Wyspa Man

Wyspa Man
Isle of Man
Ellan Vannin
	Herb Wyspy Man
Flaga	Herb
	Dewiza: (łac.) Quocunque Jeceris Stabit
	Hymn: Arrane Ashoonagh – hymn państwowy; God Save the Queen – hymn królewski ; (Hymn Państwowy ; Boże, chroń Królową)
Język urzędowy	język manx, angielski
Stolica	Douglas
Ustrój polityczny	monarchia
Typ państwa	królestwo
Status terytorium	dependencja korony brytyjskiej
Zależne od	Wielkiej Brytanii
Głowa terytorium	królowa, Pani Man Elżbieta II
Gubernator – namiestnik	gubernator porucznik Adam Wood
Szef rządu	premier Allan Bell
Powierzchnia ; • całkowita ; • wody śródlądowe	; 572 km² ; 0
Liczba ludności (2014); • całkowita ; • gęstość zaludnienia; • narody i grupy etniczne	; 86 866; 131,2 osób/km²; 93,9% – Brytyjczycy; 6,1% – pozostali
PKB (2003); • całkowite ; • na osobę	; 2,2 mld USD; 35 000 USD
Waluta	funt manx i funt brytyjski (IMP, GBP)
Rok utworzenia	wydzielenie z Królestwa Szkocji; 1333
Religia dominująca	anglikanizm
Strefa czasowa	UTC UTC 0 – zima UTC+1 – lato
Kod ISO 3166	IM/IMN/833
Domena internetowa	.im
Kod samochodowy	GBM
Kod telefoniczny	+44
	Informacje w Wikipodróżach

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 12 mar 2018, była oparta na tej wersji.

Północny fragment Wyspy Man (widać Ramsey) z lotu ptaka

Wyspa Man (ang. Isle of Man, manx Ellan Vannin, Mannin) – dependencja korony brytyjskiej znajdująca się na wyspie Man, należącej do archipelagu Wysp Brytyjskich i położonej na Morzu Irlandzkim między Wielką Brytanią a Irlandią. Jako terytorium, prawnie nie jest częścią Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej ani Unii Europejskiej^[4]. Obywatele Man nie mają reprezentacji w unijnych procesach prawotwórczych, korzystać mogą jednak z części praw przyznanych na mocy obywatelstwa UE.

Ustrój polityczny

Osobny artykuł: Ustrój polityczny Wyspy Man.

Głową państwa jest monarcha brytyjski – noszący tytuł Lord of Mann – reprezentowany przez gubernatora porucznika (Lieutenant Governor), sprawującego swój urząd przez okres pięciu lat. Wielka Brytania odpowiada za politykę zagraniczną i obronność dependencji.

Wyspa Man ma własny, dwuizbowy parlament, Tynwald (Thingvöller), działający nieprzerwanie od 979 roku^[5]. Rząd składa się z dziewięciu ministerstw, a na jego czele stoi Chief Minister, powoływany przez Tynwald na pięcioletnią kadencję.

Geografia

Osobny artykuł: Geografia wyspy Man.

Wyspa jest w większości nizinna, jedynie w części północnej znajdują się wzgórza, sięgające do wysokości 621 m n.p.m. (góra Snaefell). Wyspa posiada wybrzeże klifowe. W około 30% pokrywają ją wrzosowiska i krzewy.

Klimat

Klimat na wyspie jest umiarkowany ciepły morski. Charakteryzuje się on stosunkowo niewielkimi różnicami temperatur. Najchłodniejszym miesiącem jest luty, ze średnią temperaturą 4,9 °C, najcieplejszymi – lipiec oraz sierpień, ze średnią temperaturą 17,6 °C. Rekordową temperaturą odnotowaną na wyspie było 28,9 °C. Zimą rzadko zdarzają się opady śniegu. Czasami pojawiają się mgły, w szególności na południowym i wschodnim wybrzeżu. Średnia roczna ilość opadów na południowo-wschodnim wybrzeżu wynosi 863 mm, jednak zmienia się wraz z wysokością, osiągając ponad dwukrotnie większą wartość na najwyższym wzniesieniu wyspy^[6].

Populacja

W 2006 roku populacja Wyspy Man liczyła 80 058 osób, z czego 26 218 zamieszkiwało stolicę Douglas. 47,6% stanowiły osoby urodzone na wyspie, kolejne 37,2% w Anglii, 3,4% w Szkocji, 2,1% w Irlandii Północnej i niespełna 1,2% w Irlandii.

Rdzenną ludność wyspy stanowią celtyccy Mańczycy. Największy odsetek imigrantów tutaj osiedlających się lub pracujących w ostatnich latach stanowią: Polacy, Bułgarzy, Rumuni, Filipińczycy, Południowoafrykańczycy, Hindusi.

Religia (2010): anglikanie 72%, ateiści 15,4%, katolicy 11%, inni chrześcijanie 1,1%, inne religie 0,5%^[7]^[8].

Gospodarka

Podstawą gospodarki jest turystyka. W roku 1992 wyspę Man odwiedziło 302 tysiące osób. Ludność zajmuje się uprawą, m.in. ziemniaków oraz drzew owocowych, a także hodowlą bydła, owiec, drobiu. Przemysł ma mniejsze znaczenie, jest to głównie przemysł rolno-spożywczy, włókienniczy, pamiątkarski. Wyspa emituje własne banknoty, monety i znaczki pocztowe. PKB wynosi ok. 2,1 mld dolarów (2003), czyli około 28 tysięcy na mieszkańca. Bezrobocie na wyspie jest bardzo niskie.

Transport

Na wyspę Man można dostać się drogą powietrzną lub morską. Lotnisko Ronaldsway Airport znajduje się w południowo-wschodniej części wyspy, blisko Derbyhaven. Samoloty bezpośrednio na wyspę latają z licznych portów lotniczych w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz z Jersey i Szwajcarii. Główny port morski leży w obrębie stolicy Douglas. Promy na wyspę wypływają z Wielkiej Brytanii i Irlandii. Przewoźnik promowy^[9], obsługujący te przeprawy, należy do najstarszych w Europie. Poza miejscowościami na drogach nie ma ograniczenia prędkości. Z tego powodu telewizja BBC nagrywa program Top Gear na wyspie Man.

Historia

Wyspa była zasiedlona przez Celtów. W V i VI wieku została schrystianizowana przez mnichów irlandzkich. Od IX wieku była najeżdżana przez Normanów, z czasem stała się ich siedzibą. Normanowie założyli parlament wyspy Man (Tynwald) i wprowadzili wiele obowiązujących do dziś regulacji prawnych. Po językach romańskich pozostały w języku manx niewielkie ślady.

W 1079 roku utworzone zostało Królestwo Mann i Wysp, które istniało aż do czasu podboju Man przez Szkocję w roku 1266. Cały czas pretensję do wyspy zgłaszali królowie Anglii; ostatecznie protektorat nad wyspą objęli w 1333 roku. W 1703 roku władze brytyjskie wydały Act of Settlement, który gwarantował prawa mieszkańców i był początkiem znoszenia ustroju feudalnego. W 1765 roku władze brytyjskie kupiły od księcia Altholl suwerenność wyspy za 70 tysięcy funtów i roczną pensję, a w roku 1828 uregulowano jej status jako dependencji korony brytyjskiej. W 1866 roku zwiększono uprawnienia parlamentu lokalnego, a w 1881 roku przyznano prawa wyborcze kobietom^[10].

Do połowy XIX wieku celtycki język manx był w powszechnym użyciu.

Od 1907 roku na wyspie Man organizowane są wyścigi Isle of Man TT: uliczne wyścigi motocyklowe zaliczane do jednych z najbardziej widowiskowych i niebezpiecznych imprez tego typu na świecie. Wyspa jest jedynym terytorium brytyjskim, na którym nie obowiązuje ograniczenie prędkości^{[potrzebny przypis]}.

Władcy wyspy Man

Królowie wyspy Man

Sionnain ?-650
Gofraid mac Fergusa 836-853
Tryggvi 870-880
Asbjorn Skerjablesi 880-899
Gibhleachan 921-937
Mac Ragnall 937-942
Magnus I 972-978
Godfred II 978-989
Harald I 989-999
Godfred III 999-1000
Ragnald I Godfredson 1000-1005
Kenneth Godfredson 1005-1014
Swein Kennethson 1014-1034
Harald II Czarny 1034-1052
Echmarcach mac Ragnaill 1052-1061
Murchaid mac Diarmait 1061-1070
Fingal Gofredson 1070-1079
Godfred IV Crovan 1079-1095
Lagman 1095-1099
Magnus III Bosy 1099-1102, król Norwegii
Lagman 1102
Sigurd I Krzyżowiec 1102-1103, król Norwegii
Langman 1103-1104
Domnall mac Teige 1114-1115
Murchadh O'Brian 1115-1137
Olaf I Czerwony 1137-1153
Ragnald II 1153-1154
Godfred V Czarny 1154-1158
Somerled 1158-1164
Godfred V Czarny 1164
Ragnald III 1164
Godfred V Czarny (ponownie) 1164-1187
Ragnald IV 1187-1229
Olaf II Czarny 1229-1237
Harald I 1237-1248
Ragnald V 1248-1249
Harald II 1249-1250
Ivarr 1250-1252
Magnus 1252-1265

Rządy szkockie 1265-1275

Godfred VI Magnuson 1275

Rządy szkockie 1275-1290

Rządy angielskie 1290-1293

Rządy szkockie 1293-1296

Rządy angielskie 1296-1313

Rządy szkockie 1313

Okres sporny między Szkocją i Anglią o dominacje nad wyspą 1313-1333

W 1333 król Anglii, Edward III podporządkował sobie Wyspę Man, którą oddał w lenno rodzinie de Montacute.

Lordowie Wyspy Man

Thomas III Stanley 1504-1521
Edward Stanley 1521-1572
Henry Stanley 1572-1593
Ferdinand Stanley 1593-1594

Rządy angielskie 1594-1610

William I Stanley 1610-1612
Elizabeth Stanley 1612-1627
James I Stanley 1627-1651

Rządy angielskie 1651-1660

Charles Stanley 1660-1672
William II Stanley 1672-1702
James II Stanley 1702-1736
James Murray 1736-1764
John Murray 1764-1765

W 1765 tytuł Lorda Wyspy Man został sprzedany królowi Zjednoczonego Królestwa. Na terytorium wyspy władzę przejął, reprezentujący monarchę, gubernator porucznik.

Zabytki

Cashtal yn Ard

Przypisy

↑ Tynwald – Tynwald of Today
↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/im.html (ang.)
↑ (w tym najwięcej rdzennych mieszkańców i Anglików)
↑ ...angielskie Wyspy Normandzkie i Wyspa Man nie wchodzą w skład UE?. UniaEuropejska.org, 15 lutego 2011. [dostęp 29.12.2016]. (pol.).
↑ Tynwald - Parliament of the Isle of Man - Welcome [online], www.tynwald.org.im [dostęp 2017-11-27] (ang.).
↑ Geography. Isle of Man Public Services. [dostęp 2011-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-26)]. (ang.).
↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-30].
↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-30].
↑ Isle of Man Steam Packet
↑ Dionisios Sturis: Sufrażystki z wyspy Man. Kobiety Man. Polityka Spółdzielnia Pracy, 2014-05-20. [dostęp 2014-05-31]. (pol.).

Zobacz hasło Wyspa Man w Wikisłowniku

Linki zewnętrzne

[1] Tynwald – Tynwald of Today

[2] ttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/im.html (ang.)

[narodowości-3] (w tym najwięcej rdzennych mieszkańców i Anglików)

[4] ...angielskie Wyspy Normandzkie i Wyspa Man nie wchodzą w skład UE?. UniaEuropejska.org, 15 lutego 2011. [dostęp 29.12.2016]. (pol.).

[5] Tynwald - Parliament of the Isle of Man - Welcome [online], www.tynwald.org.im [dostęp 2017-11-27] (ang.).

[6] Geography. Isle of Man Public Services. [dostęp 2011-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-26)]. (ang.).

[7] Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-30].

[8] Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-30].

[9] Isle of Man Steam Packet

[polityka-10] Dionisios Sturis: Sufrażystki z wyspy Man. Kobiety Man. Polityka Spółdzielnia Pracy, 2014-05-20. [dostęp 2014-05-31]. (pol.).

[11] Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.

[12] Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, która jest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej – EULEX.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[A]

[B]

Państwa	Albania Andora Austria Belgia Białoruś Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Czarnogóra Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Kazachstan Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Turcja Ukraina Watykan Węgry Wielka Brytania Włochy
Terytoria zależne	Gibraltar (Wielka Brytania) Guernsey (Wielka Brytania) Jan Mayen (Norwegia) Jersey (Wielka Brytania) Svalbard (Norwegia) Wyspa Man (Wielka Brytania) Wyspy Owcze (Dania)
Podmioty o ograniczonym uznaniu międzynarodowym	Naddniestrze^[A] Kosowo^[B]

Terytoria zamorskie	Akrotiri i Dhekelia Anguilla Bermudy Brytyjskie Terytorium Antarktyczne Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Brytyjskie Wyspy Dziewicze Kajmany Falklandy Gibraltar Montserrat Pitcairn Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha Georgia Południowa i Sandwich Południowy Turks i Caicos
Dependencje korony brytyjskiej	Guernsey (dependencja: Alderney) Jersey Wyspa Man