation 4 oraz najszybciej sprzedającą się grą na wyłączność na tę konsolę, w ciągu pierwszego tygodnia znajdując ponad cztery miliony nabywców, a do 2022 – ponad dziesięć milionów. Przez pewien czas pozostawała rekordzistką pod względem liczby zdobytych tytułów gry roku, otrzymała również liczne branżowe nagrody i wyróżnienia. Na 19 stycznia 2024 zapowiedziano premierę wersji na PlayStation 5.

Fabuła[edytuj | edytuj kod]

Obsada gry
Postać Wersja angielska[1] Wersja polska[2]
Ellie Williams Ashley Johnson Anna Cieślak
Abby Anderson Laura Bailey Wiktoria Gorodeckaja
Joel Miller Troy Baker Krzysztof Banaszyk
Tommy Miller Jeffrey Pierce Robert Jarociński
Dina Shannon Woodward Marta Markowicz-Dziarkowska
Jesse Stephen A. Chang Piotr Bondyra
Owen Moore Patrick Fugit Paweł Ciołkosz
Mel Ashly Burch Kinga Suchan
Lev Ian Alexander Nina Kwapisiewicz
Nora Harris Chelsea Tavares Maria Czykwin
Jerry Anderson Derek Phillips Robert Tondera
Maria Ashley Scott Izabella Bukowska-Chądzyńska
Źródło: The Review Geek[3], Entertainment Focus[4]

Joel Miller wyznaje swojemu bratu Tommy’emu, że chcąc ocalić Ellie uniemożliwił świetlikom stworzenie leku na pandemię maczużnika, zabijając naukowców mających przeprowadzić operację, która zakończyłaby się śmiercią dziewczyny. Cztery lata później Joel i Ellie mieszkają w osadzie Jackson w Wyoming, w której ułożyli sobie życie, chociaż ich relacja stała się napięta. Podczas patrolu Joel i Tommy ratują przed zarażonymi nieznajomą, Abby Anderson. Chronią się wraz z nią na starym posterunku, będącym tymczasową kryjówką Abby i jej grupy – byłych świetlików, obecnie członków Frontu Wyzwolenia Waszyngtonu (WLF), milicyjnej organizacji działającej w Seattle. Abby chce zemścić się na Joelu, który zabił jej ojca, Jerry’ego – chirurga mającego przeprowadzić operację Ellie. W międzyczasie Ellie i jej dziewczyna Dina opuszczając Jackson w poszukiwaniu braci Millerów. Po dotarciu do kryjówki WLF Ellie widzi, jak Abby zabija Joela i poprzysięga zemstę.

Tommy wyrusza do Seattle w poszukiwaniu Abby, a w ślad za nim udają się Ellie i Dina. Ellie wyjawia Dinie, że jest odporna na zarazę, ta z kolei, że jest w ciąży. Nazajutrz, podczas poszukiwań Tommy’ego, Ellie spotyka Jessego – byłego chłopaka Diny, który podążył za nimi do Seattle. Poszukując znajomej Abby, Nory Harris, Ellie natrafia na serafitów – sektę religijną walczącą z WLF o kontrolę nad miastem. Ellie udaje się wyśledzić Norę i torturami wydobyć z niej informacje o miejscu pobytu Abby. Następnego dnia Ellie zabija dwóch kolejnych członków grupy Abby, ciężarną Mel i jej chłopaka Owena Moore’a. W retrospekcji wyjawione zostaje, że Ellie dwa lata wcześniej wybrała się do szpitala świetlików i poznała prawdę o tym, co zrobił Joel, przez co zerwała z nim kontakt. Kiedy dziewczyna budzi się, jej grupa zostaje zaatakowana przez Abby, która zabija Jessego i bierze Tommy’ego na zakładnika.

Trzy dni wcześniej Abby dowiaduje się, że Owen – jej były chłopak – zaginął podczas wyprawy mającej na celu zbadanie działalności serafitów. Poszukując mężczyzny zostaje pojmana przez członków sekty; ratują ją Yara i Lev – rodzeństwo serafitów uznane za apostatów po tym, jak Lev złamał ich tradycje. Abby udaje się odnaleźć Owena, który ma dość walki i chce wyruszyć do Santa Barbara, żeby zbadać pogłoski o przegrupowujących się tam świetlikach. Kobieta, chcąc pomóc poważnie rannej Yarze, przemierza z Levem Seattle, żeby znaleźć środki niezbędne do przeprowadzenia operacji. Następnego dnia Lev ucieka, żeby przekonać swoją matkę do porzucenia sekty; Abby i Yara – wiedząc, że WLF planuje atak na wyspę serafitów – ruszają za nim. Po dotarciu do wioski Leva odkrywają, że zabił on matkę w samoobronie; w międzyczasie WLF przypuszcza inwazję na wyspę. Abby zdradza dawnych sprzymierzeńców, żeby chronić Leva, a Yara poświęca się, żeby umożliwić im ucieczkę. Po powrocie do Seattle odkrywają ciała Mel i Owena oraz upuszczoną przez Ellie mapę, na której zaznaczyła swoją kryjówkę. Abby dociera do niej, poważnie rani Tommy’ego i dotkliwie bije Ellie i Dinę. Na prośbę Leva postanawia ich nie zabijać.

Kilka miesięcy później[5] Ellie i Dina mieszkają na farmie, wychowując syna Diny i Jessego; Ellie cierpi jednak na zespół stresu pourazowego. Kiedy Tommy przynosi informację o miejscu pobytu Abby, Ellie postanawia ją odnaleźć, pomimo nalegań Diny, żeby została z rodziną. Abby i Lev docierają do Santa Barbara, gdzie odkrywają, że świetliki przegrupowują się na Catalina Island; chwilę później zostają pojmani przez gang handlarzy niewolników, którzy torturują ich i zostawiają na śmierć za próbę ucieczki. Ellie dociera na miejsce i ratuje ich. Grożąc, że zabije Leva, zmusza Abby do walki, w której traci dwa palce. Ellie udaje się pokonać przeciwniczkę, ale na nagłe wspomnienie Joela postanawia jej nie zabijać i puszcza ją wolno. Abby i Lev odpływają, żeby dołączyć do świetlików, a Ellie wraca na pustą farmę. Próbując grać zranioną ręką na gitarze Joela przypomina sobie ostatnią rozmowę z nim, w której wyraziła chęć przebaczenia mu, a następnie opuszcza farmę[6].

Rozgrywka[edytuj | edytuj kod]

The Last of Us Part II jest przygodową grą akcji z perspektywą trzeciej osoby i elementami survival horroru[7][8]. Gracz przemierza postapokaliptyczne lokalizacje, takie jak budynki czy lasy, posuwając do przodu liniową historię. Z przeciwnikami – tak wrogo nastawionymi ludźmi, jak i stworzeniami zainfekowanymi maczużnikiem – walczyć można za pomocą broni palnej, improwizowanej oraz wręcz[9]. Gracz steruje zarówno Ellie, jak i Abby – zmiana postaci następuje w momentach fabularnych narzuconych przez twórców[7]; w początkowej sekwencji na krótko obejmuje też kontrolę nad Joelem[10]. Ze względu na zwinność obu grywalnych postaci w Part II wprowadzono elementy platformowe, pozwalające im skakać bądź wspinać się w celu pokonania przeszkód, zapewniając też dodatkowe możliwości w walce[11]. Żeby dostać się do niektórych miejsc i zabrać znajdujące się w nich surowce konieczne jest wybicie szyby[12]. W kilku miejscach postać przemieszcza się konno bądź łódką[9][13].

W walce gracz może używać broni długodystansowej – karabinu, strzelby i łuku[9][14] – oraz krótkodystansowej, jak pistolet, rewolwer czy obrzyn[11]. Korzystać może również z broni do walki wręcz – rurek, desek czy kijów baseballowych – rozpadającej się po kilku uderzeniach[15], jak również rzucać butelkami albo cegłami w celu rozproszenia, ogłuszenia bądź zaatakowania przeciwnika[16]. Zbierane po drodze surowce wykorzystać można do ulepszenia broni przy stołach warsztatowych[17] bądź do stworzenia przedmiotów pomagających w walce, takich jak apteczki, koktajle Mołotowa czy prowizoryczne tłumiki[7]. Atrybuty postaci, np. żywotność czy szybkość wytwarzania przedmiotów, można zwiększać za pomocą tabletek, a znajdowane w różnych miejscach podręczniki szkoleniowe odblokowują dodatkowe drzewka rozwoju, pozwalające np. wytwarzać amunicję do określonych broni[18].

Chociaż walka z niektórymi przeciwnikami jest obowiązkowa i nie można jej uniknąć, większość może zostać wyeliminowana po cichu, możliwe jest również przekradnięcie się obok nich[7]. „Tryb nasłuchiwania”, stanowiący odzwierciedlenie wytężonego nasłuchiwania i świadomości otoczenia, pozwala wykryć przeciwników i podświetlić ich zarysy, nawet jeżeli znajdują się za ścianą[16]. System osłon pozwala przykucnąć za przeszkodą, żeby zyskać przewagę taktyczną w walce; w Part II wprowadzono także możliwość czołgania się, co pozwala łatwiej uniknąć wrogów[19]. System sztucznej inteligencji określa, jak wrogo nastawieni ludzie reagują na walkę. Jeżeli przeciwnik wykryje postać gracza, może schować się za osłoną albo wezwać wsparcie, jak również wykorzystać sytuację, kiedy gracz jest rozproszony, skończy mu się amunicja albo walczy z kimś wręcz[20]. Jeśli postać zostanie ugodzona strzałą będzie stopniowo traciła zdrowie i nie będzie mogła korzystać z trybu nasłuchiwania, dopóki nie usunie z ciała pocisku[21]. Towarzysze wspomagają gracza w walce poprzez zabijanie przeciwników czy zdradzanie ich pozycji[22]. W grze jako nowy rodzaj wroga wprowadzono psy tropiące, mogące zwietrzyć zapach Ellie, widoczny dla gracza w trybie nasłuchiwania[7].

Produkcja[edytuj | edytuj kod]

Halley Gross
Anthony Newman
Kurt Margenau
Druckmann podczas prac nad The Last of Us Part II ponownie pełnił funkcje scenarzysty i dyrektora kreatywnego. Gross była współautorką scenariusza, a Newman i Margenau współreżyserami.

Wczesne zarysy fabularne Part II powstały już podczas produkcji The Last of Us[23][24], a prace nad nią rozpoczęły się w 2014, niedługo po premierze The Last of Us Remastered[25]. W sierpniu 2017, po premierze Uncharted: Zaginionego dziedzictwa, cały trzystupięćdziesięcioosobowy zespół Naughty Dog został przekierowany do prac nad Part II[26][27]. Procesowi produkcji przewodził Neil Druckmann jako dyrektor kreatywny i scenarzysta – takie same funkcje pełnił wcześniej przy oryginale oraz Uncharted 4: Kresie złodzieja (2016)[28][29]. Współreżyserami zostali Anthony Newman i Kurt Margenau[30]; odpowiedzialni byli oni za nadzorowanie elementów rozgrywki, takich jak projekt poziomów czy zastosowane w grze mechaniki[31]. Pod koniec prac nad Part II zespół został zmuszony do pracy zdalnej ze względu na obostrzenia covidowe[27]. Łącznie nad grą pracowało około 2169 osób z czternastu studiów[32].

Druckmann napisał scenariusz wraz z Halley Gross[27]. Twórcy eksperymentowali z inną strukturą narracji, w pewnym momencie rozważali również odrzucenie projektu, dopóki nie wpadli na pomysł stanowiący odzwierciedlenie pierwszej części[33]. Druckmann stwierdził, że podczas gdy The Last of Us opowiada o skrajnych środkach, jakie podejmuje się w imię miłości, Part II koncentruje się na tym, jak daleko ktoś jest w stanie się posunąć, żeby pomścić ukochanych[34]. Motywy zemsty i wymierzenia kary zainspirowane zostały doświadczeniami z dzieciństwa Druckmanna dorastającego w Izraelu, gdzie przemoc była na porządku dziennym[27]. Jako przykład podał lincz na izraelskich rezerwistach, do jakiego doszło w 2000 roku w Ramallahu; oglądając wiadomości na ten temat i słysząc wiwatujący tłum, zaczął mieć brutalne myśli o wymierzeniu sprawcom sprawiedliwości[35][36]. Jego zamiarem było, żeby gracz poczuł „chęć zemsty”, zanim pozna pełny obraz sytuacji i uświadomi sobie, z jakimi wiąże się to konsekwencjami[27]. Dodał, że innymi wątkami obecnymi w grze są trybalizm, trauma i pogoń za sprawiedliwością[34]. Graficy z Naughty Dog wybrali się do Seattle, żeby zobaczyć tamtejszą architekturę, roślinność, materiały, topografię i oświetlenie, co miało przełożyć się na stworzenie jak najbardziej fotorealistycznych tekstur[33][37].

A bright white stage with actors in black suits and camera operators
Nagrania performance capture do Part II, realizowane w kalifornijskim Playa Vista.

Ashley Johnson i Troy Baker ponownie wcielili się w Ellie i Joela, a do głównej obsady dołączyła Laura Bailey jako Abby[38][39]. Nagrania odbywały się w studiu w Playa Vista, a realizowano je przy użyciu techniki performance capture – jednocześnie nagrywano ruchy postaci, mimikę twarzy i głosy[40]. Zdaniem Gross celem scenarzystów było „napisanie najbardziej wielowymiarowych postaci, jakie widziano w grach komputerowych”[37]. Zależało jej przede wszystkim na przedstawieniu wielowymiarowości Ellie, prezentując zarówno jej siłę, jak i słabości[41]. Zamiana postaci z Ellie na Abby zainspirowana została krótką zamianą Joela na Ellie w pierwszej części; w Part II zmiana jest jednak znacznie dłuższa i obejmuje około połowę gry, co miało dokładniej przedstawić odczucia obu postaci[42]. Druckmann chciał, żeby na początku gracz nienawidził Abby, ale potem mógł się z nią utożsamić[43].

Pracując nad Part II twórcy przesunęli granice techniczne PlayStation 4, wyciskając z konsoli wszystkie jej możliwości. Pozwoliło to na dodanie większej liczby wrogów i stworzenie większych lokalizacji niż w części pierwszej[24]. Druckmann stwierdził, że zmniejszenie liczby szczegółów w którymkolwiek miejscu zaburzyłoby poczucie autentyzmu, dlatego zespół bezustannie pracował nad optymalizacją technologii[33]. Usprawniona sztuczna inteligencja (SI) pozwoliła na nawiązanie głębszych więzi z postaciami, tworzonych i rozwijanych poprzez rozgrywkę[44]. The Last of Us Part II pierwotnie planowano jako grę z otwartym światem z „bazami wypadowymi” (hubami), ostatecznie jednak postanowiono uczynić ją bardziej liniową, co dawało lepsze możliwości opowiedzenia historii[45]. Studio chciało zwiększyć liczbę opcji przystępności wprowadzonych w Uncharted 4, żeby każdy gracz mógł przejść grę bez względu na rodzaj niepełnosprawności; w tym celu twórcy uczęszczali na konferencje poświęcone niepełnosprawnościom i współpracowali ze specjalistami w tej dziedzinie[46].

Muzyka ponownie skomponowana została przez Gustava Santaolallę, który pracował z Naughty Dog przy pierwszej części[47], a współkompozytorem został Mac Quayle[27]. Twórcy zdobyli pozwolenie na wykorzystanie piosenek „Future Days” Pearl Jam i „Take on Me” A-ha, granych przez Joela i Ellie na gitarze[48]. Żeby stworzyć odgłosy człapaczy – nowego rodzaju zarażonych – zatrudniono aktorów głosowych, Raula Ceballosa i Steve’a Bluma, a do nagrania dźwięków wybuchów wykorzystano owoce, np. grejpfruty. Język gwizdów serafitów inspirowany był prawdziwymi językami tego typu, takimi jak silbo i sfryria; gwizdy wykonywane były przez aktorów głosowych Steviego Macka i Lisę Marie[49].

Według śledztwa dziennikarskiego przeprowadzonego przez Jasona Schreiera z Kotaku, podczas produkcji Part II twórcy doświadczali crunchu, pracując po dwanaście godzin dziennie, a kiedy premiera została opóźniona, zostali zmuszeni do pracy w takich warunkach przez kilka kolejnych miesięcy. Przyczyną takiego stanu rzeczy był masowy odpływ pracowników podczas produkcji Uncharted 4, po której w studiu pozostało zaledwie kilku weteranów. Część twórców miała wyrażać nadzieję, że gra okaże się porażką, co miałoby udowodnić, że praca w takich warunkach nie zdaje egzaminu. Wydawca, Sony Interactive Entertainment, zapewnił twórcom dodatkowe dwa tygodnie na wyeliminowanie błędów[50]. Druckmann stwierdził, że podczas prac nad Part II nie udało mu się zapewnić zespołowi komfortowych warunków pracy, dlatego przy następnych projektach pomagać mają zewnętrzne studia[51].

Dystrybucja i marketing[edytuj | edytuj kod]

A train with an advertisement for the game: the large block text says "The Last of Us Part II", with a dark picture of Ellie's face.
Pociąg z reklamą gry w Santa Monica.

The Last of Us Part II zapowiedziano 3 grudnia 2016 na konwencie PlayStation Experience[38]. Podczas targów Electronic Entertainment Expo 2018 Druckmann stwierdził, że studio nie poda daty premiery, dopóki gra nie będzie „bardzo bliska ukończenia”, żeby nie zawieść fanów[52]. 24 września 2019, w ramach prezentacji State of Play, Naughty Dog zapowiedziało premierę na 21 lutego 2020[53]; 25 października została ona przesunięta na 29 maja, żeby „mieć pewność, że gra spełni wszystkie wewnętrzne standardy Naughty Dog”[54]. 2 kwietnia Sony poinformowało, że gra jest niemal ukończona, ale ze względu na problemy logistyczne spowodowane pandemią Covidu-19 premiera została opóźniona na czas nieokreślony[55]. Pod koniec tego samego miesiąca do Internetu wyciekły materiały filmowe przedstawiające rozgrywkę i przerywniki filmowe oraz zdradzające istotne wątki fabularne, w tym śmierć Joela i Abby jako grywalną postać. Druckmann napisał na Twitterze, że jest „zdruzgotany” wyciekiem, zarówno ze względu na dobro fanów, jak i twórców, którzy pracowali nad grą od lat[56]. 27 kwietnia Sony ogłosiło nową datę premiery – 19 czerwca 2020[57].

Pierwszy zwiastun, przedstawiający Ellie i Joela, zaprezentowano wraz z informacją o powstawaniu gry[58]. Drugi, poświęcony Abby i Levowi, pokazano we wrześniu 2017 podczas Paris Games Week[59][60], z kolei trzeci, debiutujący podczas E3 2018, poświęcony był Dinie i Jessemu[61]. We wrześniu 2019 podczas prezentacji State of Play pokazano zwiastun z okazji Outbreak Week – tygodnia, w którym w uniwersum The Last of Us rozpoczęła się zaraza[62][63]. 6 maja 2020 opublikowano zwiastun fabularny[64], 3 czerwca animowany spot reklamowy[65], a 10 czerwca ostatni zwiastun przedpremierowy[66]. Naughty Dog celowo zamieniło w zwiastunach niektóre postacie na inne, żeby nie zdradzać fabuły. Druckmann stwierdził, że inspiracją dla tego zabiegu była podobnie zwodnicza kampania marketingowa Metal Gear Solid 2: Sons of Liberty (2001), koncentrująca się na Solid Snake’u jako grywalnej postaci, podczas gdy w rzeczywistości gracz wcielał się w niego tylko w prologu[67].

We wrześniu 2019 Naughty Dog zapowiedziało, że gra trafi do sprzedaży w kilku wersjach[68]. 27 maja 2020 odbyło się State of Play poświęcone wyłącznie Part II[69], a od 13 maja do 3 czerwca 2020 studio wypuszczało materiały filmowe poświęcone procesowi produkcji[70]. Gra została zakazana w Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach Arabskich ze względu na przedstawienie w niej postaci homoseksualnych[71]. 13 sierpnia studio opublikowało aktualizację dodającą tryb permanentnej śmierci, nowy poziom trudności i modyfikatory rozgrywki[72]. We wrześniu, z okazji The Last of Us Day[a], zapowiedziano nowe gadżety związane z serią, w tym ścieżkę dźwiękową na płytach winylowych, grę planszową, figurki i plakaty[74]. 19 maja 2021 udostępniono aktualizację dla posiadaczy PlayStation 5 umożliwiającą grę w prędkości sześćdziesięciu klatek na sekundę[75].

Na 19 stycznia 2024 zapowiedziano premierę odświeżonej wersji gry na PlayStation 5, zatytułowanej The Last of Us Part II Remastered. Poza ulepszoną grafiką i wykorzystaniem funkcjonalności kontrolera DualSense oferować ma ona także m.in. tryb „Bez powrotu”, łączący w sobie elementy gier survivalowych i roguealike'ów, tryb dla speedrunnerów, komentarz reżyserski oraz możliwość rozegrania trzech surowych, usuniętych w procesie produkcji poziomów wraz z komentarzami twórców[76][77].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Ze strony krytyków[edytuj | edytuj kod]

 Odbiór gry
Recenzje
Publikacja Ocena
Game Informer 10/10[78]
Game Revolution 3.5/5 gwiazdek[79]
Gry-Online 10/10[80]
GameSpot 8/10[7]
GamesRadar+ 5/5 gwiazdek[8]
IGN 10/10[11]
Push Square 10/10[81]
VG247 5/5 gwiazdek[13]
Filmweb 10/10[82]
Destructoid 8,5/10[83]
USGamer 4.5/5 gwiazdek[14]
VentureBeat 95/100[20]
Oceny z agregatorów
Agregator Ocena
Metacritic

93/100[84][b]

Według agregatora recenzji Metacritic The Last of Us Part II spotkało się z „powszechnym zachwytem” ze strony krytyków[84]. Grę chwalono za usprawnioną rozgrywkę[7][8][79], oprawę graficzną[8][11][78], aktorstwo[83][81][85], postacie[7][11][13], projekt dźwięku[11][81][86] i muzykę[78][87][88], recenzenci byli jednak poróżnieni w kwestii fabuły[13][14][78][86]. Jonathon Dornbush z IGN-u uznał Part II za „arcydzieło godne swojego poprzednika”, „oferujące wielowarstwową, oddziałującą na emocje historię i rozgrywkę usprawnioną względem pierwszej części”, „w sposób oszałamiający i zniuansowany eksplorującą motywy siły i słabości człowieka”[11]. Andy McNamara z „Game Informera” stwierdził, że jest „to najlepsza silnie polegająca na fabule gra” w jaką grał i „kontynuacja jak żadna inna, wynosząca opowiadanie historii w grach komputerowych na zupełnie nowy poziom”[78]. Kaity Kline z National Public Radio przyznała, że gra „pozwoliła docenić jej małe rzeczy, które uważa się za pewnik i nie zwraca się na nie uwagi, dopóki nie zostaniemy ich pozbawieni”[89]. Kallie Plagge z GameSpotu uznała grę za „piękną i druzgocącą”, dodając, że „im bardziej się nad tym zastanawia, tym bardziej docenia przedstawioną historię i stanowiące jej serce postacie”[7].

Fabuła i narracja Part II podzieliły krytyków. Według McNamary scenarzyści podeszli do poruszanych w grze tematów „z przywiązaniem uwagi do szczegółów i niezachwianymi emocjami”[78]. Chris Carter z Destructoidu i Kirk McKeand VG247 chwalili sposób, w jaki tematyka znajduje odzwierciedlenie w pomniejszych dialogach[13][83]. Sammy Barker z Push Square chwalił przede wszystkim zastosowanie wspomnień i nakładających się opowieści[81]; Keza MacDonald z „The Guardian” wypowiedziała się w podobnym tonie, dodając, że narracja „wywołuje emocje”[85]. Według Michaela Leriego z GameRevolution wspomnienia stanowią dowód na to, że twórcy mieli problemy z utrzymaniem odpowiedniego tempa akcji[79], a według Aleksa Avarda z GamesRadar+ narracja wytraciła impet, kiedy konieczne było zwieńczenie poszczególnych wątków[8]. Kat Bailey z USgamera stwierdziła, że druga połowa gry była zbyt powolna, a całość „o pięć godzin za długa”[14]. Skrytykowała również dysonans ludonarracyjny wywoływany przez sprzeciwianie się przemocy przy jednoczesnej konieczności stosowania jej w grze[14]. Maddy Myers z Polygonu i Riley MacLeod z Kotaku stwierdziły, że ze względu na odgórnie narzuconą fabułę, nie pozwalającą graczowi na podjęcie żadnych decyzji, ten nie może zaangażować się w opowiadaną historię[9][19]. Rob Zacny z „Vice” uznał, że pomimo licznych wątków fabularnych, gra „ma niewiele do powiedzenia”[86]. Emanuel Maiberg, również piszący dla „Vice”, stwierdził, że próba nawiązania do konfliktu izraelsko-palestyńskiego poprzez walkę WLF z serafitami wypada słabo, zwłaszcza kiedy przedstawione zostają one jako równe sobie strony[90].

McKeand uznał, że każda postać jest „złożona i ludzka”[13]. Carter czuł, że z głównymi postaciami można się utożsamić[83]; podobnie odczucia miał Dornbush, który stwierdził, że sposób, w jaki rozwija się Ellie, był szczególnie „pasjonujący”[11]. Andrew Webster z „The Verge” chwalił relację pomiędzy Ellie i Diną, wskazując jednak, że zachowania Ellie w rozgrywce nie współgrają z tymi, jakie przejawia w przerywnikach filmowych[91]. Według Plagge sposób, w jaki przedstawiono Abby sprawia, że łatwiej jest nawiązać więź z nią niż z Ellie, jednak to, jak rozwijana jest jej postać, stoi w sprzeczności z jej zachowaniem[7]. MacLeod i Dean Takahashi VentureBeat wypowiedzieli się pozytywnie na temat zróżnicowania postaci[19][92]; Oli Welsh z Eurogamera chwalił sposób przedstawienia postaci kobiecych i nieheteronormatywnych, stwierdzając, że jest to „gra o kobietach”[88]. Kline była pod wrażeniem scenariusza, dzięki któremu „możliwe było nawiązanie więzi z każdą postacią, nie tylko z głównymi bohaterami”[89]. Barker uznał, że postacie drugoplanowe „bardzo szybko się wpasowują”[81], a McNamara, że można zżyć się z nimi na tyle, że ich nieobecność staje się niepokojąca[78]. Część recenzentów stwierdziła jednak, że nowe postacie drugoplanowe nie prezentują tak wysokiego poziomu, jak te ze wcześniejszych gier Naughty Dog[14][79]. Yannick le Fur z Jeuxvideo.com stwierdził, że postacie Jessego czy Manny’ego stanowią wyłącznie środek mający na celu popchnięcie fabuły do przodu[93]. Myers i Zacny krytykowali bohaterów za to, że nie potrafią uczyć się na swoich błędach[9][86].

Odtwórcy głównych ról – od lewej do prawej: Ashley Johnson, Troy Baker i Laura Bailey – byli powszechnie chwaleni przez recenzentów.

Krytycy chwalili grę aktorską, w szczególności Ashley Johnson, Troya Bakera i Laurę Bailey[13][83][81][85]. Welsh uznał występ Johnson za „wybitny” ze względu na to, jak oddała „surowość, wrażliwość i gniew” Ellie[88]. Avard stwierdził, że sposób, w jaki przedstawiła jej cierpienie „zasługuje na nagrody, ni mniej, ni więcej”, zaś Baker „jako Joel kradnie dla siebie niektóre sceny”, wzbogacając tę postać i jej relacje z innymi[8]. Dornbush uznał, że dzięki Johnson każdy aspekt postaci Ellie jest zniuansowany, chwalił również Woodward jako Dinę, zwłaszcza w spokojniejszych scenach[11]. Według McKeanda kreacje aktorskie przyczyniły się do wzmocnienia przekazu scenariusza[13].

Zdaniem Avarda nowe mechaniki rozgrywki dodano z zachowaniem dbałości o szczegóły, z której znane jest Naughty Dog[8]. Leri chwalił zachowanie spójności pomiędzy rozgrywką a narracją, dodając, że także rozgrywka potrafi wzbudzić w odbiorcy emocje[79]. Plagge spodobała się intensywność walk oraz to, że „ruchy Ellie są na tyle płynne, że sprawiają wrażenie, jakby były oskryptowane”[7]. Według Takahashiego walka w Part II jest bardziej zróżnicowana niż w poprzedniczce[20]; zdanie to podzielił Dornbush, dla którego walka i niektóre łamigłówki zostały usprawnione, podobnie jak sztuczna inteligencja i różnorodność przeciwników[11]. Avard uznał SI wrogów za „najbardziej zaawansowaną”, jaką widział w jakiejkolwiek grze[8]. McKeand stwierdził, że projekt poziomów jest lepszy niż w innych produkcjach studia[13], a McNamara dodał, że dzięki temu walki stały się lepsze[78]. Websterowi spodobała się walka, wskazał jednak, że niektóre związane z nią rozwiązania „prowadzą do niezręcznych sytuacji”, próbujących zamaskować fakt grania w grę komputerową[91]. Myers uznała walkę za mało subtelny nośnik przesłania na temat przemocy[9], a MacLeod stwierdził, że „tempo walki sprawia wrażenie, jakby twórcy chcieli ukarać graczy”[19].

Wielu krytyków stwierdziło, że Part II znajduje się w czołówce najlepiej wyglądających gier na PlayStation 4[8][11][78][79]. MacLeod opisał występującą w Seattle naturę jako „wspaniałą i budzącą podziw”[19], Barker uznał oprawę wizualną za „jedną z najlepszych w branży”[81], a MacDonald za „szczegółową i zdumiewającą”[85]. Dornbush docenił fakt, że świat gry wykorzystano do opowiedzenia dodatkowych historii[11]. Leri uznał lokalizacje odwiedzane w grze za bardziej realistyczne niż te z pierwszej części, chwalił też aspekty techniczne, takie jak klatkaż, brak ekranów ładowania i realistyczne oświetlenie[79]. Według Cartera szczegółowa animacja mimiki postaci uczłowieczyła je w niespotykany wcześniej w grach komputerowych sposób[83]. Realistycznie wyglądające postacie chwalił także McNamara[78], zaś Takahashi przypisał usprawnienia i tak już imponującemu silnikowi wykorzystywanemu przez studio[20]. Zacny stwierdził, że Seattle za bardzo przypomina Boston i Pittsburgh z pierwszej części[86]. Christopher Byrd z „The Washington Post” zastanawiał się, czy poziom szczegółowości gry warty był „strat w ludziach” wynikających z „kultury crunchu” w Naughty Dog[94].

Barker uznał projekt dźwięku za „wybitny”, dodając, że dźwięku 3D nie spodziewał się w grach wcześniej niż po premierze PlayStation 5[81]. Według Zacnego dzięki projektowi dźwięku lokalizacje sprawiały wrażenie żywych, podczas gdy oprawie wizualnej sporadycznie zdarzało się w tej kwestii zawieść[86]. Dornbush również stwierdził, że dźwięk dodaje grze realizmu, chwalił także „poruszającą” muzykę Santaolalli[11]. Według McNamary muzyka przyczyniała się do budowania napięcia[78]. Kevin Dunsmore z Hardcore Gamera uznał, że „zapadające w pamięć i subtelne melodie płynnie wplatają się w świat”[87], zaś Welsh chwalił muzykę za połączenie banjo i elektroniki[88].

Ze strony odbiorców[edytuj | edytuj kod]

Tuż po premierze gra stała się celem review bombingu na Metacritic, w pewnym momencie osiągając ocenę użytkowników 3,4/10[95][96]. Dziennikarze zauważyli, że zalew negatywnych recenzji miał miejsce na tyle szybko po premierze, że gracze nie mogli jeszcze w tym czasie ukończyć gry[97]; część zasugerowała, że niskie oceny mogą być wystawiane na podstawie niepełnych wycieków scenariusza[93][96]. W wielu negatywnych recenzjach użytkownicy krytykowali charakteryzację i fabułę[95][97]; część zarzucała twórcom uprawianie polityki wojowników sprawiedliwości społecznej, wypowiadając się również z pogardą o postaciach nieheteronormatywnych[93][95]. Daniel van Boom z portalu CNET stwierdził, że osoby wystawiające negatywne oceny nie stanowią większości graczy[98], a MacLeod z Kotaku, że pomimo niskiej oceny, tysiące recenzji jest pozytywnych. Dodał też, że Metacritic opiera się na nieprzejrzystym systemie, przez który wynik liczbowy przedkładany jest nad treść, co skutkuje „masą nie mających znaczenia cyferek i dużą dawką gniewu”[97].

Część graczy krytykowała zabicie Joela w pierwszych godzinach gry, wskazując też na rozbieżność pomiędzy jego zachowawczą naturą w części pierwszej a bardziej ufną postawą w Part II[99][100]. Matthew Byrd z Den of Geek stwierdził, że Joel już wcześniej ratował z opresji kobiety, wobec czego to, że zaufał Abby, nie było „całkowicie pozbawione sensu”[99]. Sam Clench z News.com.au zauważył, że przez lata, które spędził w Jackson, Joel stał się mniej cyniczny[100]. Wielu graczy uznało brutalną, pozbawioną godności śmierć Joela za „brak szacunku”[100][101][102]. Clench odrzucił takie stwierdzenie, wskazując, że była ona realistyczna, jako że śmierć rzadko przychodzi w porę, zaś sama scena była „bardzo mocna i świetnie napisana”[100]. Josh Hawkins z Shacknews uznał, że śmierć Joela była słuszną odpłatą za brutalność i zabójstwa, jakich dopuścił się wcześniej[102]. Część graczy wskazywała, że twórcy promując grę celowo stosowali zwodnicze zabiegi, mające na celu ukrycie znaczenia roli Abby i śmierć Joela. W jednym ze zwiastunów, przedstawiającym scenę z wydarzeń mających miejsce już po śmierci Joela, zastąpiono nim Jessego, który pojawiał się w tym momencie w grze[98][99][101]. Druckmann odpowiedział, że celem studia było zachowanie tajemnicy, co miało przełożyć się na doświadczenie płynące z gry, a nie „zrobienie kogoś w bambuko, żeby oddał nam swoje sześćdziesiąt dolarów”[67].

Z krytyką spotkała się postać Abby. Część graczy wyrażała niezadowolenie ze względu na to, że uczyniono ją grywalną postacią, podczas gdy w materiałach przedpremierowych zapowiadano, że Part II poświęcona będzie Ellie[99][103][104]. Według Dave’a Trumbore’a z Collidera Abby była niesłusznie krytykowana przez graczy, którzy nie zrozumieli przesłania gry[105]. Niektórzy krytykowali jej muskulaturę, spekulując, że jest postacią transpłciową. Amy Coles z „The Independent” i Patricia Hernandez z Polygonu stwierdziły, że winę za to ponosi zbyt mała różnorodność sylwetek w grach komputerowych, a w grze dowiedziono, że Abby ma dostęp do zasobów pozwalających jej na wyrzeźbienie i utrzymanie takiej muskulatury[104][106]. Coles zauważyła również, że argumenty przeciwko wyglądowi Abby podnoszone były przez „głośną i mizoginistyczną” grupę graczy[104]. Po premierze gry Laura Bailey zaczęła otrzymywać groźby śmierci ze względu na odegraną przez nią postać[107]; Naughty Dog wydało oświadczenie potępiające takie zachowanie, które poparli m.in. James Gunn, Ashley Johnson i Craig Mazin[108].

Niektórzy przedstawiciele społeczności transpłciowej sprzeciwili się sposobowi, w jako przedstawiono Leva – transpłciową postać drugoplanową. Skrytykowano m.in. używanie przez wrogów dawnego imienia Leva, napisanie tej postaci przez cispłciowych scenarzystów oraz wykorzystanie osoby transpłciowej do przedstawienia tragicznej historii[109][110]. Stacey Henley z VG247 wypowiadając się na ten temat stwierdziła, że dawne imię Leva pada sporadycznie, a samą postać zagrał transpłciowy aktor Ian Alexander[109]. Redaktor magazynu „Paste” pochwalił twórców za to, że rolę powierzono transpłciowemu aktorowi, stwierdził jednak, że zbyt duży nacisk położono na tożsamość płciową Leva i cierpienie, jakie przez to doświadcza: „Historia Leva nie została napisana dla osób trans, ale dla cispłciowych graczy, żeby dać im możliwość użalania się nad takimi osobami albo wyrażać współczucie dla nich”[111]. Henley stwierdziła, że chociaż historia Leva nie jest doskonała, to stanowi „duży krok na drodze do przedstawiania w grach komputerowych osób trans, koncentrując się na charyzmatycznej postaci ważnej dla fabuły, którą określa znacznie więcej niż jej płciowość”[109]. MacLeod uznał, że Leva wprowadzono do gry wyłącznie po to, żeby zamanifestować istnienie osób transpłciowych w uniwersum The Last of Us, a to, jakie znaczenie zostanie nadane tej postaci, zależy wyłącznie od gracza[112].

Odpowiedzi twórców[edytuj | edytuj kod]

Hernandez z Polygonu zauważyła, że dyskurs wokół The Last of Us Part II przybrał wrogi obrót, w ramach którego „bigoci” atakowali studio za zróżnicowaną obsadę, a twórcy odpierali zarzuty[113]. Zacny z „Vice” poinformował, że po jego niepochlebnej recenzji Naughty Dog skontaktowało się z nim za pośrednictwem Sony, chcąc przedyskutować treści, z którymi studio się nie zgadza. Dodał, że dyskusja, choć serdeczna, była czymś niespotykanym w przypadku dużych wydawców. Druckmann skrytykował na Twitterze Jasona Schreiera, który wyszydził porównanie Part II do Listy Schindlera (1993). Na inny komentarz Schreiera, twierdzącego, że „gry komputerowe są za długie”, odpowiedział Baker cytując słowa Theodore’a Roosevelta o krytykach, których zdanie liczy się mniej niż twórców[113]. Hernandez podsumowała atmosferę wokół Part II stwierdzając, że „nie zachęca ona do uczciwej krytyki ani rzeczowej dyskusji, co ostatecznie szkodzi samej grze”[113]. Bailey z USgamera stwierdziła, że możliwość konstruktywnej dyskusji ograniczyło nałożone przez studio embargo, zakazujące wspominania w recenzjach o wielu istotnych, a krytykowanych później przez graczy elementach[114]. Druckmann przyznał, że rygorystyczne embargo było efektem wycieku fabuły; stwierdził, że jeżeli recenzenci mogliby rozmawiać o ważnych wątkach, ich szczegóły szybko rozprzestrzeniłyby się w Internecie, szkodząc grze jeszcze bardziej niż wycieki[67].

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

The Last of Us Part II pobiło ustanowiony przez Wiedźmina 3: Dziki Gon (2015) rekord produkcji nagrodzonej największą liczbą tytułów gry roku – 322 wobec 281[115][116][117]; w 2023 straciło pozycję lidera na rzecz Elden Ring (2022)[118][119]. Part II uznana została za najlepszą grę roku w plebiscytach wielu czasopism i portali branżowych, w tym Den of Geek[120] Digital Trends[121], „Electronic Gaming Monthly”[122], „Empire”[123], „Entertainment Weekly”[124], „Game Informera”[125], PlayStation Blog[126] czy Push Square[127]. W kilku plebiscytach zajęła drugie miejsce[128][129][130][131]. „Game Informer”[132], GamesRadar[133] i IGN[134] uznały Part II za jedną z najlepszych gier ósmej generacji. Podczas 38. rozdania Golden Joystick Awards zdobyła sześć nagród, do których była nominowana: gra roku, najlepszy dźwięk, najlepsza fabuła, najlepszy projekt wizualny, gra roku na PlayStation i studio roku[135]. Otrzymała najwięcej (jedenaście) nominacji do The Game Awards 2020[136], zdobywając siedem nagród – najwięcej w historii ceremonii: za grę roku, reżyserię, fabułę, projekt dźwięku, opcje przystępności, najlepszą grę przygodową/akcji i najlepszy występ (dla Bailey)[137]. Nagrodzona została również dwiema Video Game Accessibility Awards – za kilka opcji ułatwiających grę osobom z niepełnosprawnościami oraz za sposób, w jaki prezentowane są wskazówki i porady[138]. W ramach Gamers’ Choice Awards uznana została za najbardziej wyczekiwaną grę[139].

Zdobyła rekordową liczbę nominacji do National Academy of Video Game Trade Reviewers Awards – dwadzieścia cztery, najwięcej w historii plebiscytu[140] – zdobywając osiem nagród, w tym za reżyserię gry komputerowej, najlepszy występ w dramacie (Johnson i Bailey) i najlepszą rolę drugoplanową w dramacie (Baker)[141]. Otrzymała trzynaście (ponownie najwięcej w historii) nominacji do BAFT-y[142], wygrywając m.in. w kategoriach gra roku, najlepsza animacja i występ aktorski (Bailey)[143]. Jedenaście nominacji do DICE Awards[144] przełożyło się na dwie nagrody: za najlepszą animację i fabułę[145]. Na piętnaście nominacji do 19. Game Audio Network Guild Awards zdobyła osiem nagród[146], a na sześć nominacji do 21. Game Developers Choice Awards[c] – jedną nagrodę[148]. Part II zdobyła też największą w historii liczbę nominacji do Global Industry Game Awards (trzynaście)[149], zdobywając trzy nagrody: za animację trójwymiarową, zdjęcia i fabułę[150].

Lista nagród i nominacji
Nagroda / organizacja Rok Kategoria Nominowani Wynik
British Academy Games Awards[143][142] 2021 Gra roku operatora EE The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza animacja The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy aktor pierwszoplanowy Laura Bailey jako Abby wygrana
Ashley Johnson jako Ellie nominacja
Najlepszy aktor drugoplanowy Troy Baker jako Joel nominacja
Jeffrey Pierce jako Tommy nominacja
Shannon Woodward jako Dina nominacja
Najlepsza gra The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza oprawa artystyczna The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy dźwięk The Last of Us Part II nominacja
Gra zaangażowana The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy projekt gry The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza muzyka Gustavo Santaolalla, Mac Quayle, Scott Hanau nominacja
Najlepsza oprawa graficzna The Last of Us Part II nominacja
Deutscher Computerspielpreis[151] 2021 Najlepsza gra międzynarodowa The Last of Us Part II wygrana
DICE Awards[145] 2021 Najlepsza animacja Jeremy Yates, Almudena Soria Sancho, Eric Baldwin wygrana
Najlepsza fabuła Neil Druckmann, Halley Gross, Josh Scherr, Ryan James wygrana
Gra roku Evan Wells, Neil Druckmann, Anthony Newman, Kurt Margenau nominacja
Przygodowa gra roku Evan Wells, Neil Druckmann, Anthony Newman, Kurt Margenau nominacja
Najlepszy kierunek artystyczny Erick Pangilinan, John Sweeney nominacja
Najlepsza postać Abby (Laura Bailey) nominacja
Ellie (Ashley Johnson) nominacja
Najlepszy projekt dźwięku Rob Krekel, Beau Jiminez, Neil Uchitel, Justin Mullens, Jesse Garcia nominacja
Najlepsza oprawa techniczna Sandeep Shekar, Vincent Marxen, Jason Gregory, Christian Gyrling, Travis McIntosh nominacja
Najlepszy projekt gry Emilia Schatz, Richard Cambier, and Matthew Gallant nominacja
Najlepsza reżyseria Neil Druckmann, Anthony Newman, and Kurt Margenau nominacja
Game Audio Network Guild Awards[146] 2021 Najlepszy dźwięk The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy projekt dźwięku The Last of Us Part II wygrana
Najlepsze dialogi The Last of Us Part II wygrana
Osiągnięcie w projekcie dźwięku The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza obsada The Last of Us Part II wygrana
Przystępność dźwiękowa The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza publikacja nt. dźwięku The Last of Us Part II – wywiad dla A Sound Effect wygrana
Najlepszy miks dźwięku The Last of Us Part II wygrana
Osiągnięcie muzyczne The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy dźwięk interfejsu The Last of Us Part II nominacja
Najlepsze dźwięki The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy występ głosowy Laura Bailey jako Abby nominacja
Ashley Johnson jako Ellie nominacja
Najlepszy głos postaci nieludzkiej The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy dźwięk w przerywnikach The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza ścieżka dźwiękowa The Last of Us Part II nominacja
The Game Awards[152][137][153] 2017 Najbardziej oczekiwana gra The Last of Us Part II wygrana
2020 Gra roku The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza reżyseria The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy scenariusz Neil Druckmann i Halley Gross wygrana
Najlepszy projekt dźwięku The Last of Us Part II wygrana
Najlepsze opcje przystępności The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza gra przygodowa/akcji The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy występ Laura Bailey jako Abby wygrana
Ashley Johnson jako Ellie nominacja
Najlepszy kierunek artystyczny The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza muzyka Gustavo Santaolala i Mac Quayle nominacja
Nagroda publiczności The Last of Us Part II 2. miejsce
Game Critics Awards[154] 2018 Najlepsza oprawa graficzna The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy dźwięk The Last of Us Part II wygrana
Game Developers Choice Awards[148] 2021 Najlepsza fabuła The Last of Us Part II wygrana
Gra roku The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy dźwięk The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy projekt The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza technologia The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy kierunek artystyczny The Last of Us Part II nominacja
Nagroda za innowacyjność The Last of Us Part II wyróżnienie
GLAAD Media Awards[155] 2021 Najlepsza gra komputerowa The Last of Us Part II wygrana
Golden Joystick Awards[156][157][135] 2017 Najbardziej oczekiwana gra The Last of Us Part II wygrana
218 Najbardziej oczekiwana gra The Last of Us Part II nominacja
2020 Gra roku The Last of Us Part II wygrana
Gra roku na PlayStation The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy dźwięk The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza fabuła The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy projekt wizualny The Last of Us Part II wygrana
Studio roku Naughty Dog wygrana
Hollywood Music in Media Awards[158][159] 2021 Kierownictwo muzyczne w grze Scott Hanau, Rob Goodson, Scott Shoemaker nominacja
Najlepsza muzyka w grze Gustavo Santaolalla and Mac Quayle nominacja
Nagroda Hugo[160] 2021 Najlepsza gra komputerowa The Last of Us Part II nominacja
New York Game Awards[161][162] 2021 Gra roku The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza muzyka w grze The Last of Us Part II nominacja
Najlepszy scenariusz The Last of Us Part II nominacja
Najlepsza rola Laura Bailey jako Abby nominacja
Ashley Johnson jako Ellie nominacja
SXSW Gaming Awards[163] 2021 Najlepsza fabuła The Last of Us Part II wygrana
Gra roku The Last of Us Part II nominacja
Nagroda za innowacyjność The Last of Us Part II nominacja
Titanium Awards[164] 2020 Gra roku The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza fabuła The Last of Us Part II wygrana
Najlepsza muzyka The Last of Us Part II wygrana
Najlepszy kierunek artystyczny The Last of Us Part II nominacja
Visual Effects Society Awards[165] 2021 Efekty wizualne w projekcie czasu rzeczywistego Neil Druckmann, Eben Cook, Erick Pangilinan, John Sweeney nominacja
Webby Awards[166][167] 2021 Gra przygodowa The Last of Us Part II wygrana
User experience The Last of Us Part II wygrana
Osiągnięcie techniczne The Last of Us Part II wygrana
Gra przygodowa – wybór publiczności The Last of Us Part II wygrana
Projekt gry – publiczność The Last of Us Part II wygrana
Muzyka /projekt dźwięku – publiczność The Last of Us Part II wygrana
User experience – publiczność The Last of Us Part II wygrana
Osiągnięcie techniczne – publiczność The Last of Us Part II wygrana
Projekt gry komputerowej The Last of Us Part II nominacja
Muzyka / projekt dźwięku The Last of Us Part II nominacja

Sprzedaż[edytuj | edytuj kod]

W premierowy weekend The Last of Us Part II sprzedała się na całym świecie w czterech milionach egzemplarzy, zostając najlepiej sprzedającą się grą na wyłączność na PlayStation 4 oraz bijąc rekord Marvel’s Spider-Man (3,3 mln) i God of War (3,1 mln) z analogicznego okresu[168][169]. Była to najlepiej sprzedająca się w momencie premiery gra 2020, zarówno w dystrybucji cyfrowej, jak i tradycyjnej[170]. W czerwcu była najczęściej pobieraną z PlayStation Store grą w Europie i Ameryce Północnej[171], w lipcu piątą w Ameryce Północnej i dziesiątą w Europie[172], w listopadzie ósmą w Ameryce i siódmą w Europie[173]; w skali całego 2020 roku była szósta w Ameryce i ósma w Europie[174]. Do czerwca 2022 na całym świecie sprzedano ponad dziesięć milionów kopii[175].

W Stanach Zjednoczonych była najlepiej sprzedającą się grą czerwca 2020, w ciągu dwóch tygodni stając się najlepiej sprzedającą się grą roku i generując najwyższe wpływy ze sprzedaży w pierwszym miesiącu[176]. W sierpniu stała się trzecią najlepiej zarabiającą grą na PlayStation w Stanach, deklasując Marvel’s Spider-Man i God of War[177]. Ostatecznie została szóstą najlepiej sprzedającą się w USA grą 2020[178]; trzecią najlepiej sprzedającą się na konsole PlayStation i pierwszą przeznaczoną wyłącznie na PlayStation 4[179].

W Wielkiej Brytanii stała się najszybciej sprzedającą się grą na PlayStation 4 w dystrybucji tradycyjnej, wyprzedzając poprzedniego rekordzistę – Uncharted 4: Kres złodzieja – o co najmniej 1%, a The Last of Us o 76%[180]. W skali całego roku była tam ósmą najlepiej sprzedającą się grą roku (543 218 tys. sprzedanych egzemplarzy[181]) i siódmą w dystrybucji pudełkowej[182]. Po obniżce ceny w lutym 2021 powróciła w zestawieniu najlepiej sprzedających się gier w pudełkach, zajmując trzecie miejsce i zaliczając 3992-procentowy wzrost sprzedaży[183]. W Japonii była najlepiej sprzedającą się grą w pierwszym tygodniu od premiery, sprzedając ok. 178,696 pudełek[184]. W Niemczech w czerwcu sprzedano ponad 200 tys. kopii[185], a do grudnia – ponad 500 tys.[186] W Australii była ósmą najlepiej sprzedającą się grą roku i trzecią w tradycyjnej dystrybucji[187]. W Polsce zadebiutowała na pierwszym miejscu zestawienia najchętniej kupowanych gier, po uwzględnieniu sprzedaży tradycyjnej i cyfrowej[188].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Wcześniejsze Outbreak Day; nazwę zmieniono w 2019 ze względu na pandemię Covidu-19[73].
  2. Na podstawie 132 recenzji, z których 121 wieńczonych było oceną liczbową[84].
  3. Tyle samo nominacji zdobyły Ghost of Tsushima i Hades[147].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Sammy Baker: “The Last of Us: Part II”: Full Cast List. [w:] Shacknews [on-line]. Hookshot Media, 2020-06-28. [dostęp 2022-12-31]. (ang.).
  2. Jacek Stankiewicz: „The Last of Us: Part II”: obsada polskiego dubbingu gry. [w:] polski-dubbing.pl [on-line]. 2020-06-22. [dostęp 2022-12-31]. (pol.).
  3. Greg Wheeler: “The Last of Us: Part II” – Story Recap & Review. The Review Geek, 2020-06-22. [dostęp 2022-12-30]. (ang.).
  4. Carl Jones: “The Last of Us: Part II” story summary. Entertainment Focus. [dostęp 2022-12-30]. (ang.).
  5. The Art of The Last of Us: Part II. United States of America: Dark Horse Comics, czerwiec 2020, s. 161. (ang.).
  6. Phil Hornshaw: “Last of Us II”’s Ending Explained – Everything That Happens and Why. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-07-08. [dostęp 2020-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-09)]. (ang.).
  7. a b c d e f g h i j k Kallie Plagge: “The Last of Us: Part II” Spoiler Review – Dog Eat Dog. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-06-25. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-26)]. (ang.).
  8. a b c d e f g h i Alex Avard: “The Last of Us: Part II” Review: “An Astonishing, Absurdly Ambitious Epic”. [w:] GamesRadar [on-line]. Future plc, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  9. a b c d e f Maddy Myers: “The Last of Us: Part II” review: We’re better than this. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  10. Patrick Gill: “The Last of Us: Part II” guide: Jackson collectibles. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-06-19. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-24)]. (ang.).
  11. a b c d e f g h i j k l m Jonathon Dornbush: “The Last of Us: Part II” Review. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  12. Alessandro Barbosa: The Complex System Behind One of “The Last of Us II”’s Most Satisfying Details. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-08-11. [dostęp 2020-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).
  13. a b c d e f g h i Kirk McKeand: “The Last of Us: Part II” review – a generation-defining masterpiece. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  14. a b c d e f Kat Bailey: “The Last of Us: Part II” Review: An Emotional Reckoning and a Worthy Sequel. [w:] USgamer [on-line]. Gamer Network, 2020-06-16. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  15. Rachel Weber: “The Last of Us II” makes you feel like the monster. [w:] GamesRadar+ [on-line]. Future plc, 2019-09-26. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-26)]. (ang.).
  16. a b Dean Takahashi: “The Last of Us: Part II” – Tips and tricks for surviving the apocalypse. [w:] VentureBeat [on-line]. 2020-06-18. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)]. (ang.).
  17. Phil Hornshaw: “The Last of Us: Part II” Workbench Locations – Where to Find All Workbenches. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-06-30. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-02)]. (ang.).
  18. Edmond Tran: “The Last of Us II” Preview: Brutal and Ruthless. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-06-07. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-27)]. (ang.).
  19. a b c d e Riley MacLeod: “The Last of Us: Part II”: The Kotaku Review. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2020-06-22. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  20. a b c d Dean Takahashi: “The Last of Us: Part II” review: A brilliant game that is not what it seems. [w:] VentureBeat [on-line]. 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  21. Kallie Plagge: What “The Last of Us II” Adds to Combat – and to Ellie. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2018-06-21. [dostęp 2020-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-14)]. (ang.).
  22. Henry St Leger: “The Last of Us II” companions can take out enemies for you. [w:] TechRadar [on-line]. Future plc, 2019-10-01. [dostęp 2021-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-03)]. (ang.).
  23. The Official The Last of Us Podcast: Neil Druckmann, Halley Gross: “Take on me” – Behind “Part II”. [w:] Google Podcasty [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-07-07. [dostęp 2020-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)]. (ang.).
  24. a b Tim Turi: Neil Druckmann Discusses New “The Last of Us: Part II” Details. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2019-10-09. [dostęp 2020-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-31)]. (ang.).
  25. Matt Kim: “The Last of Us: Part II” Has Finished Shooting Its Final Scene. [w:] USgamer [on-line]. Gamer Network, 2019-04-17. [dostęp 2019-05-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-08)]. (ang.).
  26. Neil Druckmann: “The Last of Us: Part II” Interview: A New Look at the World of “The Last of Us”. YouTube, 2017-10-30. [dostęp 2020-03-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-09)]. Cytat: ... we put out a little game called Uncharted: The Lost Legacy. And with that finally out there and people playing it and enjoying it, the entire studio is now on The Last of Us: Part II. We're in full production. (ang.).
  27. a b c d e f Sam White: “The Last of Us: Part II”: how Naughty Dog made a classic amidst catastrophe. [w:] GQ [on-line]. Condé Nast, 2020-06-09. [dostęp 2020-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-11)]. (ang.).
  28. Brandon Boatman: “The Last of Us: Part II” MoCap Has Begun Shooting. [w:] Hardcore Gamer [on-line]. DoubleJump Publishing, 2017-04-15. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-18)]. (ang.).
  29. Jonathon Dornbush: “The Last of Us: Part II” Creative Director on Joel’s Role, Ellie’s New Relationship. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2019-09-27. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-26)]. (ang.).
  30. Evan Wells: An Update from Studio President Evan Wells. [w:] Naughty Dog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2018-03-09. [dostęp 2018-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-10)]. (ang.).
  31. Harold Goldberg: Breaking: Our New “Last of Us: Part II” Podcast Discusses All the New Gameplay with Naughty Dog’s Co-Game Director!. New York Videogame Critics Circle, 2019-09-26. [dostęp 2020-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-05)]. (ang.).
  32. Cian Maher: Over 2,000 people and 14 studios worked on “The Last of Us: Part II”. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-07-27. [dostęp 2021-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-27)]. (ang.).
  33. a b c Joe Juba. “The Last of Us: Part II” Interview – Adding Depth, Staying Grounded, and the Cost of Revenge. „Game Informer”, 2020-06-01. GameStop. [dostęp 2020-06-29]. (ang.). 
  34. a b Aoife Wilson: There are games that are just comfort food. This is not one of those. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2020-06-05. [dostęp 2020-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-05)]. (ang.).
  35. Conor Dougherty: “The Last of Us: Part II” is a Dark Game for a Dark Time. [w:] The New York Times [on-line]. 2020-06-19. [dostęp 2020-06-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-19)]. (ang.).
  36. Elise Favis: Naughty Dog details Ellie’s dark and turbulent evolution. Nash Holdings, 2020-07-01. [dostęp 2020-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-01)]. (ang.).
  37. a b Darryn King. “The Last of Us: Part II” and Its Crisis-Strewn Path to Release. „Wired”, 2020-06-10. Condé Nast. [dostęp 2020-06-28]. (ang.). 
  38. a b Neil Druckmann: The Last of Us: Part II. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-04)]. (ang.).
  39. Kinda Funny: “The Last of Us: Part II”: Laura Bailey on “The Scene”. Rooster Teeth, 2020-06-29. [dostęp 2020-06-30]. (ang.).
  40. Sam White: Behind the scenes: One week on the set of “The Last of Us: Part II”. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-06-23. [dostęp 2020-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-24)]. (ang.).
  41. Mathias Holmberg: “The Last of Us: Part II” – Halley Gross E3 Interview. [w:] Gamereactor [on-line]. Gamez Publishing A/S, 2018-06-15. [dostęp 2020-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-08)]. (ang.).
  42. David Ehrlich: Neil Druckmann and Halley Gross Open Up About the Biggest Twists of “The Last of Us: Part II”. [w:] IndieWire [on-line]. Penske Media Corporation, 2020-06-22. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-23)]. (ang.).
  43. Aoife Wilson: A spoiler-heavy interview with “The Last of Us: Part II” director Neil Druckmann. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2020-07-01. [dostęp 2020-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-01)]. (ang.).
  44. Sam Bishop: Naughty Dog on the Changing World of “The Last of Us”. [w:] Gamereactor [on-line]. Gamez Publishing A/S, 2019-09-27. [dostęp 2020-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-30)]. (ang.).
  45. “The Last of Us: Part II”: Neil Druckmann, Halley Gross Interview. IGN, 2020-06-25. [dostęp 2020-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-03)]. (ang.).
  46. Andrew Webster: “The Last of Us: Part II” Isn’t Just Naughty Dog’s Most Ambitious Game – It’s the Most Accessible, Too. [w:] The Verge [on-line]. Vox Media, 2020-06-01. [dostęp 2020-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-01)]. (ang.).
  47. Chris Pereira: In “The Last of Us: Part II”, You Play as Ellie. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-12)]. (ang.).
  48. Kinda Funny: “Last of Us II” Spoilercast. Rooster Teeth, 2020-06-25. [dostęp 2020-06-26]. (ang.).
  49. Alex Co: Naughty Dog Devs Explain the Audio Work Behind “The Last of Us II” Shamblers and Whistles. [w:] SP1st [on-line]. 2020-07-03. [dostęp 2020-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-04)]. (ang.).
  50. Jason Schreier: As Naughty Dog Crunches on “The Last of Us II”, Developers Wonder How Much Longer This Approach Can Last. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2020-03-12. [dostęp 2020-03-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-12)]. (ang.).
  51. Relater – Troy Baker: Let’s Get Into it with Neil Druckmann. YouTube, 2020-07-15. [dostęp 2020-07-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-11-03)]. (ang.).
  52. gameslice: E3 Coliseum: “The Last of Us: Part II” Panel. YouTube, 2018-06-12. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-11-03)]. (ang.).
  53. Alex Stedman: “The Last of Us: Part II” Reveals 2020 Release Date in New Trailer. [w:] Variety [on-line]. Penske Corporation, 2019-09-24. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-24)]. (ang.).
  54. Jonathon Dornbush: “The Last of Us: Part II” Release Date Delayed to May. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2019-10-25. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-24)]. (ang.).
  55. Jay Peters: “The Last of Us: Part II” delayed indefinitely due to novel coronavirus. Vox Media, 2020-04-02. [dostęp 2020-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-02)]. (ang.).
  56. Patricia Hernandez: “The Last of Us: Part II” leak seems to show massive spoilers. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-04-27. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  57. Herman Hulst: Release Date Updates for “The Last of Us: Part II”, “Ghost of Tsushima”. Sony Interactive Entertainment, 2020-04-27. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ang.).
  58. Martin Robinson: Ellie is the lead character in “The Last of Us: Part II”. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2016-12-03. [dostęp 2016-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-05)]. (ang.).
  59. Alex Osborn: “The Last of Us II” Voice Cast Revealed. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2017-10-30. [dostęp 2017-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-30)]. (ang.).
  60. Sherif Saed: “The Last of Us: Part II” trailer is maybe the best thing shown today – watch it here. Gamer Network, 2017-10-30. [dostęp 2017-11-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-09)]. (ang.).
  61. Luke Plunkett: A Kiss Has Been One of the Stars of 2018. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2018-06-12. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-12)]. (ang.).
  62. Connor Sheridan: “The Last of Us: Part II” trailer brutally reveals why Ellie’s killing everybody. [w:] GamesRadar+ [on-line]. Future plc, 2019-09-24. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-25)]. (ang.).
  63. Scott Lowe: “The Last of Us: Part II”: Outbreak Day 2019. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2019-09-26. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-31)]. (ang.).
  64. Michael McWhertor: New “The Last of Us: Part II” trailer is a grim look at Ellie’s revenge tale. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-05-06. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-09)]. (ang.).
  65. Jeremy Winslow: “The Last of Us: Part II”’s New Extended Commercial Features Ellie Snging a Lovely Tune. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-06-02. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-22)]. (ang.).
  66. a b c Michael Leri: “The Last of Us II” director explains its strict review embargo and sneaky trailers. [w:] GameRevolution [on-line]. CraveOnline, 2020-06-25. [dostęp 2020-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-03)]. (ang.).
  67. Neil Druckmann: “The Last of Us: Part II” Arrives on February 21, 2020. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2019-09-24. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-24)]. (ang.).
  68. Tamoor Hussain: “The Last of Us: Part II”’s State of Play: Brutal Combat and Other Gameplay Details. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-05-29. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-14)]. (ang.).
  69. Scott Lowe: Introducing “Inside The Last of Us: Part II” Video Series. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-05-13. [dostęp 2020-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-13)]. (ang.).
  70. Cian Maher: “The Last of Us: Part II” is banned in the UAE because of Ellie and Dina’s relationship. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-06-21. [dostęp 2020-06-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-24)]. (ang.).
  71. Jonathon Dornbush: “The Last of Us: Part II” Permadeath Mode, Grounded Difficulty Available This Week. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-08-12. [dostęp 2020-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-11)]. (ang.).
  72. Jonathon Dornbush: Naughty Dog Changes “The Last of Us” Outbreak Day Name, Will Have Announcements This Weekend. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-09-23. [dostęp 2020-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-23)]. (ang.).
  73. Scott Lowe: “The Last of Us Day” 2020 Preview: Celebrate with New Posters, Collectibles, and More. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-09-25. [dostęp 2020-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-25)]. (ang.).
  74. Joe Skrebels: “The Last of Us: Part II” is Getting a PS5 Exclusive Performance Update. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2021-05-19. [dostęp 2021-05-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-19)]. (ang.).
  75. Jonathon Dornbush: “The Last of Us: Part II” Remastered coming to PS5 on January 19, 2024. [w:] PlayStation Blog [on-line]. 2023-11-17. [dostęp 2023-11-22]. (ang.).
  76. The Last of Us Part II Remastered – Gry na PS5. [w:] PlayStation [on-line]. Sony. [dostęp 2023-12-07]. (pol.).
  77. a b c d e f g h i j k Andy McNamara. “The Last of Us: Part II” Review – A Perfect Circle. „Game Informer”, 2020-06-12. GameStop. [dostęp 2020-07-08]. (ang.). 
  78. a b c d e f g Michael Leri: “The Last of Us II” Review – A Bloater stuffed to the brim. [w:] GameRevolution [on-line]. CraveOnline, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-13)]. (ang.).
  79. Maciej Pawlikowski: Recenzja „The Last of Us II” – gry, która podpali świat. [w:] Gry-Online [on-line]. Webedia, 2020-06-12. [dostęp 2022-12-30]. (pol.).
  80. a b c d e f g h Sammy Barker: “The Last of Us: Part II” Review. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2020-06-19. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  81. Michał Walkiewicz: Najtrudniejsze to kochać. Filmweb. [dostęp 2022-12-30]. (pol.).
  82. a b c d e f Chris Carter: Review: “The Last of Us: Part II”. [w:] Destructoid [on-line]. Enthusiast Gaming, 2020-06-18. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-07)]. (ang.).
  83. a b c “The Last of Us: Part II” for PlayStation 4 Reviews. [w:] Metacritic [on-line]. CBS Interactive. [dostęp 2020-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-24)]. (ang.).
  84. a b c d Keza MacDonald: “The Last of Us: Part II” review – post-apocalyptic game is groundbreaking and powerful. [w:] The Guardian [on-line]. 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  85. a b c d e f Rob Zacny: “The Last of Us Pat II” is a Grim and Bloody Spectacle, but a Poor Sequel. [w:] Vice [on-line]. Vice Media, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  86. a b Kevin Dunsmore: Review: “The Last of Us: Part II”. [w:] Hardcore Gamer [on-line]. 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-14)]. (ang.).
  87. a b c d Oli Welsh: “The Last of Us: Part II” review – a gut-wrenching sequel. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2020-06-16. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  88. a b Kaity Kline: “The Last of Us: Part II” is a Gut Punch That Just Keeps Punching. [w:] NPR [on-line]. National Public Radio, Inc., 2020-06-18. [dostęp 2020-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-18)]. (ang.).
  89. Emanuel Maiberg: The Not So Hidden Israeli Politics of “The Last of Us: Part II”. [w:] Vice [on-line]. Vice Media, 2020-07-16. [dostęp 2020-07-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-15)]. (ang.).
  90. a b Andrew Webster: “The Last of Us: Part II” is Uncomfortable and Exhausting, But That’s What Makes it Great. [w:] The Verge [on-line]. Vox Media, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-15)]. (ang.).
  91. Dean Takahashi: Why the story of “The Last of Us: Part II” is maddening and fulfilling (spoilers). [w:] VentureBeat [on-line]. 2020-07-13. [dostęp 2021-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-14)]. (ang.).
  92. a b c Yannick Le Fur: “The Last of Us: Part II”: Entre histoire viscérale et review bombing. Webedia, 2020-06-22. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-24)]. (fr.).
  93. Christopher Byrd: “The Last of Us: Part II”: One of the best video games ever made. Nash Holdings, 2020-06-12. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-12)]. (ang.).
  94. a b c Stephany Nunneley: “The Last of Us: Part II” has been review bombed on Metacritic. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-06-19. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-21)]. (ang.).
  95. a b Liam Croft: “The Last of Us II” Review Bombing Continues, Online Discourse Increasingly Ugly. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2020-06-20. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-23)]. (ang.).
  96. a b c Riley MacLeod: “The Last of Us: Part II”’s Metacritic Page Shows How Broken Numerical Scores Are. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2020-06-20. [dostęp 2020-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-24)]. (ang.).
  97. a b Daniel Van Boom: “The Last of Us: Part II” is getting internet hate. You can ignore it. [w:] CNET [on-line]. CBS Interactive, 2020-06-23. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-23)]. (ang.).
  98. a b c d Matthew Byrd: “The Last of Us: Part II”: Why Some Players Hate This Sequel. [w:] Den of Geek [on-line]. Dennis Publishing, 2020-06-22. [dostęp 2021-06-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-28)]. (ang.).
  99. a b c d Sam Clench: “The Last of Us: Part II”: Why the hate for its story and ending is so wrong. [w:] News.com.au [on-line]. News Corp Australia, 2020-07-10. [dostęp 2021-06-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-10)]. (ang.).
  100. a b Zahra Alhadad: An Infected Start: A Look Into the “Last of Us: Part II” Hate and Backlash. [w:] IGN Southeast Asia [on-line]. Ziff Davis, 2020-11-06. [dostęp 2021-06-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-06)]. (ang.).
  101. a b Josh Hawkins: “The Last of Us” didn’t need a sequel, but I’m glad we got one. [w:] Shacknews [on-line]. Gamerhub, 2020-06-24. [dostęp 2021-06-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-26)]. (ang.).
  102. Here’s the Deal with “The Last of Us: Part II”. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2020-06-19. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-19)]. (ang.).
  103. a b c Amy Coles: The rampant body-shaming of Abby in “The Last of Us: Part II” shows gamers still can’t accept a realistic female lead. [w:] The Independent [on-line]. Independent Digital News & Media Ltd, 2020-07-09. [dostęp 2020-07-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-11)]. (ang.).
  104. Dave Trumbore: Why “The Last of Us: Part II” Deserves to Be in the “Game of the Year” Conversation. [w:] Collider [on-line]. Collider Cryptomedia, Inc., 2020-07-03. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-03)]. (ang.).
  105. Patricia Hernandez: “The Last of Us: Part II” proves gaming doesn’t know how to deal with muscular women. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-07-01. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-01)]. (ang.).
  106. Asif Khan: “Last of Us II” voice actor Laura Bailey shares death threats on Twitter. [w:] Shacknews [on-line]. Gamerhub, 2020-07-03. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-04)]. (ang.).
  107. Patricia Hernandez: “The Last of Us II” devs Naughty Dog condemns harassment, death threats. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-07-06. [dostęp 2021-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-06)]. (ang.).
  108. a b c Stacey Henley: Lev, “The Last of Us: Part II”, and imperfectly important representation (spoilers). [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2020-06-23. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-25)]. (ang.).
  109. Kalhan Rosenblatt: “The Last of Us: Part II” brings queer stories to a pandemic-ravaged dystopia. [w:] NBC News [on-line]. NBCUniversal, 2020-07-08. [dostęp 2020-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)]. (ang.).
  110. Waverly: The Cisgender Voyeurism of “The Last of Us: Part II”. [w:] Paste [on-line]. Paste Media Group, 2020-06-29. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-04)]. (ang.).
  111. Riley MacLeod: I Have Mixed Feelings About “The Last of Us: Part II”’s Trans Character. [w:] Kotaku [on-line]. G/O Media, 2020-07-03. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-03)]. (ang.).
  112. a b c Patricia Hernandez: “The Last of Us: Part II” has become a minefield. [w:] Polygon [on-line]. Vox Media, 2020-06-30. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-30)]. (ang.).
  113. Kat Bailey: “The Last of Us: Part II”’s Overly Limiting Embargo Only Hurts Critical Discourse. [w:] USgamer [on-line]. Gamer Network, 2020-06-22. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-17)]. (ang.).
  114. Alex Calvin: “The Last of Us: Part II” has more game of the year awards than “The Witcher 3”, the previous record holder. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2021-01-26. [dostęp 2021-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-27)]. (ang.).
  115. Heather Wald: “The Last of Us II” overtakes “The Witcher 3: Wild Hunt” to become the most awarded game ever. [w:] GamesRadar+ [on-line]. Future plc, 2021-01-26. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-26)]. (ang.).
  116. Robert Ramsey: “The Last of Us II” Surpasses “The Witcher 3” as the Most Awarded Game in History. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2021-01-27. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-26)]. (ang.).
  117. Hirun Cryer: “Elden Ring” surpasses “The Last of Us II” as the most-awarded Game of the Year recipient. [w:] GamesRadar+ [on-line]. Future plc, 2023-01-03. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-03)]. (ang.).
  118. Robert Ramsey: “Elden Ring” Dominates “God of War: Ragnarök” in GOTY Awards, Breaks “The Last of Us II”’s Record. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2023-01-03. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-03)]. (ang.).>
  119. The Best Games of 2020. [w:] Den of Geek [on-line]. Dennis Publishing, 2020-12-21. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-22)]. (ang.).
  120. Josh Harmon. EGM’s Best of 2020: #1 “The Last of Us: Part II”. „Electronic Gaming Monthly”, 2021-01-01. EGM Media, LLC. [dostęp 2021-01-02]. (ang.). 
  121. The Best Video Games of 2020. [w:] Empire [on-line]. Bauer Media Group, 2020-12-10. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-22)]. (ang.).
  122. Nick Romano, Evan Lewis. The best videogames of 2020. „Entertainment Weekly”, 2020-12-18. Meredith Corporation. [dostęp 2020-12-28]. (ang.). 
  123. Joe Juba. The Top 10 Games Of 2020 – #1 “The Last of Us: Part II”. „Game Informer”, 2020-12-22. GameStop. [dostęp 2020-12-28]. (ang.). 
  124. Justin Massongill: PlayStation.Blog 2020 Game of the Year: The winners. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-12-18. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-18)]. (ang.).
  125. Liam Croft: Game of the Year: #1 – “The Last of Us: Part II”. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2021-01-01. [dostęp 2021-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-03)]. (ang.).
  126. The 25 best games of 2020. [w:] GamesRadar [on-line]. Future plc, 2020-12-21. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-21)]. (ang.).
  127. IGN’s Game of the Year 2020. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-12-22. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-27)]. (ang.).
  128. Patrick Lucas Austin, Eliana Dockterman, Peter Allen Clark, Alex Fitzpatrick. The 10 Best Video Games of 2020. „Time”, 2020-11-20. Time USA, LLC.. [dostęp 2020-12-28]. (ang.). 
  129. The best games of 2020. Nash Holdings, 2020-12-07. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-07)]. (ang.).
  130. Joe Juba. “Game Informer”’s Best Games of the Generation. „Game Informer”, 2020-10-02. GameStop. [dostęp 2020-10-08]. (ang.). 
  131. GamesRadar’s 100 best games of the generation. [w:] GamesRadar [on-line]. Future plc, 2020-12-15. [dostęp 2021-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-17)]. (ang.).
  132. The Best Games of the PS4/Xbox One Generation. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-12-31. [dostęp 2021-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-01)]. (ang.).
  133. a b Ben Tyrer: Every winner at the Golden Joystick Awards 2020. [w:] GamesRadar [on-line]. Future plc, 2020-11-24. [dostęp 2020-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-24)]. (ang.).
  134. Gene Park: Here are the nominees for The Game Awards 2020. Nash Holdings, 2020-11-18. [dostęp 2020-11-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-18)]. (ang.).
  135. a b Alex Stedman: The Game Awards 2020: Complete Winners List. [w:] Variety [on-line]. Penske Media Corporation, 2020-12-10. [dostęp 2020-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-11)]. (ang.).
  136. Steve Watts: 2020 Video game Accessibility Awards Announced. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2020-11-16. [dostęp 2021-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-16)]. (ang.).
  137. Mike Sorrentino: 2018 Gamers’ Choice Awards: How to watch, nominees, winners. [w:] CNET [on-line]. CBS Interactive, 2018-12-09. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-11)]. (ang.).
  138. Jakub Błażewicz: „The Last of Us II” z rekordową liczbą nominacji NAVGTR. [w:] Gry-Online [on-line]. Webedia, 2021-01-20. [dostęp 2021-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-20)]. (pol.).
  139. Gieorgij Kirakosian: «Ghost of Tsushima» стала игрой года по версии NAVGTR Awards. [w:] Igromania [on-line]. Igromedia, 2021-02-23. [dostęp 2021-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-23)]. (ros.).
  140. a b Adele Ankers: BAFTA Games Awards 2021 Nominations Announced. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2021-03-02. [dostęp 2021-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-03)]. (ang.).
  141. a b Alexandra Del Rosario: BAFTA Games Awards: Supergiant Games’ “Hades” Takes Home Top Prize – Complete Winners List. [w:] Deadline Hollywood [on-line]. Penske Media Corporation, 2021-03-25. [dostęp 2021-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-26)]. (ang.).
  142. Stephanie Nunneley: 2021 DICE Awards: “Ghost of Tsushima” and “The Last of Us: Part II” lead with the most nominations. [w:] VG247 [on-line]. Gamer Network, 2021-01-26. [dostęp 2021-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-27)]. (ang.).
  143. a b TJ Denzer: The D.I.C.E. Awards 2021 winners & finalists. [w:] Shacknews [on-line]. Gamerhub, 2021-04-22. [dostęp 2021-04-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-22)]. (ang.).
  144. a b Antonio Ferme: G.A.N.G. Awards Winners: “The Last of Us: Part II” Leads with Eight Wins. [w:] Variety [on-line]. Penske Media Corporation, 2021-04-28. [dostęp 2021-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-29)]. (ang.).
  145. Jeffrey Rousseau: “Hades”, “Ghost of Tsushima”, and “Last of Us: Part II” lead GDC Award nominees. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2021-04-20. [dostęp 2021-04-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-20)]. (ang.).
  146. a b Trilby Beresford: “Hades” Takes Top Honor at Game Developers Choice Awards. [w:] The Hollywood Reporter [on-line]. MRC, 2021-07-21. [dostęp 2021-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-07-22)]. (ang.).
  147. Rebekah Valentine: Global Industry Game Awards Spotlights Unsung Dev Heroes of “The Last of Us: Part II” and Other 2020 Games. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2021-07-08. [dostęp 2021-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-07-07)]. (ang.).
  148. Chris Scullion: Hades wins 9 times at the IGDA Global Industry Game Awards. [w:] Video Games Chronicle [on-line]. Gamer Network, 2021-08-31. [dostęp 2021-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-08-31)]. (ang.).
  149. Deutscher Computerspielpreis 2021: Alle Gewinner im Live-Ticker. [w:] GamesWirtschaft [on-line]. Funfair Media, 2021-04-13. [dostęp 2021-04-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-14)]. (ang.).
  150. Eddie Makuch: The Game Awards 2017 Winners Headlined by “Zelda: Breath of the Wild”’s Game of the Year. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2017-12-08. [dostęp 2018-10-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-09)]. (ang.).
  151. Liana Ruppert. Geoff Keighley Opens Up About “The Last of Us: Part II” Game Awards Backlash. „Game Informer”, 2020-12-17. GameStop. [dostęp 2021-01-04]. (ang.). 
  152. Alleef Ashaari: PlayStation and PS4 Won E3 2018, According to Game Critics Awards. [w:] Game Revolution [on-line]. CraveOnline, 2018-07-02. [dostęp 2018-07-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-08)]. (ang.).
  153. Dino-Ray Ramos: GLAAD Media Awards Winners List: “Schitt’s Creek”, “Disclosure”, “Star Trek: Discovery”, “We’re Here” Among Honorees; Deadline’s New Hollywood Podcast Receives Special Recognition. [w:] Deadline Hollywood [on-line]. Penske Media Corporation, 2021-04-08. [dostęp 2021-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-09)]. (ang.).
  154. Andy Chalk: Here are your 2017 Golden Joystick Award winners. Future plc, 2017-11-17. [dostęp 2017-11-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-18)]. (ang.).
  155. Tom Hoggins: Golden Joysticks 2018 nominees announced, voting open now. [w:] The Telegraph [on-line]. Telegraph Media Group, 2018-09-24. [dostęp 2019-10-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-24)]. (ang.).
  156. Chris Willman: Hollywood Music in Media Awards Announces 2021 Nominees; Kenny Loggins Set for Lifetime Honor. [w:] Variety [on-line]. Penske Media Corporation, 2021-01-15. [dostęp 2021-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-15)]. (ang.).
  157. Paul Grein. Diane Warren & James Newton Howard Among Top Winners at 2021 Hollywood Music in Media Awards. „Billboard”, 2021-01-27. Eldridge Industries. [dostęp 2021-03-04]. (ang.). 
  158. Jody Macgregor: “Hades” is the first videogame to win a Hugo Award. [w:] PC Gamer [on-line]. Future plc, 2021-12-18. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)]. (ang.).
  159. Eddie Makuch: Game of the Year Nominees Announced for New York Game Awards, Hosted by Reggie Fils-Aime. [w:] GameSpot [on-line]. CBS Interactive, 2021-01-05. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-05)]. (ang.).
  160. Henry Stockdale: “Hades” Takes Game of the Year at 10th Annual New York Game Awards. [w:] Nintendo Life [on-line]. Gamer Network, 2021-01-27. [dostęp 2021-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-27)]. (ang.).
  161. Adele Ankers: SXSW Gaming Awards 2021 Winners Announced: “Hades” Awarded Video Game of the Year. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2021-03-21. [dostęp 2021-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-21)]. (ang.).
  162. David Soriano: Todos los ganadores de los Premios Titanium de Fun & Serious Game Festival. [w:] IGN España [on-line]. Ziff Davis, 2020-12-12. [dostęp 2020-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-12)]. (hiszp.).
  163. Carolyn Giardina: Visual Effects Society Awards: “The Midnight Sky” Tops Feature Competition. [w:] The Hollywood Reporter [on-line]. PMRC, 2021-04-06. [dostęp 2021-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-07)]. (ang.).
  164. Mercedes Milligan: 25th Webby Awards Animation Winners. [w:] Animation Magazine [on-line]. 2021-05-18. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-18)]. (ang.).
  165. “The Last of Us: Part II”. Webby Awards. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-19)]. (ang.).
  166. Eric Lempel: “The Last of Us: Part II” sells more than 4 million copies. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-06-26. [dostęp 2020-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-26)]. (ang.).
  167. Stephen Tailby: “The Last of Us II” is the Fastest Selling PS4 Exclusive Ever, Over 4 Million Sold in Three Days. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2020-06-26. [dostęp 2020-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-26)]. (ang.).
  168. Vikki Blake: “The Last of Us: Part II” is not only 2020’s biggest launch to date, it’s also Sony’s second-biggest launch ever. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2020-07-18. [dostęp 2020-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).
  169. Justin Massongill: PlayStation Store: June’s top downloads. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-07-08. [dostęp 2020-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)]. (ang.).
  170. Gillen McAllister: PlayStation Store: July’s top downloads. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-08-06. [dostęp 2020-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-12)]. (ang.).
  171. Justin Massongill: PlayStation Store: November 2020’s top downloads. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2020-12-09. [dostęp 2021-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-09)]. (ang.).
  172. Brett Elston: PlayStation Store: Top downloads of 2020. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2021-01-13. [dostęp 2021-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-16)]. (ang.).
  173. Rochelle Snyder: The Growing Future of “The Last of Us”. [w:] PlayStation Blog [on-line]. Sony Interactive Entertainment, 2022-06-09. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-09)]. (ang.).
  174. Adam Bankhurst: “The Last of Us: Part II” Had the Biggest First Month of Any 2020 Game in the US. [w:] IGN [on-line]. Ziff Davis, 2020-07-18. [dostęp 2020-07-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-18)]. (ang.).
  175. Vikki Blake: “The Last of Us: Part II” is the third highest-grossing game in the US in PlayStation history. [w:] Eurogamer [on-line]. Gamer Network, 2020-08-16. [dostęp 2020-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)]. (ang.).
  176. Jeff Grubb: NPD reveals the best-selling games of 2020 in the U.S.. VentureBeat, 2021-01-15. [dostęp 2021-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-16)]. (ang.).
  177. Liam Croft: “The Last of Us II” Was the Best-Selling PS4 Exclusive of 2020 in the US. [w:] Push Square [on-line]. Hookshot Media, 2021-01-16. [dostęp 2021-04-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-15)]. (ang.).
  178. Christopher Dring: “The Last of Us: Part II” smashes sales records – UK Charts. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2020-06-21. [dostęp 2020-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-22)]. (ang.).
  179. Christopher Dring: PS5 and Xbox Series sold 800,000 consoles in the UK last year. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2021-03-04. [dostęp 2021-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-04)]. (ang.).
  180. Christopher Dring: 43 million games sold in the UK in 2020 – UK Annual Report. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2021-01-11. [dostęp 2021-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-16)]. (ang.).
  181. Christopher Dring: PS5 stock boost sends “Spider-Man: Miles Morales” to No. 2 – UK Boxed Charts. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2021-02-28. [dostęp 2021-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-28)]. (ang.).
  182. Sal Romano: Famitsu Sales: 6/15/20 – 6/21/20. [w:] Gematsu [on-line]. 2020-06-25. [dostęp 2020-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-25)]. (ang.).
  183. Von schnellen Rhythmen bis zu leisen Tönen: Die game Sales Awards im Juni. German Games Industry Association, 2020-07-09. [dostęp 2020-07-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-09)]. (niem.).
  184. Game Sales Awards Dezember 2020. German Games Industry Association, 2021-01-18. [dostęp 2021-01-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-18)]. (niem.).
  185. Christopher Dring: Nintendo and “GTA V” come top in big year for Australia game sales – Australia Annual Report. [w:] Gamesindustry.biz [on-line]. Gamer Network, 2021-01-15. [dostęp 2021-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-16)]. (ang.).
  186. Bartosz Świątek: Doskonały debiut „The Last of Us II” – top 10 w Polsce. [w:] Gry-Online [on-line]. Webedia, 2020-07-06. [dostęp 2023-01-07]. (pol.).