Wielki Staw Polski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wielki Staw Polski
Ilustracja
Wielki Staw ze szlaku na Szpiglasową Przełęcz
Położenie
Państwo

 Polska

Wysokość lustra

1665 m n.p.m.

Morfometria
Powierzchnia

34,14 ha

Wymiary
• max długość
• max szerokość


998 m
452 m

Głębokość
• maksymalna


79,3 m

Objętość

12 967 000 m³

Hydrologia
Rzeki wypływające

Roztoka

Położenie na mapie Tatr
Mapa konturowa Tatr, w centrum znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Wielki Staw Polski”
Położenie na mapie Karpat
Mapa konturowa Karpat, u góry nieco na lewo znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Wielki Staw Polski”
Ziemia49°12′33″N 20°02′27″E/49,209167 20,040833
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielki Staw Polski lub po prostu Wielki Staw[1] (słow. Veľký stav, niem. Großer See, węg. Nagy-tó) – największe jezioro tatrzańskie[2], położone w Tatrach Wysokich na wysokości 1665 m n.p.m., w Dolinie Pięciu Stawów Polskich u zboczy Miedzianego. Powierzchnia jeziora według pomiarów WIG z 1934 r. wynosi 34,14 ha, głębokość 79,3 m[3]. Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 80,3 m[4]. W wielu publikacjach encyklopedycznych i przewodnikowych jako nieco większe pod względem powierzchni podawane jest (za pomiarami WIG) Morskie Oko, co jednak nie znajduje potwierdzenia we współczesnych badaniach teledetekcyjnych[2].

Opis[edytuj | edytuj kod]

Wielki Staw Polski jest najgłębszym i najdłuższym (998 m) jeziorem w Tatrach i trzecim pod względem głębokości w Polsce (najgłębsze jest jezioro Hańcza). Pojemność zbiornika wynosi ok. 13 mln m³ wody i jest to największa pojemność jeziora w Tatrach (jego pojemność stanowi 1/3 pojemności wszystkich jezior tatrzańskich). Dawny przewodnik tatrzański pisał o tym stawie: „W toniach jego schowałby się cały krakowski kościół Panny Maryji ze swą wysoką wieżą, żeby tylko wierzchołek dachu z koroną nad powierzchnię wystawał”. Najwyższa odnotowana temperatura wody wynosiła 11,2 °C[5]. Ma ona barwę zieloną, a jej przejrzystość jest większa niż pozostałych jezior w dolinie i wynosiła w czasie pomiarów 13,2 m[6].

Wielki głaz – pozostałość po morenie czołowej
Wielki Staw na tle Miedzianego i Szpiglasowego Wierchu
Wielki Staw, ponad nim Niżni Kostur, Kotelnica i Gładki Wierch

Zagłębienie Wielkiego Stawu zostało wyżłobione w plejstocenie w miejscu konfluencji lodowca spływającego z kotła pod Szpiglasowym Wierchem z lodowcem z Dolinki pod Kołem i Dolinki Pustej. Wyrzeźbieniu głębokiej misy sprzyjał opór stawiany masom lodu przez pobliskie wzniesienie Wyżniej Kopy (1713 m). Dno jeziora opada stromo przy brzegach, w pobliżu środka tafli jest natomiast dość płaskie (14,4% powierzchni dna położone jest na głębokości przekraczającej 70 m)[7]. Średnie nachylenie stoków pod powierzchnią wody wynosi 19°50′[8]. Dno pokryte jest kamieniami i żwirem, a poniżej 40 m warstwą ciemnego mułu[6]. Od północnego wschodu staw zamknięty jest ryglem skalnym z wałem moreny czołowej, przerwanym w miejscu odpływu. Wielki Staw zasilany jest trzema stałymi dopływami: potokiem z kotła Szpiglasowych Stawków, potokiem z Czarnego Stawu oraz potokiem doprowadzającym wody z Dolinki Pustej i Dolinki pod Kołem. Żwir naniesiony przez ten ostatni dopływ utworzył deltę wrzynającą się od zachodu w taflę stawu. Część wód przenika do niego również podziemnie (np. z Małego i Przedniego Stawu). Wody odpływające z jeziora (średnie natężenie przepływu 0,2–0,3 m³/s) tworzą potok Roztoka, na którym znajduje się wodospad Siklawa[9].

Brzegi porasta kosodrzewina, której zarośla powoli zwiększają powierzchnię po dawnych zniszczeniach spowodowanych gospodarką pasterską. Uwagę turystów zwraca pojedynczy okaz modrzewia kilkumetrowej wysokości. Nad północno-zachodnim brzegiem, na wysokości ok. 1725 m znajduje się najstarszy szałas tatrzański, wzmiankowany już w XVII wieku, a odnowiony w roku 1986. W jego pobliżu znajdują się liczne nienazwane małe oczka wodne. W maju 1952 r. utonął w Wielkim Stawie niedźwiedź, pod którym załamała się kra (został przez pracowników schroniska wydobyty i znajduje się w Muzeum Tatrzańskim)[6]. Z rzadkich w Karpatach gatunków roślin nad brzegiem jeziora stwierdzono występowanie wełnianeczki alpejskiej i turzycy skąpokwiatowej[10].

Pomiary[edytuj | edytuj kod]

Powierzchnia Wielkiego Stawu była określana w trakcie pomiarów katastralnych, z których najwcześniejsze wykonane zostały w roku 1787[11]. Pierwsze badania batymetryczne jeziora przeprowadził Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1880 roku, wśród wykonanych sondowań najgłębsze dało wartość 78 m[12]. Kolejne pomiary (1910 r.), których autorem był Ludomir Sawicki wskazały na wyraźnie większą maksymalną głębokość Wielkiego Stawu (87,5 m), co nie zostało jednak potwierdzone w badaniach WIG z 1934 r. i według przypuszczeń Józefa Szaflarskiego spowodowane zostało brakiem kontroli rozciągliwości linki. Powierzchnia Wielkiego Stawu obliczona z planów Sawickiego wyniosła 35,78 ha, a Morskiego Oka 33,42 ha. Ekspedycja pomiarowa WIG w 1934 r. przyniosła niespodziewane rezultaty, wskazując na Morskie Oko jako jezioro o największej powierzchni w Tatrach – różnica wyniosła 0,4 ha (lub 0,57 ha w obliczeniach Szaflarskiego)[8]. Warunki pomiarów były jednak różne dla poszczególnych stawów – Morskie Oko mierzono przy bardzo wysokim stanie wody po wiosennych roztopach, zaś Wielki Staw przy zalegającej jeszcze pokrywie lodowej i śnieżnej, która dodatkowo utrudniała precyzyjne określenie brzegu[3]. Analiza współczesnych (2009, 2021) ortofotomap, sporządzonych ze zdjęć lotniczych wykonanych dla obu jezior w tych samych datach, wykazała, że Wielki Staw ma powierzchnię 34,44 ha i przewyższa Morskie Oko o około 1,5 ha[2]. Podobne powierzchnie Wielkiego Stawu oraz różnice względem Morskiego Oka można odczytać też z innych opracowań kartograficznych utworzonych w ostatnich latach.

Wyniki historycznych oraz współczesnych pomiarów zestawione są w poniższej tabeli. W przypadku wymiarów podanych w oryginale w morgach i sążniach zastosowano przelicznik na jednostki metryczne z miar dolnoaustriackich.

Rok Autor pomiaru lub publikacji / źródło danych Powierzchnia (ha) Głębokość maksymalna (m) Pojemność (m³) Uwagi
1787 Joannes Wnentowski 26,99 46 morgów i 1436 sążni kwadratowych, mapa gospodarcza Plan Sectionis seu Revir Białczensis[11]
1827 Franz Klein 23,05 40 morgów i 80 sążni kwadratowych[13]
1860 Eugeniusz Janota 34,83 60 morgów i 840 sążni kwadratowych (prawdopodobnie na podstawie pomiarów katastralnych), Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin[14]
1876 Karl Kolbenheyer 34,84 przewodnik Die Hohe Tatra[15], powierzchnia według zdjęcia katastralnego (1846?[16])
1880 Eugeniusz Klemens Dziewulski 33 78 [12]
1910 Ludomir Sawicki 35,78 87,5 12 850 000 według Szaflarskiego (1936)[8]
1934 Wojskowy Instytut Geograficzny 34,14 79,3 według Śliwerskiego (1935)[3]
1934 Wojskowy Instytut Geograficzny 34,352 79,3 12 967 000 według Szaflarskiego (1936)[8]
1964 zdjęcie lotnicze 7b_4328 34,33 według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]
1999 Adam Choiński 80,3 [17]
2006 podział powierzchniowy Tatrzańskiego Parku Narodowego 34,63 wydzielenie 64p[18]
2009 ortofotomapa 34,44 według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]
2018 Baza Danych Obiektów Topograficznych 34,385 mapa cyfrowa BDOT10k[19]
2019-2020 badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego 33,975 mapa cyfrowa "kategorie pokrycia terenu"[20]
2020 badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego 34,251 mapa cyfrowa "geomorfologia – jednostki i obiekty liniowe"[21]
2021 ortofotomapa 34,44 według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

szlak turystyczny niebieski – niebieski znad Morskiego Oka obok schroniska nad Przednim Stawem i Wielkiego Stawu, prowadzący dalej na przełęcz Zawrat.
  • Czas przejścia od Morskiego Oka nad Wielki Staw: 2:10 h, z powrotem 1:50 h
  • Czas przejścia znad Wielkiego Stawu na Zawrat: 1:30 h, ↓ 1:20 h
szlak turystyczny zielony – zielony Doliną Roztoki od Wodogrzmotów Mickiewicza (przy szosie z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka) nad Wielki Staw. Czas przejścia: 2:05 h, ↓ 1:30 h
szlak turystyczny żółty – żółty znad Wielkiego Stawu na przełęcz Krzyżne. Czas przejścia: 1:50 h, ↓ 1:20 h
szlak turystyczny czarny – czarny znad Wielkiego Stawu na Kozi Wierch. Czas przejścia: 1:30 h, ↓ 1 h[22].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Oficjalna nazwa stawu według GUGiK to Wielki Staw, por. Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 2. Wody stojące, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 374, ISBN 83-239-9607-5.
  2. ↑ a b c d e f Adam Choiński, Artur Zieliński, Changes of the surface area of Morskie Oko and Wielki Staw in the Tatra Mountains, „Quaestiones Geographicae”, 42 (1), 2023, s. 15–24, ISSN 2082-2103 [dostęp 2022-11-20].
  3. ↑ a b c Kazimierz Śliwerski, Zmienność poziomu wód i repery jeziorne, „Wiadomości Służby Geograficznej” (3–4), 1935, s. 295–310.
  4. ↑ Joanna Pociask-Karteczka, 'Cieplej w Tatrach?, „Tatry” (4 (30)), 2009, s. 36.
  5. ↑ Władysław Szafer, Tatrzański Park Narodowy, Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
  6. ↑ a b c Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik, wyd. 13, Latchorzew: Wydawnictwo Trawers, 2003, ISBN 83-915859-1-3.
  7. ↑ Jerzy Młodziejowski, Stawy w krajobrazie Tatr, Kraków: Drukarnia W.L. Anczyca i Spółki, 1935.
  8. ↑ a b c d Józef Szaflarski, Morfometrja jezior tatrzańskich. Cz. I: Jeziora Tatr Polskich, „Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 17, Warszawa 1936.
  9. ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 28, ISBN 83-239-9607-5.
  10. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirek, Czerwona księga Karpat Polskich, Warszawa: Instytut Botaniki PAN, 2008, ISBN 978-83-89648-71-6.
  11. ↑ a b Wiesław Siarzewski, Najstarsze dzieje poznania Morskiego Oka, [w:] Adam Choiński, Joanna Pociask-Karteczka (red.), Morskie Oko – przyroda i człowiek, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2014, s. 292-317, ISBN 978-83-61788-89-8.
  12. ↑ a b Eugeniusz Dziewulski, Pięć Stawów w dolinie Roztoki w Tatrach Polskich, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, 6, Kraków: Drukarnia Wł. L. Anczyca i spółki, 1881.
  13. ↑ Józef Nyka, Dolina Roztoki i Pięciu Stawów, Warszawa: Sport i Turystyka, 1954.
  14. ↑ Eugeniusz Janota, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, Kraków: Juliusz Wildt, 1860.
  15. ↑ Karl Kolbenheyer, Die Hohe Tatra, Teschen: Karl Prochaska, 1876, s. 8-9.
  16. ↑ Marcin Guzik, Piotr Bąk, Obraz dóbr zakopiańskich w 1889 r. na podstawie map katastralnych, ksiąg gruntowych i operatu urządzania lasu, [w:] Anna Liscar, Magdalena Sarkowicz, Zbigniew Ładygin (red.), Działalność Zamoyskich w dobrach zakopiańskich, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2010, s. 29, ISBN 978-83-61788-25-6.
  17. ↑ Adam Choiński, Najgłębsze jeziora Tatr polskich w świetle najnowszych pomiarów głębokościowych, „Czasopismo Geograficzne”, 71 (1), Wrocław: Polskie Towarzystwo Geograficzne, 2000.
  18. ↑ Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Bank Danych o Lasach [online] [dostęp 2022-12-11].
  19. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT10k) [online].
  20. ↑ Tatrzański Park Narodowy, Pokrycie terenu i siedliska roślinne [online].
  21. ↑ Tatrzański Park Narodowy, Geologia, gleby i kras [online].
  22. ↑ Tatry. Zakopane i okolice. Mapa w skali 1:27 000, Warszawa: ExpressMap Polska, 2005, ISBN 83-88112-35-X.
Wielki Staw Polski i jego otoczenie
Wielki Staw Polski i jego otoczenie
Najgłębsze jeziora w Polsce
  • Kolejność: od najgłębszego
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wielki_Staw_Polski&oldid=71261438”