Zamek w Człuchowie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zamek w Człuchowie
Symbol zabytku nr rej. A-35/89 z 25.05.1955
Ilustracja
Państwo

 Polska

Miejscowość

Człuchów

Adres

ul. Kościelna 8

Typ budynku

Zamek krzyżacki

Styl architektoniczny

gotyk

Rozpoczęcie budowy

1325

Ukończenie budowy

1365

Ważniejsze przebudowy

1826-1828

Pierwszy właściciel

Zakon krzyżacki

Obecny właściciel

Muzeum Regionalne w Człuchowie

Plan budynku
Plan budynku
Położenie na mapie Człuchowa
Mapa konturowa Człuchowa, blisko centrum na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Człuchowie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na lewo znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Człuchowie”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, na dole po lewej znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Człuchowie”
Położenie na mapie powiatu człuchowskiego
Mapa konturowa powiatu człuchowskiego, po prawej nieco na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Człuchowie”
Ziemia53°39′50″N 17°21′46″E/53,663889 17,362778
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zamek człuchowski – zamek krzyżacki położony w Człuchowie, drugi po Malborku pod względem wielkości zamek Zakonu. Był siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. Rezydował w nim m.in. Konrad von Wallenrode i Ulrich von Jungingen[1][2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Chorągiew komturii człuchowskiej w Banderia Prutenorum

Od XII w. Człuchów wchodził w skład kasztelanii w Szczytnie, w której od 1299 kasztelanem był wojewoda kaliski Mikołaj z Ponieca. Po aneksji Pomorza Gdańskiego w 1308 synowie kasztelana Mikołaja sprzedali Człuchów Zakonowi Krzyżackiemu, który po 1340[a] wybudował w Człuchowie zamek dla ochrony szlaku prowadzącego z krajów niemieckich do Prus. Położona pod osłoną zamku osada rozwijała się szybko i 19 czerwca 1348 otrzymała prawa miejskie. W czasie wojen z Zakonem wojska polskie próbowały bezskutecznie zdobyć zamek w 1414 i 1433. Zamek w rękach krzyżackich pozostał do Wojny trzynastoletniej, gdy został opanowany w 1454 przez wojska królewskie. W tym samym roku Krzyżacy próbowali bezskutecznie odbić zamek, a następnie w 1455 i 1456, jednak załoga polska odparła ataki. Kolejne ataki na zamek przeprowadzono w 1520 w czasie wojny pruskiej, kiedy zamek zaatakowały wspierające Krzyżaków wojska Dytrycha Schoenberga. Odtąd zamek był w rękach polskich aż do rozbiorów, a Człuchów od 1466 stał się miastem królewskim. Z ramienia Królestwa Polskiego na zamku rezydował starosta królewski wraz z załogą. Wśród starostów występowali przedstawiciele najsłynniejszych polskich rodów, takich jak Wejherowie, Sanguszkowie i Radziwiłłowie. W 1627 bezskutecznie próbowali zdobyć zamek Szwedzi. W czasach Potopu Szwedzi nie potrafili zająć zamku od wczesnej jesieni 1655 i udało im się to, dopiero gdy wykorzystali zimą zamarznięte wody jeziora, dzięki czemu udało im się wedrzeć na zamkowe mury. Po zakończeniu wojny zamek z powrotem trafił w polskie ręce[2].

Po I rozbiorze Polski w 1772 zamek został przekazany przez Kazimierza Sorokę władzom pruskim, których działania doprowadziły do jego prawie całkowitego zniszczenia. W latach 80. XVIII w. obniżono lustro jeziora o 4 metry osuszając system fos wokół zamku[3]. Ołtarz z kaplicy zamkowej wywieziono do kościoła w Chrząstowie, ambonę do Krępska. Po pożarach w latach 1786 i 1793, które zniszczyły drewnianą zabudowę Człuchowa, król pruski Fryderyk Wilhelm II Pruski wydał zgodę na całkowitą rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiałów budowlanych na odbudowę miasta[4]. Rozbiórka trwała do 1811, kiedy ukazało się rozporządzenie rejencji o ochronie ruin zamku. W efekcie po budowli pozostały tylko główna wieża i kamienne mury. W latach 1826-1828 w miejscu kaplicy Zamku Wysokiego wybudowano neogotycki kościół ewangelicki według projektu inspektora budowlanego Salzmanna, który został poprawiony przez Karla Friedricha Schinkela[5]. W 1842 na przedzamczu zachodnim zlokalizowano cmentarz ewangelicki, który podobnie jak kościół funkcjonował do 1945.[6][7].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Zamek w Człuchowie obecnie
Wieża zamkowa
Wieża zamkowa
Widok ogólny od strony jeziora
Widok zamku zimą
Widok zamku nocą
Szczyt wieży zamkowej

Zamek zbudowany został u nasady półwyspu jeziora Słuchów. Składał się z czterech części: Zamku Wysokiego oraz trzech przedzamczy, z których każde w razie potrzeby mogło stanowić samodzielny ośrodek obronny. Każda część zamku otoczona była murem z głazów granitowych i cegieł. Łączyły je mosty zwodzone, przerzucone nad fosami. Zamek posiadał 11 bram i 9 baszt[1][2].

Zamek Wysoki[edytuj | edytuj kod]

Założony był na planie kwadratu o boku 47,5 m, posiadał cztery skrzydła, wewnętrzny dziedziniec i wieżę w północno-zachodnim narożniku. Fundamenty i przyziemie zbudowano z kamienia, a mury powyżej z cegły. Znajdowały się w nim pomieszczenia dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Najpotężniejszą jego częścią i jedyną zachowaną w całości jest wieża typu bergfried pierwotnie o wysokości ponad 50 metrów i murze o grubości do 5 metrów. Prowadziło do niej jedno wejście, 16 metrów nad ziemią (dziś wykute u podstawy), z poddasza sąsiedniego skrzydła. W podziemiach wieży znajdowały się lochy dla więźniów i studnia. Sama wieża miała służyć jako miejsce ostatniego oporu załogi w przypadku zdobycia pozostałych części zamku przez nieprzyjaciela. Zamek posiadał gdanisko wysunięte przed skrzydło południowe[1][2][7].

Przedzamcze zachodnie[edytuj | edytuj kod]

Położone było najbliżej miasta. W jego północno-zachodniej części znajdował się główny wjazd na teren zamku. Broniły go baszty, kwadratowa w północno-zachodnim narożniku i półkolista w zachodnim licu muru. Mieściło stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze.

Podzamcze północne[edytuj | edytuj kod]

Nazywane też przygródkiem lub zamkiem średnim, związane było bezpośrednio z Zamkiem Wysokim i otoczone z nim wspólnym murem. Przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi. Łączyło pozostałe części zamku. W XVII w. wzniesiono na nim pałac starostów.

Przedzamcze wschodnie[edytuj | edytuj kod]

Posiadało największą powierzchnię. Z jego północno-wschodniego narożnika prowadziła brama na pozostałą część półwyspu (dzisiaj teren parku). Mieściło zabudowania gospodarcze[8][9].

Stan obecny[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Muzeum Regionalne w Człuchowie.

Do dziś przetrwały fragmenty murów obronnych i wieża główna. Od 2008 na zamku trwają prace archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. W trakcie prac odsłonięto dziedziniec i piwnice dawnych skrzydeł Zamku Wysokiego. Odnaleziono 200 tysięcy eksponatów w tym bullę papieża Grzegorza XI i srebrne monety z połowy XVII wieku[10].

W latach 2008-2015 przeprowadzono adaptację budynku na potrzeby muzeum. W ramach prac zaadaptowano dodatkowe kondygnacje dawnego kościoła ewangelickiego, przebudowano i zagospodarowano wieżę, dziedziniec bramny i dziedziniec zamkowy. W celu udostępnienia obiektu osobom niepełnosprawnym zainstalowano windy. Przebudowany zamek stał się od 2013 siedzibą Muzeum Regionalnego[11]. Całkowita wartość projektu wyniosła ponad 14,9 mln zł, a dofinansowanie unijne z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ok. 8 mln zł, czyli 70,5 proc. całkowitych kosztów kwalifikowanych[2].

W okresie od stycznia do końca sierpnia 2014 zamek odwiedziło 19,7 tys. zwiedzających, a w analogicznym okresie 2015 25,7 tys. osób[12].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

 Wykaz literatury uzupełniającej: Zamek w Człuchowie.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ spotyka się daty 1325-1365 por. Jóźwiak i Trupinda 2014 ↓

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Izabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 263-266, język polski, ISBN 83-7200-448-X
  2. ↑ a b c d e HISTORIA ZAMKU [online], www.muzeumczluchow.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).
  3. ↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 74.
  4. ↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 72-74.
  5. ↑ Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 68.
  6. ↑ Szwankowski 2016 ↓, s. 77-78.
  7. ↑ a b Człuchów [online], www.zamki.pl [dostęp 2023-07-28] (pol.).
  8. ↑ Kunzendorf-Smulowska, Kloskowski i Ślaski 1967 ↓, s. 67-74.
  9. ↑ Starski i Kurdwanowski 2015 ↓, s. 6-7.
  10. ↑ Skarb ukryty w krzyżackim zamku. Archeolodzy znaleźli cenne monety. tvn24.p, 03/08/2017. [dostęp 2017-08-14]. (pol.).
  11. ↑ Bukal i Dzierżko-Bukal 2014 ↓, s. 70-71.
  12. ↑ Skarb krzyżacki w naszych rękach

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zamek_w_Człuchowie&oldid=72220030”