Wielosił błękitny

Wielosił błękitny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wielosiłowate
Rodzaj	wielosił
Gatunek	wielosił błękitny
	Nazwa systematyczna
	Polemonium caeruleum L.
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wielosił błękitny^[3] (Polemonium caeruleum L.) – gatunek rośliny należący do rodziny wielosiłowatych (Polemoniaceae). Lokalna nazwa rośliny to koziełek^[4]. W Polsce jest uprawiany i czasem dziczejący^[5].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Występuje w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. W Azji i Europie zwarty zasięg występowania ciągnie się od Europy Środkowej przez Europę Wschodnią po Syberię. Oprócz tego występuje na oderwanych od głównego zasięgu obszarach w Skandynawii, w Alpach, Pirenejach i Wielkiej Brytanii^[6]. Rośnie także w Ameryce Północnej (na Alasce i w północnej Kanadzie)^[7]. W Polsce występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie na niżu: na Pomorzu Zachodnim i Wschodnim, Podlasiu, na Lubelszczyźnie (proponowany rezerwat Wielosił^[8]) i w Puszczy Białowieskiej. Część z podanych dawniej w tych regionach stanowisk już nie istnieje. W Karpatach nie są obecnie znane żadne naturalne jego stanowiska. Na jedynym naturalnym stanowisku w Karpatach na Jaworzynie Krynickiej już wyginął, inne dawniej podawane (w 1890 r.) stanowiska w Tatrach (w Dolinie Kościeliskiej i pod Wołoszynem) miały charakter synantropijny. Podobnie synantropijny charakter mają stanowiska w Pieninach i Bieszczadach^[6]. Roślina osiąga w Polsce południową granicę swego zasięgu. Jest reliktem glacjalnym^[4].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Łodyga: Wzniesiona, słabo rozgałęziająca się, dosyć gruba, dołem naga, w górnej części gruczołowata. Osiąga wysokość do 100 cm (wraz z kwiatostanem), Jest obła, ulistniona i pusta w środku. Pod ziemią mięsiste, silnie ukorzenione i nierozgałęzione kłącze^[9].
Liście: Ulistnienie skrętoległe, liście odziomkowe ogonkowe, środkowe liście łodygowe na krótkich ogonkach, wyższe bezogonkowe, wszystkie zaś złożone z licznych (do 27), nieparzysto-pierzasto ułożonych listków. Listki mają eliptycznojajowaty kształt i zaostrzone końce.
Kwiaty: Zebrane w wiechy na szczycie łodyg. Kielich zrosły o jajowatych, tępo zakończonych ząbkach. 5 płatków korony o barwie fioletowe lub niebieskiej, spotyka się jednak formy białe. Korona ma długość 15–20 mm, wolne części jej płatków są dwukrotnie dłuższe od części zrośniętej w rurkę. Słupek pojedynczy z trójdzielnym znamieniem. 5 pręcików z dużymi, pomarańczowymi pylnikami, o nitkach dołem owłosionych. Kwiaty wyrastają na pokrytych gruczołami szypułkach, pachną miodem.
Owoc: Trójdzielna torebka z licznymi trójgraniastymi nasionami o długości ok. 2,5 mm i ostrych kantach.

Pokrój
Kwiat
Kwiatostan
Liście
Kwiaty

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina miododajna. Rozpoczyna wegetację na przedwiośniu, gdy występują jeszcze nocne przymrozki i nawraca zima. Nasiona zachowują zdolność kiełkowania do 3 lat. Siedlisko: zarośla, brzegi potoków, mokre łąki. Spotykana w olszowych lasach łęgowych, torfowiskach niskich i przejściowych oraz w zbiorowiskach okrajkowych. Występuje tylko na wilgotnych siedliskach. Kwiaty są przedprątne i zapylane przez błonkówki, lub samopylne. Liczba chromosomów 2n = 18^[6].

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Polsce roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. Liczba stanowisk zmniejsza się z powodu melioracji terenów. Wzięta pod ochronę gatunkową od 1983 r. Według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin – gatunek narażony na wymarcie (kategoria zagrożenia VU)^[10]. Tę samą kategorię posiada na polskiej czerwonej liście^[11].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Roślina uprawna: uprawiany jako roślina ozdobna i roślina lecznicza. Po raz pierwszy został wprowadzony do uprawy w Bułgarii i na terenie byłego ZSRR.
Roślina lecznicza:
- Surowiec zielarski: kłącze i korzenie. Zawierają trójterpenowe saponiny, kwasy organiczne, olejki eteryczne, żywice, tłuszcze, białka, skrobię, flawonoidy, kumarynę.
- Działanie: wykrztuśne, uspokajające, obniżające ciśnienie krwi, przyspieszające jej krzepnięcie, a także zmniejszające poziom cholesterolu. W postaci wywarów, naparów, nalewek używany jest do leczenia schorzeń dróg oddechowych, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, przy drgawkach, nerwicach, padaczce. Stwierdzono, że bardzo pomaga przy zmęczeniu wiosennym, apatiach, astenii i zwiększa odporność na choroby. W celu uniknięcia drażniącego na układ pokarmowy działania saponin, spożywa się go po jedzeniu. Preparaty wielosiłu mogą być bezpiecznie stosowane przez długi czas.^{[potrzebny przypis]}
- Zbiór i suszenie: kłącze wraz z korzeniami wykopuje się w drugim roku uprawy, jesienią. Czyści się je z ziemi, płucze, kroi na drobniejsze kawałki i suszy na słońcu lub w suszarni w temperaturze 50-60 °C.

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Jest łatwy w uprawie, wymaga jednak gleb żyznych i wilgotnych. Woli miejsca słoneczne, ale rośnie też w półcieniu. Może być uprawiany przez siew z nasion bezpośrednio do gleby (rozstaw rzędów 45–60 cm). Nasiona wysiewa się wczesną wiosną na głębokość 1 cm. Pędy kwiatowe wytwarza dopiero w drugim roku po zasianiu. Uprawiany na dobrej glebie i nawożony rośnie znacznie bujniej niż na naturalnych stanowiskach, zawiera też dużo więcej czynnych substancji leczniczych. Jest mrozoodporny. Podczas suszy niezbędne jest podlewanie.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-01] (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b LeokadiaL. Witkowska-Żuk LeokadiaL., Rośliny leśne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2013, ISBN 978-83-7073-359-9, OCLC 863117039 .
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-25].
↑ Anna Łuczycka-Popiel, Danuta Urban, Szata roślinna projektowanego rezerwatu Wielosił w województwie lubelskim, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin, nr 13/1993, s. 136-158
↑ Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
↑ K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: IB PAN, 2001. ISBN 83-85444-85-8.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
Zych M., Stpiczyńska M. and Roguz K. (2013) Reproductive biology of the Red-list Polemonium caeruleum L. (Polemoniaceae). Botanical Journal of the Linnean Society 173 (1): 92-107. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/boj.12071/abstract

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-01] (ang.).

[checklist2002-3] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[zuk-4] LeokadiaL. Witkowska-Żuk LeokadiaL., Rośliny leśne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2013, ISBN 978-83-7073-359-9, OCLC 863117039 .

[klucz-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[K-6] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[grin-7] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-25].

[:0-8] Anna Łuczycka-Popiel, Danuta Urban, Szata roślinna projektowanego rezerwatu Wielosił w województwie lubelskim, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin, nr 13/1993, s. 136-158

[9] Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.

[10] K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: IB PAN, 2001. ISBN 83-85444-85-8.

[11] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]