Wyrak sundajski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wyrak sundajski
Cephalopachus bancanus
(Horsfield, 1821)
Ilustracja
Wyrak sundajski na Borneo
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Rodzina

wyrakowate

Rodzaj

Cephalopachus
Swainson, 1835[1]

Gatunek

wyrak sundajski

Synonimy

Rodzaju:

Gatunku:

  • Tarsius bancanus Horsfield, 1821[3]
  • Tarsius saltator D.G. Elliot, 1910[4]
  • Tarsius borneanus D.G. Elliot, 1910[5]
  • Tarsius tarsier natunensis Chasen, 1940[6]
Podgatunki
  • C. b. bancanus (Horsfield, 1821)
  • C. b. borneanus (Elliot, 1910)
  • C. b. natunensis (Chasen, 1940)
  • C. b. saltator (Elliot, 1910)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[7]

Zasięg występowania
Mapa występowania

Wyrak sundajski[8] (Cephalopachus bancanus) – gatunek ssaka naczelnego z rodziny wyrakowatych (Tarsiidae). Zamieszkuje lasy, można go spotkać także w bliskim otoczeniu siedzib ludzkich.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1821 roku amerykańsko-angielski przyrodnik Thomas Horsfield nadając mu nazwę Tarsius bancanus[3]. Miejsce typowe to wyspa Bangka, południowo-wschodnia Sumatra, Indonezja[3][9][10]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Cephalopachus który zdefiniował w 1835 roku angielski zoolog William Swainson[1]. Holotyp został zakupiony przez autora opisu w jednym z okręgów górniczych na wyspie Bangka[3].

Podgatunki natunensis i saltator są często nierozpoznawane, ale zostały włączone jako taksony „wątpliwe” które wymagają dokładniejszego zbadania; uzasadnieniem jest to, że wyrak sundajski stanowi grupę taksonów wymagającej rewizji taksonomicznej a analizy okazów muzealnych, które zostały użyte do synonimizacji tych dwóch taksonów, były niewystarczające do dokonania oceny taksonomicznej[11].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[11]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek Oryginalna nazwa Autor i rok opisu Miejsce typowe Holotyp
C. b. borneanus Tarsius borneanus D.G. Elliot, 1910 Batu Ampar, rzeka Landak, Borneo Zachodnie, Borneo, Indonezja[12]. Skóra i czaszka na wpół dorosłej samicy zakonserwowane w alkoholu (sygnatura USNM 142242) ze zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej; okaz zabrany 10 lipca 1905 roku przez Williama Abbotta[12][13].
C. b. natunensis Tarsius tarsier natunensis Chasen, 1940 Wyspa Serasen, Wyspy Natuna, Morze Południowochińskie, Indonezja[14]. Skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH 1947.1493) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrany 16 sierpnia 1931 roku przez Percivala de Fontaine’a[14].
C. b. saltator Tarsius saltator D.G. Elliot, 1910 Wyspa Belitung, Wyspy Bangka i Belitung, Sumatra, Indonezja[12]. Skóra i czaszka na wpół dorosłej samicy zakonserwowane w alkoholu (sygnatura USNM 124992) ze zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej; okaz zebrany 7 sierpnia 1904 roku przez Williama Abbotta[12][15].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

  • Cephalopachus: gr. κεφαλη kephalē „głowa”; παχυς pakhus „wielki, gruby”[16].
  • Hypsicebus: gr. ὑψι hupsi „wysoko, w górze”; κηβος kēbos „długoogoniasta małpa”[17].
  • bancanus: wyspa Bangka, Indonezja[3].
  • borneanus: Borneo, południowo-wschodnia Azja[18].
  • natunensis: Wyspy Natuna, Indonezja[19].
  • saltator: łac. saltator, saltatoris „tancerz”, od saltare „tańczyć”, od salire „skakać”[20].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Wyrak sundajski występuje w zależności od podgatunku[11]:

  • C. bancanus bancanus – południowa Sumatra i Bangka; dokładne granice zasięgu występowania na Sumatrze są nieznane, ale prawdopodobnie wyznaczone przez rzekę Musi na północy.
  • C. bancanus borneanusBorneo i Karimata (u wybrzeży południowo-zachodnich Borneo).
  • C. bancanus natunensis – wyspa Serasan, południowe Wyspy Natuna (tuż przy zachodnim wybrzeżu Borneo) i prawdopodobnie w pobliżu wyspy Subi; nie występuje w północnej części Wysp Natuna, zwłaszcza na Bunguran (największa z wysp).
  • C. bancanus saltatorBelitung, Indonezja.

Wygląd[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała 11,4–13,2 cm, ogona 20–23 cm; masa ciała samic 100–119 g, samców 110–138,5 g[21][22]. Futro przybiera różnorodne barwy – od szarobrązowej przez beżową do żółtej. Wyjątkowo duże oczy – średnica jednego wynosi 1,6 cm. Bardzo długi ogon, nagi, z wyjątkiem pędzelka sierści na końcu. Przednie łapy krótsze od tylnych. Długie palce. Wyjątkowo giętka szyja pozwala zwierzęciu obracać głowę niemal o 360 stopni.

Tryb życia[edytuj | edytuj kod]

Nocny tryb życia. Żyją w małych grupach złożonych z samca, samicy i ich młodego. Dnie spędzają, śpiąc w dziuplach drzew lub ukryte wśród gęstej roślinności. Polują, wykorzystując głównie doskonały słuch, ale mają też bardzo dobrze rozwinięty zmysł wzroku i węchu. Potrafią wykonywać wyjątkowo długie skoki do 2 metrów długości i 1,5 m wysokości. Zwierzęta terytorialne, zamieszkują teren ok. 1 hektara. Samce oznaczają swoje terytorium za pomocą moczu lub wydzieliny ze specjalnych gruczołów nadbrzusznych. Porozumiewają się między sobą za pomocą głośnych okrzyków.

Pożywienie[edytuj | edytuj kod]

Zwierzęta głównie owadożerne, ale zjadają także drobne ssaki i gady. Dziennie mogą zjeść pokarm o wadze odpowiadającej 10% masy ich ciała.

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

Zwierzęta monogamiczne. Rozmnażają się dwa razy w roku. Samica po sześciomiesięcznej ciąży rodzi jedno młode, pokryte sierścią i z otwartymi oczami. Małe jest karmione mlekiem przez ok. 45 dni. Dojrzałość płciową osiąga w wieku jednego roku. Wyraki sundajskie dożywają w niewoli ponad 16 lat.

Korelacja z człowiekiem[edytuj | edytuj kod]

Wyraki sundajskie nie boją się ludzi i mogą mieszkać nawet w ogrodach przydomowych. Są uważane za pożyteczne, ponieważ zjadają wiele szkodliwych dla człowieka owadów. Niekiedy są chwytane i sprzedawane jako zwierzęta domowe. Stanowią także cenny materiał dla naukowców. Z drugiej strony wyraki mogą przenosić na człowieka pasożyty.

Status zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b W. Swainson: On the natural history and classification of quadrupeds. London: Printed for Longman, Rees, Orme, Brown, Green, & Longman, and John Taylor, 1835, s. 352. (ang.).
  2. R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 253. (fr.).
  3. a b c d e T. Horsfield: Zoological researches in Java, and the neighbouring islands. Cz. 2. London: Printed for Kingsbury, Parbury, & Allen, 1824, s. rycina i nienumerowany tekst. (ang.).
  4. Elliot 1910 ↓, s. 152.
  5. Elliot 1910 ↓, s. 153.
  6. F.N. Chasen. A handlist of Malaysian mammals. „Bulletin of Raffles Museum”. 15, s. 86, 1940. (ang.). 
  7. a b M. Shekelle & I. Yustian, Cephalopachus bancanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020 [online], wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-08] (ang.).
  8. W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  9. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius bancanus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].
  10. N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Cephalopachus bancanus (Horsfield, 1821). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
  11. a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  12. a b c d R.D. Fisher & C.A. Ludwig. Catalog of Type Specimens of Recent Mammals: Orders Didelphimorphia through Chiroptera (excluding Rodentia) in the National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. „Smithsonian Contributions to Zoology”. 664, s. 13, 2015. (ang.). 
  13. USNM 142242. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
  14. a b 1947.1493. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
  15. USNM 124992. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
  16. Palmer 1904 ↓, s. 169.
  17. Palmer 1904 ↓, s. 342.
  18. The Key to Scientific Names, borneanus [dostęp 2023-09-10].
  19. The Key to Scientific Names, natunensis [dostęp 2023-09-10].
  20. The Key to Scientific Names, saltator [dostęp 2023-09-10].
  21. M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 257. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  22. Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]