Zamek krzyżacki w Przezmarku

Zamek krzyżacki w Przezmarku
	nr rej. 514 z 12.07.1961 oraz 871/68 z 17.08.1968
	; Wieża zamkowa, zwana Wieżą Jeniecką
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Przezmark
Typ budynku	zamek krzyżacki
Styl architektoniczny	gotyk
Rozpoczęcie budowy	1316
Ukończenie budowy	1331
Ważniejsze przebudowy	XV w.; lata 80. XVI wieku
Pierwszy właściciel	zakon krzyżacki
Kolejni właściciele	biskupi pomezańscy
	Plan budynku;
	Położenie na mapie gminy Stary Dzierzgoń Zamek krzyżacki w Przezmarku
	Położenie na mapie Polski Zamek krzyżacki w Przezmarku
	Położenie na mapie województwa pomorskiego Zamek krzyżacki w Przezmarku
	Położenie na mapie powiatu sztumskiego Zamek krzyżacki w Przezmarku
	53°51′33,1200″N 19°29′43,2240″E/53,859200 19,495340
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Zamek krzyżacki w Przezmarku (niem. Burg Preußisch Mark) – XIV-wieczna warownia położona na półwyspie między jeziorami Motława Wielka i Motława Mała, wzniesiona z polecenia komtura Lutera z Brunszwiku. Pełniła funkcję siedziby prokuratora, a następnie wójta krzyżackiego. Obecnie zachowany w ruinie, jest własnością prywatną^[2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy zamek krzyżacki w Przezmarku został wzniesiony z drewna w II połowie XIII w. Wznoszenie nowego, tym razem z cegły, zainicjował komtur dzierzgoński Luter z Brunszwiku, pełniący równocześnie obowiązki wielkiego szatnego zakonu. Obiekt stanął na miejscu dawnego grodu pruskiego; prace trwały od 1316 do 1331. Początkowo na zamku rezydował prokurator krzyżacki, następnie obiekt stał się siedzibą wójta. Chociaż zamek położony był w bardzo dogodnym do obrony miejscu, w 1410 został przejęty bez walki przez wojsko Władysława Jagiełły, by już rok później wrócić do Krzyżaków na mocy I pokoju toruńskiego (1411). W 1414 obiekt został ponownie zdobyty przez wojska polskie i poważnie zniszczony, jednak wrócił do zakonu, który – wobec doszczętnego zniszczenia pobliskiej warowni dzierzgońskiej – dokonał poważnej rozbudowy i wzmocnienia zamku. W 1437 zamek stał się siedzibą komtura, przeniesiono również do niego sąd ziemski. Mimo tego zamek został zdobyty przez mieszczan z Elbląga w czasie wojny trzynastoletniej, po czym odbity przez Krzyżaków, a następnie oblegany przez wojska polskie. Udało im się jednak zdobyć tylko obszar przedzamcza.

Począwszy od 1508 zamek znajdował się w rękach biskupów pomezańskich, a od 1521 w rękach prywatnych rodzin von Egmon i von Werdte^[3]. W związku z tym w latach 80. XVI wieku przeszedł kolejną przebudowę, która miała uczynić z niego rezydencję w miejsce budowli typowo obronnej. W 1626 właściciele Przezmarka poparli Szwedów i kilkakrotnie udostępnili im zamek w celu zaopatrywania w żywność. W czasie potopu szwedzkiego podupadły budynek stał się stałą kwaterą szwedzką. Przez cały XVIII i XIX wiek obiekt, chociaż mieścił Urząd Ziemski, był poważnie zaniedbany, a proces jego popadania w ruinę został przypieczętowany, gdy pod koniec XVIII stulecia rozpoczęto rozbiórkę murów w celu pozyskania budulca na folwark i zbór ewangelicki. W roku 1935 podjęto nieukończone prace konserwatorskie oraz porządkowanie ruin. Z kolei w 1958 wieża i zachowane obiekty na przedzamczu zostały zaadaptowane na ośrodek wczasowy (wzniesiono wówczas zespół drewnianych domków turystycznych). Obecnie zamek jest w rękach prywatnych, na jego terenie rozpoczęły się prace renowacyjne i częściowa odbudowa^[4]. Obiekt jest udostępniany turystom.

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Pierwotny wjazd do zamku prowadził przez przedbramie, dziś całkowicie zniszczone^[5]. Prowadziło ono na przedzamcze, na którym wznosiła się zachowana do dnia dzisiejszego, wzniesiona na prostokątnym planie wieża (35 metrów wysokości) oraz zespół budynków gospodarskich (zachowanych w ruinie). Wieża zamkowa pełniła zarówno funkcje obronne i sygnalizacyjne, typowe dla zamków krzyżackich, jak również więzienne (piwnice). Na przedzamczu znajdowała się jeszcze jedna, cylindryczna wieża^[5].

Na teren głównego zamku prowadził dodatkowy most zwodzony ponad mokrą fosą (obecnie wysuszona). Zamek główny był czworobokiem o wymiarach 47 metrów na 73 metry, otoczonym dwiema liniami murów obronnych. Podstawowym komponentem tej części założenia był początkowo dwukondygnacyjny, zamieszkiwany przez rycerzy budynek z kapitularzem i kaplicą, w późniejszym okresie istnienia obiektu rozbudowany. Budynek ten łączył się z wieżą pełniącą funkcje sanitarne, wieżą obronną oraz wieżą-skarbcem. Z wymienionych baszt do dnia dzisiejszego zachował się jedynie fragment tej ostatniej. Pozostały również niewielkie fragmenty murów zewnętrznych oraz zarys położonej w skrzydle wschodnim sali opartej na granitowych filarach. Czytelny jest też zarys bramy wjazdowej.