Wisła

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez TR (dyskusja | edycje) o 14:09, 3 mar 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Wisła
Ilustracja
Widok na Wisłę z Wawelu w Krakowie
Państwo

 Polska

Lokalizacja

 śląskie
 małopolskie
 świętokrzyskie
 podkarpackie
 lubelskie
 mazowieckie
 kujawsko-pomorskie
 pomorskie

Rzeka
Długość 1047 km
Powierzchnia zlewni

194 424 km²

Średni przepływ

1046 m³/s przy ujściu do Morza Bałtyckiego

Źródło
Miejsce Barania Góra w Beskidzie Śląskim
Wysokość

1107 m n.p.m.

Współrzędne

49°36′21″N 19°00′13″E/49,605833 19,003611

Ujście
Recypient Zatoka Gdańska (Morze Bałtyckie)
Miejsce

za ujście Wisły przyjęto jej ujście przekopem między Świbnem a Mikoszewem

Współrzędne

54°21′42″N 18°57′07″E/54,361667 18,951944

Mapa
Mapa rzeki
Mapa dorzecza Wisły
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast u góry znajduje się punkt z opisem „ujście”
Multimedia w Wikimedia Commons

Wisła (łac. Vistula) – najdłuższa rzeka Polski, a także najdłuższa rzeka uchodząca do Morza Bałtyckiego, o długości 1047 km. Wpływa do Zatoki Gdańskiej, a jej średnioroczny przepływ w odcinku ujściowym wynosi 1046 m³/s[1].

Nazwa

Toruń z Wisłą według Meriana z 1641

Hydronim „Wisła” ma ponad 2000 lat. Pierwsza wzmianka spisana po łacinie pochodzi z 7–5 r. p.n.e. i znajduje się na wystawionej w Porticus Vipsania mapie Marka Agrypy oraz w Historii naturalnej Pliniusza Starszego, który nazwał rzekę Viscla. Od V wieku Vistla (Divisio orbis terrarum). W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.

W wiekach od II do IV występuje nazwa Viscla (Gaius Iulius Solinus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz). Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: Wenedów, Gythonów, Galindów. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do Morza Swebów (łac. Mare Suebicum, Tacyt I wiek), czyli Bałtyku, a ściślej Zatoki Wenedzkiej (II wiek), czyli obecnej Zatoki Gdańskiej – de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum. W germańskiej tradycji pisanej (Widsidh) nadwiślańskie lasy są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich, chociaż w rzeczywistości ludy te pochodzą z południowej Skandynawii[2].

Wincenty Kadłubek nazywał Wisłę Vandalus, wyprowadzając nazwę rzeki od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w języku litewskim wodę, podobnie jak Ouiádou (=woda, rzeka) Ptolemeusza (rzeka Odra). Natomiast Jan Długosz w Annales seu cronicae incliti... nazywa Wisłę „rzeką Białą”: a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua... nominatur.

Najdawniejszą formę można próbować odtwarzać jako *Wīstlā, czy wykazać związek z pierwiastkiem *weys „płynąć”, lecz z braku nawiązań w toponimii i braku morfemu *Wīstl- w historycznych językach, można przyjąć, że jest to nazwa przejęta przez ludy indoeuropejskie od wcześniejszych mieszkańców[3].

Przebieg

Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka)[4], na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.

Wisła w Ustroniu
Wisła płynąca przez miasto Wisłę
Wisła przy zamku w Przegorzałach
Wisła w Tyńcu
Wisła niedaleko Koszyc, dawna przystań promowa
Ujście Narwi do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim
Ujście Wisły w okolicy Mikoszewa
Kierownica wschodnia w ujściu Wisły (przedłużenie jej przekopu)

W sensie geograficznym Wisła ma dwa potoki źródłowe: Białą Wisełkę i Czarną Wisełkę[5]. Natomiast w sensie hydrologicznym rzeka Wisła zaczyna się w miejscu połączenia potoku Malinka z potokiem Wisełka powstałym z połączenia Białej i Czarnej Wisełki uchodzących do Jeziora Czerniańskiego[6][7].

Górny odcinek Wisły aż do ujścia Przemszy nie jest żeglowny i nosi nazwę Małej Wisły[6].

Podział biegu rzeki Wisły[8]:

  • bieg górny – od źródeł do Zawichostu (poniżej ujścia Sanu)
  • bieg środkowy – od Zawichostu do ujścia Narwi (operacyjnie często przyjmuje się do stopnia wodnego Włocławek)
  • bieg dolny – od ujścia Narwi (lub od stopnia wodnego Włocławek) do ujścia.

Zbiorniki na Wiśle

Delta Wisły

W miejscowości Biała Góra koło Sztumu około 50 km od ujścia, rozdzielając się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), tworzy szeroką deltę, zwaną Żuławami. W miejscu noszącym obecnie nazwę Gdańska Głowa od Leniwki oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane Szkarpawa, w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię Martwa Wisła oddziela się w Przegalinie. Uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na Wisłę Elbląską (główne wschodnie ramię) i Wisłę Gdańską (mniejsze zachodnie ramię). Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. Po powodzi w 1840 roku utworzyło się dodatkowe ramię Wisła Śmiała. W latach 1891–1895 wykonano przekop ujściowy koło Świbna.

Jednolite części wód

Na potrzeby gospodarki wodnej Wisła jest podzielona na następujące jednolite części wód[9]:

  • Wisła do Dobki bez Kopydła (PLRW20001221113549)
  • Wisła od Dobki do Bładnicy (PLRW20009211151)
  • Wisła od Bładnicy do zbiornika Goczałkowice (PLRW20009211159)
  • Wisła od zbiornika Goczałkowice do Białej (PLRW20001921139)
  • Wisła od Białej do Przemszy (PLRW20001921199)
  • Wisła od Przemszy bez Przemszy do Skawy (PLRW20001921339)
    • równolegle kanał żeglowny Dwory (PLRW200002133529)
  • Wisła od Skawy do Skawinki (PLRW2000192135599)
  • Wisła od Skawinki do Podłężanki (PLRW2000192137759)
  • Wisła od Podłężanki do Raby (PLRW200019213799)
  • Wisła od Raby do Dunajca (PLRW200021213999)
  • Wisła od Dunajca do Wisłoki (PLRW20002121799)
  • Wisła od Wisłoki do Sanu (PLRW20002121999)
  • Wisła od Sanu do Sanny (PLRW2000212319)
  • Wisła od Sanny do Kamiennej (PLRW2000212339)
  • Wisła od Kamiennej do Wieprza (PLRW2000212399)
  • Wisła od Wieprza do Pilicy (PLRW2000212539)
  • Wisła od Pilicy do Jeziorki (PLRW200021257)
  • Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego (PLRW20002125971)
  • Wisła od Kanału Młocińskiego do Narwi (PLRW20002125999)
  • Wisła od Narwi do zbiornika Włocławek (PLRW2000212739)
  • Wisła od wypływu ze zbiornika Włocławek do granicy Regionu Wodnego Środkowej Wisły (PLRW20002127911)
  • Wisła od granicy Regionu Wodnego Dolnej Wisły do dopływu z Sierzchowa (PLRW20002127935)
  • Wisła od dopływu z Sierzchowa do Wdy (PLRW2000212939)
  • Wisła od Wdy do ujścia (PLRW20002129999)

A także:

Dorzecze

Dorzecze Wisły zajmuje powierzchnię 194 424 km² (w Polsce 168,7 tys. km²)[10]. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt Gerlach w Tatrach).

Przyroda

Dolina Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych (na przykład Puszczę Sandomierską). Rzeka przepływa przez różne obszary chronione, a inne znajdują się w jej dolinie, na przykład Rezerwat przyrody Zbocza Płutowskie oraz obszar Natura 2000 Wiśliska.

Bezpośrednio obejmujące Wisłę obszary chronione to[11]:

obszary specjalnej ochrony ptaków
specjalne obszary ochrony siedlisk
rezerwaty przyrody
parki krajobrazowe
obszary chronionego krajobrazu

Ponadto Wisłę obejmuje otulina Kampinoskiego Parku Narodowego.

Zanieczyszczenie

Kilka lat temu, nie powołując się na żadne źródła, organizacja ekologiczna World Wildlife Fund oceniała, że wody Wisły na 56% długości biegu nie mieszczą się w żadnej klasie czystości[12].

Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w ciągu 2012 roku poprzez Wisłę do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość metali ciężkich, a mianowicie 28,0 ton cynku, 70,0 ton miedzi, 26,1 ton ołowiu, 0,9 tony kadmu, 11,3 ton chromu, 25,2 ton niklu oraz około 200 kg rtęci[13].

Zagospodarowanie

Flaga promująca Rok Rzeki Wisły (2017)
 Osobny artykuł: Handel wiślany.

Żegluga rzeczna

Statek na Wiśle w Krakowie

Korytem Wisły przebiega Droga Wodna Wisły (ujście Przemszy – Gdańsk / Zalew Wiślany), a w jej biegu m.in.:

Wisła jest połączona za pomocą kanałów z:

Wisła w sieci międzynarodowych dróg wodnych

 Osobny artykuł: Śródlądowe drogi wodne.

W 1996 roku w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance)[14] ustalono sieć europejskiego systemu dróg wodnych. Fragmenty rzeki Wisły zaliczono do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia[14]:

  • E40 – droga wodna łącząca Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. W Polsce przebiega na Wiśle od Gdańska do Warszawy, a dalej Narwią i Bugiem do Brześcia, gdzie łączy się z drogą wodną prowadzącą przez Polesie do Dniepru.
  • E70 – europejski szlak wodny wschód-zachód łączący Antwerpię (Belgia, wybrzeże Morza Północnego) z Kłajpedą (Litwa, wybrzeże Bałtyku). Prowadzi poprzez Holandię, Niemcy, Polskę, Rosję do Litwy. W Polsce droga E70 przebiega na Wiśle na odcinku 114 km częściowo pokrywając się z drogą E40. Prowadzi od ujścia Brdy w Bydgoszczy do Malborka, a następnie Nogatem i Zalewem Wiślanym do granicy z Rosją.

Pomimo wpisania Wisły do umowy AGN jako drogi wodnej międzynarodowego znaczenia nie są wykonywane żadne działania mające na celu podniesienie najniższej I[15] klasy drogi wodnej obowiązującej na większości długości rzeki – ponadto klasa I również nie jest zachowana, ze względu na brak wymaganych głębokości tranzytowych[16]. Czynniki te sprawiają, że żegluga wiślana uprawiana jest wyłącznie w zakresie transportu urobku z dna rzeki, przewozu towarów ponadgabarytowych oraz turystyki.

Polska przystąpiła do Porozumienia AGN dopiero z dniem 15 lutego 2017[17].

Zagospodarowanie turystyczne

Od 2008 roku organizowane jest „Święto Wisły”, będące wodną imprezą na Wiśle, którego celem jest promocja wszelkich form aktywności wodnej. Podczas święta mają miejsce spływy kajakowe, krótkie rejsy po Wiśle, koncerty, wystawy, prezentacje, pokazy ratownictwa, gry i zabawy. Impreza organizowana jest przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy[18].

Powodzie, susze i regulacja rzeki

Wody Wisły często wzbierają, powodując powodzie. W górnym biegu rzeki dzieje się tak zwykle w lipcu, pod wpływem obfitych opadów w górach, a w środkowym i dolnym biegu w marcu, pod wpływem roztopów wiosennych. Naturalny polder zalewowy na Nizinie Ciechocińskiej zalewany jest często dwukrotnie – wiosną i latem w rejonie Otłoczyna, gdzie znajduje się naturalny bród przez Wisłę (szlak bursztynowy).

W historii dochodziło wielokrotnie do katastrofalnych powodzi, między innymi w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960, 1997, 2001, 2010. Aby im zapobiec, powstały zbiorniki retencyjne na dopływach w górnym biegu; na odcinku od ujścia Przemszy do Stopnia Wodnego Przewóz rzeka jest skanalizowana, na kilometrze 675 położona jest Elektrownia Wodna we Włocławku; planowany jest także stopień wodny w Siarzewie[19].

17 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie osiągnął 51 cm i był to najniższy stan lustra wody od końca XVIII wieku[20][21]. 28 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie spadł do 41 cm[22].

Wisła w małopolskim Mędrzechowie
Brzeg Wisły w gminie Solec nad Wisłą
Małopolski Przełom Wisły w Bochotnicy (widok z Kazimierza Dolnego)
Wisła w środkowym biegu u ujścia Pilicy
Wisła w Płocku
Dolina Wisły w okolicach Torunia
Bieg rzeki Wisły zawarty jest w znaku Rodła. Symbol odpowiada kształtowi biegu rzeki z zaznaczonym Krakowem jako kolebką kultury polskiej.

Miejscowości położone nad Wisłą

Inicjatywy społeczne

Z inicjatywy społecznego komitetu Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2017, między innymi, Rokiem Rzeki Wisły[23]. Od 2018 w Sandomierzu przyznawany jest Order Rzeki Wisły[24].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Dane dla punktu pomiarowgo w Tczewie; źródło: Wyznaczenie granic bezpośredniego zagrożenia powodzią w celu uzasadnionego odtworzenia terenów zalewowych. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział w Gdyni/Poznaniu, 2003/2004 [dostęp 2017-02-20].
  2. ↑ Obrzeża germańskiego osadnictwa północno-zachodniego, które ostatecznie ustaliło się w południowej Skandynawii, według: J. Czarnecki, The Goths in Acient Poland, Miami, 1975; Norman Davies, Boże igrzysko, 2002, s. 64.
  3. ↑ Zbigniew Babik: Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków: Uniwersitas, 2001, s. 313–315. ISBN 83-7052-597-0.
  4. ↑ Żaneta Kosińska: Rzeka Wisła.
  5. ↑ Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych: Hydronimy. Izabella Krauze-Tomczyk, Jerzy Ostrowski (oprac. red). T. 1. Cz. 1: Wody płynące, źródła, wodospady. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006. ISBN 83-239-9607-5.
  6. ↑ a b Zbigniew Cienciała: 5.3. Wody powierzchniowe. Opis zabudowy ważniejszych cieków. W: Monografia Wisły. T. I: Środowisko przyrodnicze Wisły. Wisła: Galeria „Na Gojach”, 2007, s. 110. ISBN 978-83-60551-05-9.
  7. ↑ Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Małej Wisły. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 64. ISBN 978-83-926929-2-8.
  8. ↑ Michał Ceran, Kamila Głowinkowska, Andrzej Hański, Alicja Kańska, Małgorzata Klejna, Magdalena Korcz, Beata Kowalska, Judyta Lasek, Agnieszka Malota, Magda Mielke, Jerzy Niedbała, Emilia Piskalska, Magdalena Retman, Tomasz Rogowski, Marek Soliwoda i inni: Słownik tematyczny pojęć stosowanych w prognozach hydrologicznych. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, 2014, s. 6, seria: HYDROLOGICZNA OSŁONA KRAJU. ISBN 978-83-61102-91-5.
  9. ↑ Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły M.P. z 2011 r. nr 49, poz. 549.
  10. ↑ Polska. Podział hydrograficzny – Encyklopedia PWN.
  11. ↑ Natura 2000 – Przeglądanie. GDOŚ. [dostęp 2015-05-21].
  12. ↑ Co zagraża Wiśle?. World Wildlife Fund. [dostęp 2011-05-23].
  13. ↑ Tabl. 10.6 Odpływ metali ciężkich rzekami do Morza Bałtyckiego w 2012 r.. W: Rocznik statystyczny gospodarki morskiej 2013. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2014-01-21, s. 338. Cytat: „Wyniki Państwowego Monitoringu Środowiska w zakresie Monitoringu Wód” – Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
  14. ↑ a b Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007–2013. Akademia Morska w Szczecinie. Instytut Inżynierii Transportu. Zakład Żeglugi Śródlądowej i Gospodarki Wodnej. Szczecin 2006, s. 25–26.
  15. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych, Dz.U. 2002 nr 77, poz. 695 [dostęp 2017-02-20].
  16. ↑ _UZ/Informator%20nawigacyjny%20RZGWwWarszawie%20cz.III.pdf.
  17. ↑ Ustawa o ratyfikacji Konwencji AGN weszła w życie, PortalMorski.pl, 2017-02-17 [dostęp 2017-02-19].
  18. ↑ start. H2O Magazyn Sportów Wodnych i Turystyki. [dostęp 2010-05-27].
  19. ↑ Znana jest lokalizacja drugiego stopnia na Wiśle ENERGA – Biuro Prasowe.
  20. ↑ Michał Wierzbicki: ZOSTAŁ POBITY REKORD NISKIEGO POZIOMU WODY W WIŚLE!. warszawawpigulce.pl. [dostęp 2015-08-17].
  21. ↑ amat, kaien (TVP Info): Rekord z XVIII wieku pobity. Wisła wysycha, a będzie jeszcze gorzej. strona internetowa stacji TVP Info, 2015-08-17. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-30)].
  22. ↑ jb/sk (TVN Warszawa): Kolejny rekord poziomu Wisły – 41 cm. „Sytuacja bezprecedensowa”. strona internetowa warszawskiej redakcji stacji TVN, 2015-08-28. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-30)].
  23. ↑ 2017 r. Rokiem Rzeki Wisły, Josepha Conrada – Korzeniowskiego, Marszałka Józefa Piłsudskiego, Adama Chmielowskiego i błogosławionego Honorata Koźmińskiego oraz Tadeusza Kościuszki. sejm.gov.pl, 2016-06-22. [dostęp 2016-10-17].
  24. ↑ Wisła łączy i ma order swego imienia. rp.pl, 2018-02-23. [dostęp 3 marca 2018].

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wisła&oldid=52672860”