Zamek książąt mazowieckich w Płocku
 nr rej. 250/60 z 26.03.1960
| |
 Wieża Zegarowa zamku z czasów Kazimierza Wielkiego z barokowym hełmem z XVIII w. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Styl architektoniczny | |
| Inwestor | |
| Ukończenie budowy |
XIV w. |
| Ważniejsze przebudowy |
XVI w. |
Położenie na mapie Płocka  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°32′29,10″N 19°41′17,97″E/52,541417 19,688325
| |
Zamek książąt mazowieckich w Płocku – wzniesiony na początku XIV wieku przez Bolesława II mazowieckiego i rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego. Do 1495 roku siedziba książąt mazowieckich, następnie przebudowany przez zakon benedyktynów.
W drugiej połowie XVI wieku zamek królewski położony w powiecie płockim województwa płockiego[1].
Badania archeologiczne na Wzgórzu Tumskim w Płocku potwierdzają obecność osadnictwa pod koniec X wieku[2][3]. Za lokalizacją grodu w tym miejscu przemawiało dogodne usytuowanie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, również ukształtowanie i znaczne wypiętrzenie skarpy wiślanej (ponad 40 m nad lustro wody). Gród miał umocnienia drewniano-ziemne a wały miały konstrukcję skrzyniowo-przekładkową, a jego wzrost znaczenia przypuszczalnie doprowadził do upadku grodu w Proboszczewicach[4]. Rozbudowa grodu miała miejsce pod koniec XI wieku za panowania Władysława Hermana, gdy powstała na jego terenie romańska katedra[5]. W 1 połowie XII wieku zastąpiła ją katedra zbudowana przez biskupa Aleksandra z Malonne. Po zniszczeniu grodu przez Litwinów w 1262 roku, odbudował go Bolesław Pobożny[2].
W 2 połowie XIII wieku Bolesław Pobożny lub Bolesław II mazowiecki zbudował na terenie drewniano-ziemnego grodu kamienną wieżę-donżon[6], której pozostałości znajdują się pod Wieżą Zegarową (dawniej kamienna wieża była błędnie uznawana za relikt zabudowy z czasów Władysława Hermana)[2]. Nie jest wykluczone, że już w czasach Bolesława II (zm. 1313) zbudowano Wieżę Szlachecką i Wieżę Zegarową i łączący je mur[2]. W lipcu 1327 roku miasto i być może zamek zajął Władysław Łokietek, a w 1329 roku przed wojskami czeskimi i krzyżackimi bronił się w zamku książę Wacław[2]. W XIV wieku król Kazimierz Wielki wzmocnił zamek budując dwa pierścienie ceglanych murów obronnych, dostosowanych kształtem do nieregularnego wzgórza[7]. Po rozbudowie zamek w Płocku był Ważniejsza część zamku – reprezentacyjna – określana była jako castrum. W obrębie murów znajdował się dom mieszkalny władcy, jednak do tej pory nie odkryto jego pozostałości[2]. Wieża Szlachecka (nazywana początkowo Wielką lub Wysoką[2]), przez którą prowadziła po moście zwodzonym brama do zamku, pierwotnie była wyższa, ale została obniżona w 1796 roku. W wieży tej mieściło się też więzienie[2].
Wieża Zegarowa została zbudowana na murach wcześniejszej kamiennej wieży mieszkalnej. Wieża ta została nadbudowana niedługo przed 1492 rokiem w celu umieszczenia w niej dzwonów katedralnych i wtedy też dodano do niej nową kondygnację z wieżyczkami, oraz nieco później, w połowie XVI wieku, murowany aneks na klatkę schodową ze szczytem i zegarem, od której otrzymała nazwę[2]. Barokowy hełm wieża otrzymała w latach 1723–1735. Oprócz bramy do zamku można było dostać się przez dwie furty, od strony Wisły i obok katedry[2].
Zamek był rezydencją książąt mazowieckich do 1495 roku, gdy po śmierci Janusza II wszedł w skład dóbr objętych przez polskiego króla Jana I Olbrachta, który przybył na zamek w sierpniu[2]. W 1509 i 1517 roku Zygmunt I Stary polecił staroście wyremontować zamek, co komisja królewska skontrolowała w 1530 roku potwierdzając dobry stan zespołu zamkowego[2]. W 1532 południowa część zamku ze stojącym w międzymurzu budynkiem mieszkalnym wykorzystywanym przez władców uległa częściowemu zniszczeniu w wyniku obsunięcia się skarpy podmytej przez Wisłę[2]. W 1538 król Zygmunt Stary przekazał północno-zachodnią część zamku na potrzeby opactwa benedyktynów. Powstały w tym miejscu kościół św. Wojciecha i barokowy zespół budynków konwentu w znacznym stopniu zmienił wygląd zamku. Nowy wjazd na zamek umieszczono obok dawnej bramy od strony zachodniej i prowadził on przez most wspierający się na pięciu murowanych filarach. W 1552 roku na jeden dzień na zamek przybył król Zygmunt August i w tym samym roku przebywała na nim z córkami królowa Bona. Czterokrotnie na zamku przebywał Zygmunt III Waza[2].
Zamek został zniszczony podczas potopu szwedzkiego w latach 1655–1660. Ponownie został zniszczony w czasie III wojny północnej w 1705 roku podczas szturmu wojsk rosyjskich na broniący się w nim szwedzki garnizon. Po tych wydarzeniach zamek został opuszczony przez zakonników w 1781 roku, a otaczające go ceglane mury na przełomie XVIII i XIX wieku zostały rozebrane przez Prusaków, pozostawiając resztę zabudowań, z których korzystało seminarium duchowne[2][7][8]. W roku 1866 budynki skonfiskowały władze carskie i utworzyły w nim gimnazjum żeńskie. Po I wojnie światowej obiekt stał się ponownie własnością Kościoła. Utworzono w nim szkołę organistowską oraz mieszkania prywatne. Obecnie jest siedzibą Muzeum Diecezjalnego w Płocku i Kurii Diecezjalnej[8].
Z dawnej siedziby Piastów mazowieckich pozostały obie wieże Zegarowa i Szlachecka oraz zachodnia ściana opactwa będąca fragmentem gotyckiego muru obronnego o 2,5m grubości[8]. Wpisane są do rejestru zabytków wraz z budynkami dawnego opactwa benedyktyńskiego.
-
Kamienny mur romański z XII lub XIII wieku pod Wieżą Zegarową -
Zamek w Płocku w 1627 r., wg A.Boota -
Wzgórze Tumskie z katedrą -
Wieża Zegarowa -
Wieża Szlachecka -
Wzgórze Tumskie
.jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku ; Cz.1, Mapa, plany, Warszawa 1973, k. 4.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Piotr Lasek, Zamek w Płocku. Zarys dziejów budowlanych do 1655 roku, „Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych” [dostęp 2020-02-04] (ang.).
- ↑ M. Trzeciecki, Początki Płocka, [w:] Płock Wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011, s.70
- ↑ M. Trzeciecki, Gród na Wzgórzu Tumskim, [w:] Płock Wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011, s.110–117
- ↑ A. Bukowska, Relikty architektury wczesnośredniowiecznej – formy i datowanie, [w:] Płock Wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011, s. 157–158, 187–189, 200–201.
- ↑ T.Janiak (red.) „Architektura Romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje” s.316-319, Gniezno 2009.
- ↑ a b Płock - zamek książąt mazowieckich [online], Architektura średniowiecza i starożytności [dostęp 2023-06-19] (pol.).
- ↑ a b c Płock [online], Zamki znane i nieznane [dostęp 2023-06-19] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Lasek, Zamek w Płocku. Zarys dziejów budowlanych do 1655 roku [w:] Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, 2019
- M. Trzeciecki, Początki Płocka, [w:] Płock Wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011
- M. Dulinicz, Sieć grodowa Mazowsza Płockiego w XI wieku, [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI–XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. Moździoch, Wrocław 1993
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona
