Wielka Jaworzyna

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielka Jaworzyna
Ilustracja
Wielka Jaworzyna
Państwo

 Czechy
 Słowacja

Położenie

Powiat Nowe Miasto nad Wagiem, Powiat Uherské Hradiště, Lubina, Strání

Pasmo

Białe Karpaty

Wysokość

970 m n.p.m.

Położenie na mapie Słowacji
Mapa konturowa Słowacji, po lewej znajduje się czarny trójkącik z opisem „Wielka Jaworzyna”
Ziemia48°51′28″N 17°40′34″E/48,857778 17,676111
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielka Jaworzyna[1] (czes. Velká Javořina, lokalnie też Velká Javorina, słow. Veľká Javorina[2]) – masyw górski i najwyższy szczyt Białych Karpat (513.411), (970 m n.p.m.), fliszu Karpat Słowacko-Morawskich (Bielaw) w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich, na pograniczu Moraw (wschodnie Czechy) i Słowacji.

Na terenie Słowacji znajduje się inny szczyt o tej samej nazwie, położony w Górach Czerchowskich we wschodniej Słowacji, stąd niekiedy spotyka się nazwę wyróżniającą Veľká Javorina Bielokarpatská[3][4].

Budowa geologiczna i gleby[edytuj | edytuj kod]

Pod względem geomorfologicznym Białe Karpaty należą do makroregionu Karpaty Słowacko-Morawskie (513.41-43), będących częścią Zewnętrznych Karpat Zachodnich (513) – zachodniej części zewnętrznego łuku Karpat Zewnętrznych.
Masyw Wielkiej Jaworzyny położony jest w południowo-zachodniej części Białych Karpat i zbudowany ze skał fliszowych o znacznej miąższości, w których rytmicznie powtarzają się warstwy piaskowca (pochodzącego z okresu od epoki górnej kredy do dolnego paleocenu) oraz drobnoziarnistych morskich osadów (łupków ilastych i margli)[5]. Masyw ma charakter górskiego krajobrazu erozyjno-denudacyjnego. Główną jego cechą jest znaczna powierzchnia obszarów o dużej różnicy wysokości i dużym nachyleniu terenu. Wypukłe formy ukształtowania terenu dominują nad wklęsłymi[6]. Najwyższe partie góry charakteryzują się stromymi stokami skierowanymi na północ i północny wschód[7] i opadającymi do Kotliny Straňanskej (cz. Straňanská kotlina) o średniej wysokości 479 m n.p.m.[6][8] Sam szczyt ma kształt szerokiego, płaskiego grzbietu, pokrytego łąką, a wierzchołek znajduje się po stronie słowackiej[9].

Charakterystycznym i bardzo częstym zjawiskiem w terenie o bardziej miękkim (gliniastym) gruncie są osuwiska, powodujące znaczne szkody w drzewostanie[6]. Na kamienisto-glinianych stokach z osadów aluwialnych wykształciły się średnio-ciężkie kambisole(inne języki) (odmiana rędzin)[7].

Hydrologia[edytuj | edytuj kod]

Cechą masywu jest wartki, potokowy nurt cieków wodnych, co charakteryzuje tereny o znacznych deniwelacjach. Istotna jest przewaga procesów erozji wodnej zboczy nad akumulacją[6].
Występują tu obficie źródła mineralne, których właściwości terapeutyczne wykorzystywane są w uzdrowisku Luhačovice[10]. Na północno-zachodnim stoku z położonego na wysokości 856 m n.p.m. źródła wypływa potok Velička(inne języki), będący lewym dopływem Morawy. Poprzez górę przebiega dział wodny Velički i Sviniarskego potoku (dorzecze Wagu)[7].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Masyw leży w strefie klimatów umiarkowanych. Klimat środkowej i północno-wschodniej części Białych Karpat jest dość ciepły, na wyższych wysokościach chłodniejszy, jednak o wiele cieplejszy niż na porównywalnych wysokościach północnych i zachodnich Moraw[11]. Pomimo że w Białych Karpatach przeważają suche wiatry południowo-wschodnie, zwłaszcza latem, to na najwyższych szczytach, takich jak Wielka Jaworzyna, przeważają wiatry północno-wschodnie, częstsze również w okresie letnim[11][12]. Wiatry są przyczyną występowania silnej erozji wiatrowej[11][12]. Opady atmosferyczne są zwykle bardziej obfite niż w południowych Morawach[11].
Partie wierzchołkowe Białych Karpat wokół Wielkiej Jaworzyny mają cechy klimatu górskiego[12]. Średnia temperatura lipca wynosi tu 15–16 °C, stycznia od -3 do -4 °C, liczba dni letnich 10–30, liczba dni z przymrozkami od 140 do 160, średnioroczna suma opadów 850–1000 mm. Średnioroczna temperatura powietrza kształtuje się poniżej 6 °C[11][12].

Przyroda i jej ochrona[edytuj | edytuj kod]

Teren ten to jeden z najstarszych obszarów chronionych w Czechach, bowiem już w 1909 jego właściciele, Liechtensteinowie, zadeklarowali reżim ochrony podobny do dzisiejszego[13]. Masyw Wielkiej Jaworzyny objęty jest prawną ochroną jako „chroniony obszar krajobrazowy”[a], czego polskim odpowiednikiem jest park krajobrazowy. Po stronie czeskiej jest to Chráněná krajinná oblast (CHKO) Bílé Karpaty (Obszar Chronionego Krajobrazu Białe Karpaty), po słowackiej Chránená krajinná oblasť CHKO Biele Karpaty. Dodatkowo zarówno po stronie czeskiej, jak i słowackiej wydzielono rezerwaty przyrodnicze[b]: w Czechach w 1951 NPR Javořina, o najwyższej kategorii ochrony, obejmujący zachowany ekosystem lasu pierwotnego i górskiej łąki, od 2007 165,87 ha[9][7], a na Słowacji w 1988 PR Veľká Javorina, 82,98 ha[14]. Oba objęto ochroną ścisłą, nie ingerując w naturalne procesy przyrodnicze; las podlega wyłącznie naturalnej renaturalizacji.

Szata roślinna[edytuj | edytuj kod]

Szczyt pokryty jest jedyną w Białych Karpatach murawą bliźniczkową z dominacją bliźniczki psiej trawki. Przed nawożeniem nawozami mineralnymi na początku lat 90. XX wieku występowała tu licznie kukułka bzowa oraz goryczuszka wczesna. Obecnie łąka wraca do stanu naturalnego, o czym świadczy znajdowanie storczycy kulistej oraz wierzbownicy okółkowej. Na skraju rezerwatu rośnie dzwonek szerokolistny, który ma tu jedyne w Białych Karpatach stanowisko[9].

Lasy masywu składają się głównie z rodzimych gatunków: jaworu (od którego góra wzięła swą nazwę), buka i jesionu[7]. Drzewa są w podobnym wieku. Ze względu na surowy mikroklimat wierzchołka góry w najwyższych częściach występują drzewa o oryginalnym, pokręconym kształcie korony[9]. Z rzadkich roślin stwierdzono tu m.in. alpejskiego modrzyka górskiego (Cicerbita alpina, jedyne stanowisko w Białych Karpatach). Rosną tu także m.in. przebiśniegi, miesiącznica trwała i kokorycze[13].

Fauna[edytuj | edytuj kod]

W lasach Wielkiej Jaworzyny występują jelenie, sarny, dziki. Czasami wędrują tu niedźwiedzie. Swe siedliska mają tutaj z rzadszych gatunków także chrząszcze – błękitna nadobnica alpejska i kozioróg bukowiec, żerujące w martwych częściach drzew – oraz rzadkie pająki m.in. Anelosimus vittatus z rodziny omatnikowatych, Tenuiphantes zimmermanni, Saloca kulczynskii z osnuwikowatych, a także mucha Phaonia czernyi[14].

Spośród ptaków podawane są m.in. dzięcioł białogrzbiety i muchołówka białoszyja. Wokół źródeł i strumieni leśnych występuje salamandra plamista i kumak górski[14][9].

Wydobycie wapienia[edytuj | edytuj kod]

U północno-zachodniego podnóża Wielkiej Jaworzyny od XVIII wieku wydobywano wapień, po zmieleniu dostarczany do istniejącej od 1797, a będącej własnością rodu Liechtensteinów huty szkła w pobliskiej Květnéj[15]. W miejscu tym powstała górnicza osada Vápenky (dziś część gminy Nová Lhota). Obecnie dawne domki górników w stylu ludowym zostały objęte ochroną poprzez utworzenie „strefy pamiątkowej” (cz. památková zóna)[16][17][18].

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Drogowskaz przy schronisku Holubyho chata z widocznymi różnicami w znakowaniu szlaków turystycznych: czeskim (km) i słowackim (szacunkowy czas przejścia)

Na szczyt prowadzi kilka szlaków turystycznych[19], w tym okresowo biegnące wspólną trasą europejski szlak pieszy E8 oraz słowackie szlaki: czerwony (0701h) i Cesta hrdinov SNP, a także żółty szlak rowerowy z Lubiny (długość 9 km, przewyższenie 600 m)[20], również szlaki czeskie[10]. W czasach Austro-Węgier przez grzbiet prowadziła granica między częścią austriacką monarchii (w której skład wchodziło Królestwo Czech), a węgierską (w tym Słowacja). Pamiątką tych czasów jest jeden ze szlaków pod Jaworzyną, nazywany Maďarská cesta (pol. „węgierska ścieżka”)[21]. Korzystając z górskich ścieżek, w czasach II wojny światowej przez masyw przemycono około 2500 osób uciekających z terenów Protektoratu Czech i Moraw, zajętych przez III Rzeszę[19].

Ze szczytu przy dobrych warunkach widoczności widoczne są: na północy miasto Uherský Brod oraz Góry Wizowickie, a dalej Hostyńskie, a w kierunku północno-zachodnim Uherské Hradiště, Chrziby i Las Żdanicki. Na wschodzie widoczna jest dolina Wagu, za nią Góry Strażowskie, na południu Małe Karpaty.

Na zboczach znajdują się popularne ośrodki narciarskie, zwłaszcza po stronie słowackiej z największym wyciągiem o długości 730 m[22][23]. Letnią i zimową bazą noclegową oraz miejscem wypadowym do wędrówek jest schronisko turystyczne Holubyho chata[24] położone na wysokości 920 m n.p.m., którego patronem jest Jozef Ľudovít Holuby(inne języki)[c][25].

Zagospodarowanie szczytu[edytuj | edytuj kod]

Nadajnik na szczycie Wielkiej Jaworzyny

Na szczycie znajduje się wieża o wysokości 134,5 m pełniąca funkcje: masztu radiowego, wieży telewizyjnej oraz wielu stacji przekaźnikowych telefonii komórkowej[26][27][19].

W sztolni nieopodal szczytu zlokalizowano w 1995 stację sejsmologiczną prowadzoną przez naukowców z katedry fizyki Ziemi Uniwersytetu Masaryka w Brnie we współpracy z Zentralanstalt für Meteorologie und Geodynamik (ZAMG) z Wiednia[19][28].

Wydarzenia historyczne[edytuj | edytuj kod]

W lipcu 1847 na Jaworzynie spotkała się grupa słowackich studentów, aby świętować wydanie pierwszego numeru (3. rocznika) pisma „Orol tatránski” (pol. „Tatrzański Orzeł”), literackiego dodatku (dwutygodnika) do pierwszego czasopisma w języku słowackim, „Slovenskje národňje novini”, redagowanego przez Ľudovíta Štúra. W następnym roku inny słowacki przywódca narodowy, Jozef Miloslav Hurban, odebrał na szczycie przysięgę ochotników walczących podczas powstania słowackiego przeciwko Węgrom, którzy nie chcieli uznać dążeń słowackich podczas Wiosny Ludów[22].

Braterstwo Czechów i Słowaków[edytuj | edytuj kod]

Odbywały się tu także patriotyczne spotkania Czechów, Słowaków i Morawian, dlatego Wielka Jaworzyna uważana jest za jeden z symboli dobrych stosunków między tymi narodami. Dowodem tego jest kamień na szczycie z cytatem z J.M. Hurbana: Tu bratia vždy sa stretať budú (słow.) (pol. „Tu bracia zawsze będą się spotykać”). 1 września 1945 na szczycie spotkało się 25 000 Czechów i Słowaków.

Corocznie w lipcu organizowane są wspólne imprezy („Slávnosti bratstva Čechov a Slovákov” (słow.)/„Slavnosti bratrství Čechů a Slováků” (cz.))[29] z bogatym programem (m.in. występy zespołów folklorystycznych z obu krajów, mażoretek, spotkania turystów na rowerach górskich)[30]. Oprócz tego do tradycji weszło także wchodzenie w każdy Sylwester zielonym szlakiem z Květnéj na „Vavrouškovą mogiłę” (kamień poświęcony Josefowi Vavrouškowi(inne języki))[d], położoną na przeciwległym wierzchołku Małej Jaworzyny. Po raz pierwszy spotkanie odbyło się w Sylwestra 1992 i było spontanicznym, społecznym protestem przeciw podziałowi Czechosłowacji, który nastąpił następnego dnia – 1 stycznia 1993 wbrew znacznej części opinii publicznej[31][32][33].

Projekt kaplicy[edytuj | edytuj kod]

Idei wsparcia braterstwa tych narodów miała być poświęcona kaplica Marii Panny, Matki Jedności, którą na szczycie chciał zbudować Sługa Boży ksiądz Antonín Šuránek(inne języki) bezpośrednio po II wojnie światowej. Dla tego pomysłu uzyskał on poparcie arcybiskupa Ołomuńca Leopolda Prečana(inne języki)[34]. W okresie starania się o zgodę i poparcie ze strony ministerstwa rolnictwa i urzędów okolicznych gmin, 27 lipca 1947 odprawiono na szczycie pierwsze ekumeniczne nabożeństwo dla Słowaków, Czechów i Morawian. W trakcie schodzenia po nim Marie Málková z Nivnicy została zabita przez przewracające się podczas burzy drzewo. Za namową ks. Šuránka na miejscu wypadku postawiono krzyż przydrożny, następnie w 1971 zbudowano kamienną kapliczkę z płaskorzeźbą z brązu[34][35].
Jednak realizacja projektu kaplicy na szczycie po pełnym przejęciu władzy przez komunistów w przewrocie lutowym 1948 roku i ustąpieniu prezydenta Edvarda Beneša wskutek oporu totalitarnego reżimu stała się niemożliwa[34].

Podania i legendy[edytuj | edytuj kod]

Z górą związane są ludowe podania. Jedno mówi o martwym kogucie, który ożył i zapiał, aby Turcy opuścili kraj. Inne opowiada o zbójniku Jano Žuchli, który z zamku w Čachticach (słynącego z mieszkającej tam krwawej Elżbiety Batory) uprowadził piękną Aničkę i na Jaworzynie uczynił królową gór, obdarzając swym majątkiem[22].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Czes. chráněná krajinná oblast, słow. chránená krajinná oblasť.
  2. ↑ Czes. Národní přírodní rezervace, NPR, słow. Prírodné rezervácie, PR.
  3. ↑ Pastor Jozef Ľudovít Holuby (1836–1923), słowacki działacz niepodległościowy, pochodzący z niedalekiej Lubiny, botanik i historyk, przez 48 lat proboszcz w pobliskim Zemianskom Podhradí.
  4. ↑ Josef Vavroušek (1944–1995), ekolog i taternik, współzałożyciel Forum Obywatelskiego (czes. Občanské fórum), minister ochrony środowiska, zginął pod lawiną w dolinie Parzychwost w Tatrach.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Egzonim za: Zmiany wprowadzone na 72. posiedzeniu Komisji (20 czerwca 2012 roku). Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 2012-06-20. [dostęp 2013-12-03]. (pol.).
  2. ↑ Názvy vrchov. Číslo rozhodnutia: P-108/1978. Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky, Bratislava, 2013-03-14. s. 248. [dostęp 2013-12-03]. (słow.).
  3. ↑ Velka Javorina Bielokarpatska. mapa-mapy.sk. [dostęp 2013-12-03]. (słow.).
  4. ↑ LP Peak Height Prominence. www.peaklist.org. s. 149. [dostęp 2012-05-20]. (ang.).
  5. ↑ Tomasz Żuk: Słownik geologiczny. 2011–2012. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-11)].
  6. ↑ a b c d Stráž přírody CHKO Bílé Karpaty. Geomorfologické poměry. Stráž přírody CHKO Bílé Karpaty, 2014. [dostęp 2014-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)]. (cz.).
  7. ↑ a b c d e Národní přírodní rezervace v CHKO Bílé Karpaty. Národní přírodní rezervace Javořina. CHKO Bílé Karpaty. [dostęp 2013-12-03]. (cz.).
  8. ↑ Robert Hruban: Straňanská kotlina. Moravske Karpaty.cz, 2013-04-13. [dostęp 2014-01-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-09)]. (cz.).
  9. ↑ a b c d e NPR Javorina. ZO Český svaz ochránců přírody Via Hulín, 2011-02-22. [dostęp 2013-12-03]. (cz.).
  10. ↑ a b Lucie Chamrová: Velká Javořina. [w:] Informace o geomorfologickém celku. Přístupové trasy k vrcholu [on-line]. KČT Tábor. [dostęp 2013-12-28]. (cz.).
  11. ↑ a b c d e CHKO Bílé Karpaty. Podnebí Bílých Karpat. Hotel Kopanice, 2009. [dostęp 2014-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-25)]. (cz.).
  12. ↑ a b c d Stráž přírody CHKO Bílé Karpaty. Klimatické poměry. Stráž přírody CHKO Bílé Karpaty, 2014. [dostęp 2014-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)]. (cz.).
  13. ↑ a b Javořinská naučná stezka. Český svaz ochránců přírody Bílé Karpaty. [dostęp 2012-04-15]. (cz.).
  14. ↑ a b c Rezerwat PR Veľká Javorina. CHKO Biele Karpaty. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-14)]. (słow.).
  15. ↑ Václav Štěpán: Vývoj sklárny v Květné u Uherského Brodu do poloviny 19. století. kubela.info, 2001. [dostęp 2014-01-22]. (cz.).
  16. ↑ Nová Lhota a Vápenky. Gmina Nová Lhota – strona oficjalna, 2009. [dostęp 2014-01-22]. (cz.).
  17. ↑ Pavel Šťastník: Za sluncem na Velkou Javořinu. Treking.cz, 2011-01-25. [dostęp 2014-01-22]. (cz.).
  18. ↑ Na nejvyšší vrchol Bílých Karpat Velkou Javořinu. Ivča a Jirka, 2012. [dostęp 2014-01-22]. (cz.).
  19. ↑ a b c d Theodor Teshim: Velká Javorina, nejvyšší vrchol Bílých Karpat. Treking.cz, 2009-05-10. [dostęp 2013-12-03]. (cz.).
  20. ↑ Veľká Javorina, Turistické a cykloturistické trasy. Mesto Stará Turá, 2012. [dostęp 2013-12-03].
  21. ↑ Naučné stezky. Květná. Lesy České republiky. [dostęp 2014-01-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-03)]. (cz.).
  22. ↑ a b c Veľká Javorina. Mesto Stará Turá, 2012. [dostęp 2013-12-03]. (słow.).
  23. ↑ Lyžiarske stredisko na Veľkej Javorine. Veľká Javorina, s.r.o.. s. 2. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-01-02)]. (słow.).
  24. ↑ Otakar Brandos: Holubyho chata, ubytování na Velké Javořině. Treking.cz, 2007-08-14. [dostęp 2013-12-03]. (cz.).
  25. ↑ Nazwa Chaty Holubyho. Holubyho Chata, 2012. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-23)].
  26. ↑ Dušan Klimáček: Ako sa rodil prvý televízny vysielač na Javorine. SME Trenčín, 2011-01-02. [dostęp 2013-12-03]. (słow.).
  27. ↑ Przekaźnik Veľká Javorina. portal radia.sk. [dostęp 2013-12-03]. (słow.). ze zdjęciami.
  28. ↑ Seismologická stanice Velká Javorina (JAVC). Wydział Przyrodniczy Uniwersytetu Masaryka. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-13)]. (cz.).
  29. ↑ Velká Javořina – místo setkání Čechů a Slováků. [dostęp 2013-12-03]. (cz.).
  30. ↑ Neobvykle horké slavnosti jsou za námi. velkajavorina.com. [dostęp 2013-12-03]. (słow.).
  31. ↑ Pavla Horáková: People from both sides of Czech-Slovak border celebrate New Year’s Eve on Velká Javořina. Radio Praha, 2008-01-01. [dostęp 2013-12-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-12)]. (ang.).
  32. ↑ Według ówczesnych sondaży społecznych za podziałem państwa była zaledwie jedna czwarta obywateli. Za: Andrzej Niewiadowski: 20 lat po podziale Czechosłowacji. Czechofil, 3 stycznia 2013. [dostęp 2013-12-27].
  33. ↑ Andrzej Krawczyk: Aksamitny rozwód. polityka.pl, 4 listopada 2009. [dostęp 2013-05-10].
  34. ↑ a b c Vzpomínky pana Slavomíra Budaře na P. Šuránka. Velká Javořina – velké dílo. Farnost Ostrožská Lhota, 2012. [dostęp 2013-12-28]. (cz.).
  35. ↑ Lucka & Tom: Zdjęcie kapliczki przydrożnej w miejscu śmierci Marii Malkovej. Expedice Javořina 5.4.2009, 2009-04-25. [dostęp 2013-12-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-31)]. (cz.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wielka_Jaworzyna&oldid=70313830”