Ulica Chłodna w Warszawie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ulica Chłodna w Warszawie
Mirów
Ilustracja
Ulica Chłodna, widok z ul. Żelaznej w kierunku wschodnim
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Długość

990 m[1]

Przebieg
0 m ul. Elektoralna
160 m ul. Biała
230 m ul. Waliców
światła 370 m ul. Żelazna
490 m ul. M. Wajnberga
700 m ul. Wronia
światła 990 m ← ul. Okopowa / ul. Towarowa →
ul. Wolska ↓
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Ulica Chłodna w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Ulica Chłodna w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Ulica Chłodna w Warszawie”
Ziemia52°14′13,0″N 20°59′18,0″E/52,236944 20,988333
Multimedia w Wikimedia Commons
Wschodni odcinek ulicy przed 1939, widok w kierunku wschodnim. Widoczne Koszary Mirowskie, wieża obserwacyjna (tzw. czatownia) IV Oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej i hala Mirowska
Ulica od strony hali Mirowskiej, widok w kierunku kościoła św. Karola Boromeusza, lata 20. XX wieku
Drewniany most nad Chłodną łączący małe i duże getto (1942)
Nieparzysta strona ulicy w 1945, widok ze skrzyżowania z ul. Waliców w kierunku wschodnim
Ulica Chłodna, widok w kierunku ul. Towarowej, widoczna zachowana kostka brukowa i tory tramwajowe o historycznej szerokości 1525 mm
Ulica Chłodna przy ul. Elektoralnej, widok spod Koszar Mirowskich w kierunku zachodnim

Ulica Chłodna – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Ulica Chłodna powstała jako droga narolna wiodąca z placu Mirowskiego do wsi Wola. Po roku 1713 została włączona w skład zaprojektowanej przez Matthäusa Pöppelmanna Osi Saskiej. Noszącą ówcześnie nazwę aleja Wolska ulicę w roku 1770 przecięły w linii obecnej ul. Towarowej okopy Lubomirskiego.

Otoczenie początkowego odcinka ulicy stanowiły Koszary Gwardii Konnej Koronnej, zwane od nazwiska pierwszego dowódcy Wilhelma Miera Koszarami Mirowskimi. Jako ulica będąca obok Grzybowskiej jedną z dróg wyjazdowych w kierunku Poznania i Wrocławia, Chłodna była atrakcyjnym terenem inwestycyjnym. Dość wcześnie pojawiły się tu kamienice wznoszone jeszcze przed rokiem 1784; były to obiekty jednopiętrowe, w większości znajdujące się na zachodnim odcinku ulicy.

Bardzo intensywny rozwój ulicy nastąpił po roku 1815 i utworzeniu Królestwa Kongresowego; w latach 1816–1818 wybudowano klasycystyczne pawilony rogatek Wolskich projektu Jakuba Kubickiego[2]. Około roku 1820 na trójkątnym placyku w widłach ul. Elektoralnej i Chłodnej utworzono plac targowy, nazywany placem Pod Lwem od lwa widniejącego w herbie Łada, należącym do Walickich, którzy byli właścicielami okolicznych dóbr zwanych Walicowem.

2 listopada 1830 ulicą przejechał Fryderyk Chopin opuszczający miasto na zawsze. Żegnający młodego kompozytora przy rogatkach Wolskich przyjaciele i uczniowie warszawskiego Konserwatorium odśpiewali mu z akompaniamentem gitary kantatę Zrodzony w polskiej krainie ułożoną przez Ludwika Adama Dmuszewskiego do melodii Józefa Elsnera[3].

Do 1830 przy ulicy powstał szereg obiektów będących najwyższej próby dziełami stołecznej architektury; można by je wymieniać jednym tchem z zabudową takich ulic, jak Franciszkańska, Nowy Świat czy Nalewki. Najwspanialsza powstała pod nr. 11 dla Jana Bogumiła Leńskiego; jej twórcą był zapewne wybitny architekt tamtej doby – Antonio Corazzi lub Fryderyk Albert Lessel.

Kilka kolejnych budynków wystawionych w tamtym czasie przy Chłodnej zaprojektował inny ceniony twórca – Karol Galle. Jedną z jego realizacji była kamieniczka Karola Kijoka, na miejscu której w latach 1912–1913 wzniesiono zachowaną do dziś pod nr. 20 kamienicę Zygmunta Lewina. Jej autorami byli architekci Józef Napoleon Czerwiński i Wacław Heppen. Jej fasadę ozdobił zegar, stąd zwyczajowa nazwa budynku – kamienica pod Zegarem.

Wojna roku 1831 nieco spowolniła tempo nowych inwestycji, jednak po tym okresie przy ulicy powstały trzy browary: Fryderyka Brzezińskiego pod nr. 51, Karola Sommera pod nr. 45/47 oraz powstały około roku 1850 browar Jana Szymanowskiego, wzniesiony u zbiegu z Żelazną. Akcentami wysokościowymi okolicy były zamykający perspektywę ulicy kościół św. Karola Boromeusza wybudowany w latach 1841–1849 przy placu Pod Lwem oraz okrągła wieża (tzw. czatownia) IV Oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej działającego od roku 1851 w Koszarach Mirowskich.

Wśród twórców kamienic wznoszonych przy Chłodnej w tamtym okresie odnajdujemy nazwiska takich sław, jak Henryk Marconi, Adam Idzikowski, Alfons Kropiwnicki czy Stefan Baliński. Istotną rolę odgrywał też przemysł; przy ulicy działało wiele zakładów przemysłowych, z których z czasem wybił się powstały przy Chłodnej 5 zakład brązowniczy Wincentego Norblina. Po śmierci właściciela fabrykę przejął syn – Ludwik Norblin, który był współtwórcą Towarzystwa Akcyjnego Fabryk Metalowych „Norblin, Bracia Buch i T. Werner” działającego od 1882 przy ul. Żelaznej.

Dawne browary do tego czasu przejął potentat w branży – Herman Jung oraz pomniejsi fabrykanci – Antoni Bönisch i Jan Boniecki.

Wśród wznoszonych w tym czasie podobnych do siebie budynków wyróżniała się kamienica Kazimierza Granzowa, wybudowana pod nr. 8 według projektu Witolda Lanciego. Po 1885 wznoszone przy Chłodnej kamienice miały staranniej opracowane fasady; twórcy jednej z nich – pod nr. 26 – Stefanowi Szyllerowi zarzucano przesadę w użyciu detali i ozdób. W latach 1899–1902 w miejscu rozebranych wschodnich pawilonów Koszar Mirowskich wzniesiono Hale Mirowskie, które odcięły Chłodną od wschodniej części Osi Saskiej; w tym okresie powstały też pierwsze kamienice o protosecesyjnej ornamentyce fasad. Silniejsze piętno odcisnął w zabudowie ulicy okres wczesnego modernizmu; w okresie 1910–1914 powstało kilka dość solidnych kamienic, które przetrwały wojnę dzięki nowoczesnej, niepalnej konstrukcji. W początkach XX wieku Chłodna stała się traktem spacerowym dla okolicznej ludności. Od roku 1908 kursowały tędy tramwaje elektryczne[4]. Ulicą przechodziły także kondukty pogrzebowe na cmentarz prawosławny i oba cmentarze ewangelickie[5].

Przy ulicy działały liczne niewielkie fabryczki i wytwórnie; w tym czasie powstał także pod nr. 47 olbrzymi kinoteatr „Kometa” z widownią na 1500 osób. Sala kinowa znajdowała się też w kinie „Czary” oraz Domu Katolickim im. kardynała Kakowskiego pod nr. 9. Po tym okresie liczne kamienice nadbudowano, jedyny nowy budynek powstał w roku 1938 u zbiegu z Żelazną pod numerem 25.

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 przy kościele św. Karola Boromeusza powstał prowizoryczny cmentarz; groby zaczęto usuwać na rozkaz władz niemieckich w listopadzie 1939[6]. W listopadzie 1940 ulica na odcinku między Wronią i Żelazną znalazła się w obrębie warszawskiego getta. Ulica Chłodna stanowiła granicę między tzw. małym i duże gettem[7]. W grudniu 1941 granica getta w tym rejonie została przesunięta na środek ulicy Żelaznej[8]. Jednocześnie do getta włączono kamienice znajdujące się przy ulicy Chłodnej na odcinku od Żelaznej do Waliców (strona nieparzysta) i Białej (strona parzysta). Mur getta biegł tutaj przy samej krawędzi jezdni.

26 stycznia 1942 nad przelotową Chłodną przy Żelaznej oddano do użytku drewniany most dla ruchu pieszego, zbudowany na wysokości drugiego piętra pomiędzy kamienicami nr 23 i 26. Most został zaprojektowany przez niemiecką spółkę Schmied i Muentzermann[9]. Został rozebrany po włączeniu w sierpniu 1942, w czasie wielkiej akcji deportacyjnej, terenu małego getta i obszaru pomiędzy ulicami Leszno i Chłodną do aryjskiej części miasta[10][11].

Pod pretekstem konieczności wprowadzenia usprawnień komunikacyjnych w 1942 Niemcy rozebrali pawilony rogatek Wolskich[10].

W kamienicy Ignacego Partowicza znajdującej się na skrzyżowaniu Chłodnej z Żelazną podczas okupacji znajdował się posterunek niemieckiej żandarmerii – Nordwache. W czasie powstania warszawskiego, 3 sierpnia 1944, placówka została zdobyta przez żołnierzy z batalionu „Chrobry I”[12].

W pierwszych dniach sierpnia 1944 setki mieszkańców ulicy Chłodnej oraz okolicznych ulic zostało wymordowanych podczas Rzezi Woli. Całkowitemu zniszczeniu uległa zabudowa w rejonie ulic Okopowej, Towarowej i Walicowa. Po upadku powstania Niemcy wysadzili w powietrze absydę kościoła św. Karola Boromeusza. W 1946, zgodnie z decyzjami BOS, rozebrano większość wypalonych budynków, włącznie z nadającymi się do remontu, a nawet zachowanymi obiektami zabytkowymi. W latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną zbudowano osiedle mieszkaniowe Mirów zaprojektowane przez Tadeusza Kossaka[13]. Ulica utraciła swe znaczenie komunikacyjne na rzecz przeprowadzonej al. Karola Świerczewskiego (Trasa W-Z).

W 1965 założenie urbanistyczne ulicy zostało wpisane do rejestru zabytków[14].

21 kwietnia 2007 naprzeciwko kamienicy przy Chłodnej 25 Marek Edelman odsłonił mural Tam była kładka[15].

W latach 2010–2011 przeprowadzono generalny remont ulicy na odcinku od Żelaznej do Elektoralnej. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi zachowano jezdnie z kostki granitowej wraz z szynami tramwajowymi. Wraz z otwarciem 1 października 2011 zrewitalizowanej ulicy odsłonięto Kładkę Pamięci – pomnik składający się z dwóch par stalowych masztów połączonych linami upamiętniający znajdującą się w tym miejscu drewnianą kładkę łączącą w 1942 roku małe i duże getto[16].

Na ulicy zachowała się przedwojenna brukowa nawierzchnia, a także tory tramwajowe pochodzące z pierwszego okresu budowy miejskiej sieci tramwajowej w Warszawie o historycznej szerokości 1525 mm[17].

Ważniejsze obiekty[edytuj | edytuj kod]

Obiekty nieistniejące[edytuj | edytuj kod]

Mieszkańcy[edytuj | edytuj kod]

Ulica w kulturze masowej[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Mapa Warszawy [online], Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2023-11-05].
  2. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 35. ISBN 83-9066291-4.
  3. ↑ Piotr Mysłakowski: Warszawa Chopinów. Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2012, s. 169–170. ISBN 978-83-61142-80-5.
  4. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
  5. ↑ Józef Galewski, Ludwik B. Grzeniewski: Warszawa zapamiętana. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 30.
  6. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 24. ISBN 978-83-07-03239-9.
  7. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 44. ISBN 978-83-07-03239-9.
  8. ↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
  9. ↑ Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury u Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.
  10. ↑ a b Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 2. Canaletta-Długosza. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1996, s. 41. ISBN 83-9066291-4.
  11. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.
  12. ↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1969, s. 109.
  13. ↑ Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze "Rzeczpospolita", 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.
  14. ↑ Zestawienie zabytków nieruchomych. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 3o września 2020 r. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 64. [dostęp 2020-11-15].
  15. ↑ Mural „Tam była kładka”. Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 24 kwietnia 2007. [dostęp 2013-02-25].
  16. ↑ Marta Chodorska, Tomasz Chodorski: Warszawa 2011. Najciekawsze realizacje roku. Warszawa: Wydawnictwo HORN, 2012, s. 45. ISBN 978-83-932396-2-7.
  17. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 300. ISBN 83-907574-00.
  18. ↑ Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 233.
  19. ↑ Dariusz Walczak, Daniel Nalazek, Bartłomiej Maciejewski: Tramwajem przez piekło, czyli komunikacja miejska na terenie Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie (1940-1942). Warszawa: Wydawnictwo Eurospinter, 2013, s. 94, 96. ISBN 978-83-63652-01-2.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ulica_Chłodna_w_Warszawie&oldid=73081944”