Wróbel (ptak)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Szoltys-bot (dyskusja | edycje) o 19:30, 6 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Wróbel zwyczajny
Passer domesticus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Samiec

Samica
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Nadrząd

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

wróble

Rodzaj

Passer

Gatunek

wróbel zwyczajny

Synonimy
  • Fringilla domestica Linnaeus, 1758[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg występowania
Mapa występowania

     Naturalne występowanie

     Introdukowany

Wróbel zwyczajny[4], wróbel domowy, wróbel[5] (Passer domesticus) – gatunek małego ptaka osiadłego z rodziny wróbli (Passeridae), zamieszkującego Europę i Azję. Pierwotnie ptak półpustyń i stepów, pochodzi prawdopodobnie z Półwyspu Arabskiego i Azji Mniejszej. Skolonizował ludzkie osiedla wraz z rozwojem rolnictwa, prawdopodobnie przed kilkoma tysiącami lat. Występuje wszędzie tam, gdzie mieszka człowiek. Introdukowany (celowo lub przypadkiem) w Amerykach, w Australazji i południowej Afryce.

W XIX i XX wieku należał do najpowszechniej występujących gatunków na terenach Polski, przenikając do języka potocznego i kultury ludowej we wszystkich regionach. Według najnowszych badań, opublikowanych w 2003 roku, w Polsce jest to nadal bardzo liczny ptak lęgowy[6]. W roku 1984, kiedy ochroną gatunkową objęto prawie wszystkie ptaki wróblowe, dla wróbla wyznaczono jedynie wiosenny okres ochronny[7]. Wyjątek ten zniesiono w 1995 roku, kiedy wróbel zwyczajny został objęty ścisłą ochroną gatunkową[8]. Wbrew powszechnemu mniemaniu nie jest to najliczniej występujący ptak lęgowy w Polsce. Podczas Europejskich Dni Ptaków w 2015 (pierwszy weekend października) wróbel był na 11. miejscu pod względem liczby zanotowanych osobników[9].

Według danych z 2015 roku w ciągu ostatniego dziesięciolecia liczebność wróbli w Polsce silnie spadała, do czego przyczyniły się masowe termomodernizacje budynków (brak miejsc lęgowych) i mniejsza dostępność pokarmu na wsi[10].

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 na podstawie holotypu ze Szwecji. Autor nadał mu nazwę Fringilla domestica[2]. Obecnie (2016) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza wróbla zwyczajnego w rodzaju Passer[11]. Wróble domowe prawdopodobnie wyewoluowały z populacji wróbli zamkniętej na obszarze Bliskiego Wschodu w trakcie ostatniego zlodowacenia (15–25 tys. lat temu). Tworzą nadgatunek z wróblem apenińskim (P. italiae) i śródziemnomorskim (P. hispaniolensis), niektórzy autorzy uznają je za jeden gatunek. Wróble domowe hybrydyzują się z apenińskimi w północnych Włoszech, a ze śródziemnomorskimi na Bałkanach. Najprawdopodobniej w Somalii i Etiopii krzyżują się z wróblami rudogłowymi (P. castanopterus). Odnotowywano także hybrydy z mazurkami (P. montanus)[2]. IOC wyróżnia 12 podgatunków wróbla domowego[11]. Autorzy Handbook of the Birds of the World również akceptują 12 podgatunków[2].

Podgatunki i zasięg występowania

Wyróżniono kilkanaście podgatunków P. domesticus[11][2][4]:

  • wróbel zwyczajny (P. domesticus domesticus) – zachodnia i północna Europa przez północną Azję do północno-wschodniej Syberii i północnej Japonii, introdukowany w Ameryce, Afryce Południowej i Australii.
  • P. domesticus balearoibericus – południowa Europa (z wyjątkiem Włoch) do środkowej Turcji.
  • P. domesticus biblicusCypr, północny Izrael i północno-zachodnia Jordania do zachodniej Syrii i południowo-wschodnia Turcja do północno-zachodniego Iranu.
  • P. domesticus hyrcanus – południowo-wschodni Azerbejdżan i północny Iran.
  • P. domesticus persicus – środkowy Iran do zachodniego i południowego Afganistanu.
  • wróbel indyjski (P. domesticus indicus) – południowy Izrael i południowa Palestyna przez Arabię i na wschód do Indii oraz środkowa Azja Południowo-Wschodnia.
  • P. domesticus bactrianus – zachodni Turkmenistan i północno-wschodni Iran do zachodnich Chin oraz północno-zachodni Pakistan.
  • P. domesticus parkini – północno-zachodnie i środkowe Himalaje.
  • P. domesticus hufufae – północno-wschodnia Arabia.
  • P. domesticus tingitanus – północno-zachodnia Afryka.
  • P. domesticus niloticusEgipt.
  • P. domesticus rufidorsalisSudan i Erytrea.

Wróble zwyczajne introdukowano również w większość zamieszkanych przez człowieka obszarów świata, w tym do obu Ameryk i Australazji. W większości przypadków były to ptaki podgatunku nominatywnego, do Południowej Afryki wprowadzono przedstawicieli P. d. indicus[12].

Morfologia

Krępy, o stosunkowo dużej głowie i mocnym dziobie. U samca wierzch ciała brązowy z ciemniejszymi paskami, spód szary. Policzki szare, oddzielone brązową pręgą od szarego wierzchu głowy. Na podgardlu czarny śliniak. Na policzku, w odróżnieniu od mazurka (P. montanus), brak czarnej plamki, a na skrzydle tylko jedna biała pręga. Dziób w okresie lęgowym czarny, a poza nim szary. Nogi brązowe lub różowe. Samice o szarobrązowym upierzeniu, na grzbiecie paskowanym, bez wyraźnych cech charakterystycznych. Nad okiem nie zawsze wyraźna jaśniejsza brew. Nogi różowe, dziób szary. Młode podobne do samic.

Długość ciała ok. 16–18 cm[2]. Długość czaszki: 29–31 mm, w tym dzioba: 14–15 mm[13]. Rozpiętość skrzydeł 21–21,5 cm[14]. Masa ciała ok. 20–39 g[2]. Pierzenie dorosłych trwa od środka lipca do środka października[13].

Gatunki podobne

Wróbel apeniński, przez niektórych uznawany za podgatunek wróbla zwyczajnego, ma kasztanowatobrązowe ciemię, podczas gdy wróbel zwyczajny ma je szare. Wróbel południowy ma więcej barwy czarnej. Mazurek jest nieco mniejszy, ma kasztanowaty cały wierzch głowy i ciemną plamę na białych policzkach[15].

Tryb życia i zachowanie

Dobrze zaadaptowały się do siedlisk ludzkich, niektóre ptaki nigdy nie mają kontaktu z elementami naturalnego środowiska z wyjątkiem parków i ogrodów. Obserwowano nawet wróbla żywiącego się nocą na 80. piętrze Empire State Building. Często wróble domowe odwiedzają fabryki i magazyny celem szukania pokarmu. Zdają się nie występować tylko w lasach równikowych, w tundrze i na pustyniach. W cieplejszych obszarach, jak basen Morza Śródziemnego, wróble domowe z powodzeniem żyją poza siedliskami ludzkimi. Odnotowywane były od poziomu morza do około 4500 m n.p.m. Są to ptaki towarzyskie, zwykle żyją w niewielkich lub w luźnych koloniach[12]. Wabienie słyszalne przez cały rok[15].

Pożywienie stanowią głównie nasiona, również z pól uprawnych, w tym prosa, ryżu, sorgo, faworyzuje owies i pszenicę. Wróble domowe zjadają również różne nasiona dzikich roślin – szczawiu, gwiazdnicy, ziół, traw. Żywią się również odpowiednim odpadkami z domostw. Wiosną w skład diety wchodzą również pączki roślinne i kiełkujące liście. Żerują zarówno na ziemi, jak i w roślinności. Jedzą również owady. Pisklęta również otrzymują owady, do tego ich larwy, mszyce, ryjkowce, prostoskrzydłe i gąsienice[12].

Lot szybki, prosty lub falisty. Po ziemi wróble skaczą. Samce podczas śpiewu siedzą lub skaczą z opuszczonymi częściowo skrzydłami[15].

W Europie na wolności wróble zwyczajne osiągały wiek 20 lat, w USA – 15[16]. Najdłuższy odnotowany wiek życia to 23 lata, dotyczy jednak ptaka w niewoli[17].

Lęgi

Okres lęgowy trwa od lutego do września, różni się w zależności od długości geograficznej[2], w Europie to najczęściej od kwietnia do sierpnia, z wyprowadzeniem do pięciu lęgów[15]. Zakłócić porę lęgów mogą wysokie temperatury i monsuny. W jednym sezonie wróble domowe wyprowadzają do 3 lęgów[2]. Ptaki te są monogamiczne, związki mogą trwać kilka sezonów. Gniazda ulokowane są w szczelinach budynków, pod dachówkami lub w odpowiednich budkach lęgowych (ze średnicą otworu co najmniej 35 mm), również w gniazdach bocianów (Ciconia) i oknówek (Delichon urbicum). Mają one formę podobną do kuli z bocznym wejściem; budulec stanowi słoma, trawa, perz i fragmenty materiału, sznurka lub papieru. Wyściółkę tworzą pióra[18].

Optymalną liczbą jaj w zniesieniu jest 6 lub 7. Przeciętna liczba jaj różni się w zależności od kraju – 2–7 w Iraku, 3–7 w Izraelu, 4 w Anglii. W jednym badaniu dotyczącym ptaków z Turcji autorzy stwierdzili zniesienia liczące od 1 do 11 jaj, przy czym lęg z 1 jajem był porzucany; najpospoliciej występowało w lęgu 5 lub 6 jaj. Zmierzono wówczas 1941 jaj; długość ich wyniosła średnio 21,16 mm, szerokość – 14,99 mm[19]. Jaja o różnej barwie, przeważnie zielonkawe i gęsto plamkowane na szaro lub brązowo[15]. Według wyników badań prowadzonych na obrzeżach Kampinoskiego Parku Narodowego, pierwsze i ostatnie jajo w zniesieniu jest najmniejsze, największe zaś 3. i 4. Ostatnie jajo zwykle jest niezapłodnione i zdaje się być odbarwione. Stanowić to może zabezpieczenie przed drapieżnikami, które chcąc splądrować lęg porwą najpewniej najbardziej wyróżniające się jajo, które będzie akurat tym bezwartościowym. Inkubacja trwa 13–14 dni. Przez kolejne 14-17 dni życia pisklęta pozostają w gnieździe. Potem jeszcze przez 10 dni do blisko 2 tygodni karmione są przez oboje rodziców[15][18].

Status

Ten wróbel wykorzystał stare gniazdo oknówki jako swoje

IUCN uznaje wróbla domowego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988. BirdLife International uznaje trend populacji za spadkowy[20]. Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[21].

Spadek liczebności

W Europie populacja wróbli zmniejsza się, np. w Wielkiej Brytanii i Holandii od lat 80. XX w. spadła niemal dwukrotnie i gatunek jest tam uznawany za zagrożony. Prawdopodobne, że taki spadek liczebności ma miejsce również w Polsce, ale wobec braku wyników długookresowych badań naukowych trudno to jednoznacznie stwierdzić[a][22]. W Wielkiej Brytanii populacja wróbli zaczęła się zmniejszać w okolicach roku 1979, po zredukowaniu się o około 60% ustabilizowała się w latach 90. XX wieku[23]. W północno-wschodniej Europie spadek rozpoczął się w latach 90. XX wieku. W Holandii w 2004 wróbel zwyczajny figuruje na czerwonej liście. Zmniejszanie się populacji dotyczy nie tylko wróbli domowych, ale i innych wróbli zaadaptowanych do środowisk ludzkich: mazurka (P. montanus) oraz wróbla apenińskiego (P. italiae)[24].

Nie wiadomo, co dokładnie jest przyczyną zmniejszania liczebności; najprawdopodobniej wchodzi w grę splot kilku czynników, wśród których wymienia się:

  • nieprzystosowanie do chłodnego i wilgotnego klimatu Europy północnej (duża śmiertelność w czasie zim oraz deszczowego i chłodnego lata);
  • spadek liczebności owadów, stanowiących pokarm dla piskląt, wskutek upowszechnienia się pestycydów[23]; w Leicester odnotowano pisklęta umierające z głodu w kompletnych lęgach[24];
  • spadek ilości łatwo dostępnego dla ptaków owsa w wyniku rewolucji motoryzacyjnej i zniknięcia z ulic pojazdów zaprzęgowych, z reguły zaopatrzonych w karmę dla konia[22];
  • spadek ilości łatwo dostępnego dla wróbli ziarna ze względu na polepszenie warunków jego przechowywania i utrudnienie dostępu wróblom[23];
  • ograniczanie liczby miejsc lęgowych przez termomodernizację budynków[10];
  • zanieczyszczenie dwutlenkiem azotu w miastach, powodujące zmniejszenie masy ciała u piskląt i tym samym spadek ich przeżywalności[23];
  • drapieżnictwo ze strony kotów domowych i krogulców (Accipiter nisus)[23];
  • prawdopodobnie zanieczyszczenie promieniowaniem elektromagnetycznym, możliwe że wraz z innymi czynnikami[25].

Wróble, przy czym dotyczy to przede wszystkim mazurków, które na Dalekim Wschodzie są wikariantami wróbli zwyczajnych, były zwalczane w ramach tzw. kampanii walki z czterema plagami w 1958 roku. W wyniku tej akcji, podczas której wszystkie napotkane ptaki nieustannie płoszono, tak że po kilkudziesięciominutowym przebywaniu w powietrzu spadały na ziemię martwe z wycieńczenia (wróbel w normalnych warunkach nie lata nigdy dłużej niż kilka minut, zazwyczaj po krótkim locie przysiada), w ciągu kilku dni wytępiono prawie wszystkie wróble w Chinach[26][27]. Skutki tych działań Chiny odczuły rok później z powodu plagi szarańczy. Jej larwy, pozbawione naturalnego wroga, rozpleniły się i wyjadły plony. W kraju zapanowała trzyletnia klęska głodu (1959–61), w wyniku której – jak się szacuje – zmarło 30 mln ludzi, głównie na chińskiej wsi, a jedną z jej przyczyn była walka z wróblami[28].

Zobacz też

Uwagi

  1. Cząstkowe badania prowadzone przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków w ramach akcji Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wskazują, że na przestrzeni siedmiu lat (od 2000 do 2006) liczebność wróbli mogła spaść w Polsce o około 14%

Przypisy

  1. Passer domesticus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. a b c d e f g h i Summers-Smith, D., Christie, D.A. & Garcia, E.F.J.: House Sparrow (Passer domesticus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [dostęp 14 września 2016].
  3. a b Passer domesticus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015-3 (ang.).
  4. a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Rodzina: Passeridae Rafinesque, 1815 - wróble - Sparrows, snowfinches and allies (wersja: 2015-05-27). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2015-12-05].
  5. P. Busse (red.), Z. Czarnecki, A. Dyrcz, M. Gromadzki, R. Hołyński, A. Kowalska-Dyrcz, J. Machalska, S. Manikowski, B. Olech: Ptaki. T. II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 341, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
  6. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 736. ISBN 83-919626-1-X. Według skali przyjętej przez autorów, dla okresu lęgowego bardzo liczny oznacza zagęszczenie 1000–10 000 par na 100 km².
  7. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony zwierząt Dz.U. z 1984 r. nr 2, poz. 11
  8. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierzątDz.U. z 1995 r. nr 13, poz. 61
  9. Wyniki 2015. Szpak na podium Europejskich Dni Ptaków. [w:] Europejskie Dni Ptaków [on-line]. OTOP. [dostęp 15 września 2016].
  10. a b Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 288. ISBN 978-83-7845-983-5.
  11. a b c F. Gill, D. Donsker: Old World sparrows, snowfinches & weavers. IOC World Bird List: Version 5.4. [dostęp 2015-12-05]. (ang.).
  12. a b c Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 443–445. ISBN 978-1-4081-3530-3.
  13. a b Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. MUZA SA, 2006, s. 166, 290. ISBN 83-7319-860-1.
  14. Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clement, Peter Goodfellow: Ptaki Europy: przewodnik. Warszawa: Świat Książki, 2007, s. 379. ISBN 978-83-247-0818-5.
  15. a b c d e f Wróbel Passer domesticus. W: Karel Hudec: Przewodnik. Ptaki. Wiesław Dudziński (tłum.). Multico, 1996, s. 229. ISBN 83-7073-009-4.
  16. Olin Sewall Pettingill: Ornithology in Laboratory and Field. Elsevier, 2013, s. 400. ISBN 978-1-322-20476-5.
  17. Steven N. Austad. Candidate Bird Species for Use in Aging Research. „Institute for Laboratory Animal Research Journal”. 52 (1), 2011. 
  18. a b Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 278–279. ISBN 978-83-7073-474-9.
  19. Aziz Aslan, Mustafa Yavuz. Clutch and egg size variation, and productivity of the House Sparrow (Passer domesticus): effects of temperature, rainfall, and humidity. „Turkish Journal of Zoology”. 34, s. 255-266, 2010. 
  20. House Sparrow Passer domesticus. BirdLife International. [dostęp 15 września 2016].
  21. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt Dz.U. z 2014 r. poz. 1348
  22. a b Wróbel - Ptak Zimy 2008. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. [dostęp 14 września 2016].
  23. a b c d e D. R. Leasure. The House Sparrow Passer domesticus decline: conservation tools emerge from a contrasting North American perspective. „Indian BIRDS”. 8 (1), s. 22–23, 2013. 
  24. a b J. Denis Summers-Smith. Meeting on the decline of the urban House Sparrow Passer domesticus: newcastele 2011 (10-11 March). 1. Urban sparrow decline: a world – wide perspective. „International Studies on Sparrows”. 36, s. 103–113, 2012. 
  25. A. Balmori & O Hallberg. The urban decline of the house sparrow (Passer domesticus): a possible link with electromagnetic radiation. „Electromagnetic Biology and Medicine”. 26 (2), s. 141–151, 2007. DOI: 10.1080/15368370701410558. PMID: 17613041. 
  26. Judith Shapiro: Mao's war against nature: politics and the environment in Revolutionary China. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-78680-0.
  27. 《五十年流行词语 (1949-1999) 》, 郭大松,陈海宏,山东教育出版社,济南,1999, ISBN 7-5328-2989, pkt. 67
  28. Jeffrey Symynkywicz: Chairman Mao and the Sparrows. First Parish Universalist Church, 11 listopada 2001.

Linki zewnętrzne