Zbaraż
49°40′N 25°46′E/49,666667 25,766667 Pałac na dziedzińcu zamkowym | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
| ||||
| Kod pocztowy |
47300 | ||||
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 49°40′N 25°46′E/49,666667 25,766667
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Zbaraż[1][2] (dawniej Nowy Zbaraż[3], ukr. Збараж) – miasto nad rzeką Gniezną (ukr. Гні́зна)[4] w rejonie tarnopolskim, w obwodzie tarnopolskim, Ukrainy. Do 2020 siedziba rejonu zbaraskiego.
Do 1945[5] w Polsce, od grudnia 1920 w województwie tarnopolskim, siedziba powiatu zbaraskiego. Prywatne miasto szlacheckie położone było w XVI wieku w województwie wołyńskim[6]. W mieście znajduje się stacja kolejowa. W mieście rozwinął się przemysł cukrowniczy, piwowarski oraz spirytusowy[7].
Przynależność państwowa[edytuj | edytuj kod]
- XIII-XIV w. – Księstwo halicko-wołyńskie
- od początku XIV wieku należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwy)
- od 1569 do 1772 roku miasto w województwie wołyńskim w powiecie krzemienieckim w Rzeczypospolitej.
- w wyniku rozbiorów Polski znalazł się pod zaborem austriackim i do 1918 roku był miastem powiatowym w Królestwie Galicji i Lodomerii.
- od początku listopada 1918 do lata 1919 – miasto wchodzące w skład Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
- od 3 grudnia 1920[8] do roku 1945 Zbaraż był miastem powiatowym w województwie tarnopolskim w powiecie zbaraskim w Polsce. Około 8 tys. jego mieszkańców stanowili Żydzi, Polacy i Ukraińcy.
- w latach 1945–1991 w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w składzie ZSRR.
- Od 1991 roku w obwodzie tarnopolskim niepodległej Ukrainy, siedziba rejonu zbaraskiego.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wzmiankowany w 1212 roku jako ruski gród, pod którym toczyli walki Rurykowicze rywalizujący o tron halicki[4].
Zbaraż był główną siedzibą książąt Zbaraskich, ośrodkiem ich gniazdowej posiadłości (Księstwo Zbaraskie). Po ich wygaśnięciu wszedł w posiadanie rodów Bełżeckich i Skotnickich h. Grzymała – po Katarzynie ze Zbaraskich Bełżeckiej, książąt Wiśniowieckich, a później – drogą spadku – przeszedł na Potockich.
Po raz pierwszy bronił się tu przed Tatarami w 1474 kniaź Wasyl Wasylewicz Nieświski. Zamek był wówczas drewniany i został spalony wraz z jego obrońcami.
Ponownie w roku 1589 odbudowanego zamku (także drewnianego) broni wojewoda bracławski Janusz Zbaraski, ponownie przed Tatarami. I tym razem twierdza została poważnie zniszczona. W 1626 powstaje nowy, tym razem murowany i dobrze ufortyfikowany zamek.
W 1649 miała tu miejsce słynna obrona zamku i miasta przed wojskami kozackimi i sprzymierzonymi z nimi Tatarami. Oblężony wówczas 14-tysięczny oddział polski bronił się pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego przez 43 dni (od 10 lipca do 22 sierpnia 1649) przed naporem liczącej 100–200 tys. żołnierzy armii kozacko-tatarskiej.
W 1651 Kozacy ponownie oblegali Zbaraż, zdobyli zamek i miasto. W 1675 roku zamek zdobyli Turcy, dokonując rzezi obrońców, mieszkańców biorąc w jasyr[4].
W 1689 odbudowany ze zniszczeń wojennych Zbaraż otrzymał magdeburskie prawa miejskie. Miasto było ponownie niszczone w 1707 roku (wojna północna) i 1734 roku[4].
Do rozwoju miasta przyczyniło się ustanowienie w Zbarażu siedziby powiatu (1867 r.) oraz przeprowadzenie linii kolejowej (1906). Liczba ludności miasta wzrosła do około 10 tys. Walki toczone podczas I wojny światowej ponownie obróciły miasto w ruinę, z której podnosiło się do 1939 roku[4].
Przed 1939 powstał w Zbarażu pomnik poległych z lat 1918–1919[10].
Zajęciu miasta przez Niemców w lipcu 1941 roku towarzyszył pogrom, podczas którego zabito ponad 40 Żydów, ponadto podczas okupacji Niemcy dokonali zagłady pozostałych zbaraskich Żydów. W 1942 roku w kilku deportacjach wywieźli do obozu śmierci w Bełżcu blisko 3 tys. Żydów, a ponad 1 tys. zabili na miejscu. Na przełomie września i października 1942 roku przesiedlili do Zbaraża Żydów z Podwołoczysk i okolicznych wsi, tworząc w grudniu 1942 roku getto liczące 1,5 tys. osób. 7 kwietnia 1943 roku rozstrzelali 1 tys. Żydów, a 19 czerwca 1943 roku ok. 500, likwidując tym samym getto[11].
Podczas ataków banderowskich na Polakach w latach 1944–1945 Zbaraż był miejscem, do którego ściągali uchodźcy z okolicznych wsi[12]. Do 1946 roku z dawnego powiatu zbaraskiego wysiedlono do Polski 12,5 tys. Polaków[13].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Zamek Zbaraskich z 1626 roku
- Klasztor oo. bernardynów z kościołem pw. śś. Antoniego i Jerzego – ufundowany w 1627 r. przez Jerzego Zbaraskiego[14], zniszczony w czasie wojny polsko-tureckiej w 1675[14]. Dotację w 1726 r. odnowił Józef Potocki. Na miejscu ruin został w 1755 r. zbudowany nowy klasztor i kościół. Projektantem i wykonawcą nowej świątyni był Jan Ganc ze Śląska. Świątynia otrzymała barokowy charakter, jej wnętrze zdobiło m.in. 13 ołtarzy i freski Śliwińskiego. W nawie głównej znajdowała się marmurowa tablica upamiętniająca setną rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Zarówno w okresie, gdy Zbaraż pozostawał pod zaborem austriackim, jak i w Polsce międzywojennej klasztor był znaczącym ośrodkiem życia zakonnego i siedzibą prowadzonych przez bernardynów szkół (szkoła główna od 1816, gimnazjum)[15]. W czasie obu wojen światowych zarówno kościół, jak i klasztor nie doznały większego uszczerbku. Początkiem ich zagłady stał się okres po przymusowym wysiedleniu z tamtych ziem Polaków, bez których opieki miejsca te były świadomie i sukcesywnie dewastowane zarówno przez władzę sowiecką, jak i miejscową ludność ukraińską. Ekspatriowani parafianie zabrali ze sobą łaskami słynący obraz Matki Bożej Zbaraskiej, będący XVI-wieczna kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. W 1970 r. obraz ten dekretem bp. Ignacego Tokarczuka, pochodzącego ze wsi Lubianki Wyższe k. Zbaraża, został umieszczony w parafii Matki Bożej Zbaraskiej w Prałkowcach[16]. Między 1945 a 1990 rokiem usytuowano w klasztorze zbaraskim szpital, a następnie mieściła się tutaj fabryka. Podobny los spotkał kościół, w którym umieszczono magazyn i niektóre pracujące urządzenia przykościelnej fabryki. Całkowicie zniszczono ołtarze, posadzki i podziemia kryjące szczątki mnichów. Z pierwotnego wyposażenie zdołało się uratować niewiele – tylko to, co udało się Polakom, wyjeżdżającym przymusowo ze swoich ziem ojczystych, przewieźć za Bug. Uratowane przedmioty złożono w bernardyńskich kościołach w Leżajsku, Rzeszowie i Alwerni. Po 1990 roku kompletnie zrujnowany kościół został oddany Bernardynom. Prace konserwatorskie jedynie częściowo przywróciły świątyni przedwojenny wdzięk. 3 września 2000 świątynia ponownie została uroczyście poświęcona przez metropolitę lwowskiego ks. abp. Mariana Jaworskiego.
- prawosławne seminarium duchowne pw. śś. Cyryla i Metodego, mieszczące się w budynku z XVIII w., wcześniej przytułek dla ubogich prowadzony przez felicjanki[4].
- cerkiew Przemienienia Pańskiego z XVII w.
- cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej z XVIII w.[17]
- cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w stylu barokowym z XVIII wieku[18]
- synagoga z XVII wieku, po zniszczeniach i przebudowach utraciła walory zabytkowe[4].
- stary zamek Zbaraskich w Starym Zbarażu. Zniszczony podczas obrony Janusza Zbaraskiego przed Tatarami w 1589 r., nie odbudowany[19].
- pomnik Adama Mickiewicza ufundowany przez mieszkańców Zbaraża w setną rocznicę urodzin poety w 1898 r.; znajduje się w parku przyzamkowym. Był kilkakrotnie niszczony, a w 1920 roku bolszewicy wrzucili go do rzeki. Do 1939 roku stał w rynku w miejscu, w którym obecnie znajduje się pomnik Chmielnickiego. Latem 2015 r., w 160. rocznicę śmierci poety, przedstawiciele fundacji MOSTY z Otwocka oraz zespół polskich konserwatorów pod kierunkiem prof. Janusza Smazy przeprowadzili renowację pomnika, który uroczyście odsłonięto 29 sierpnia 2015 r.[20],[21]
Pomniki współczesne[edytuj | edytuj kod]
- pomnik Iwana Franki – ukraińskiego poety i pisarza
- pomnik Bohdana Chmielnickiego – hetmana zaporoskiego, dowódcy Kozaków
- pomnik Dmytra Klaczkiwskiego (odsłonięty w 1994) – dowódcy UPA, inicjatora mordów na ludności polskiej na Wołyniu
- pomnik ku czci rozstrzelanych Żydów, w pobliżu szpitala miejskiego[11]
- pomnik poległych i pomordowanych podczas II wojny światowej i pomnik ofiar terroru komunistycznego[4]
Oświata[edytuj | edytuj kod]
Ludzie urodzeni w Zbarażu[edytuj | edytuj kod]
- Ignacy Daszyński – polski polityk socjalistyczny, premier rządu lubelskiego w 1918, współzałożyciel PPSD, później PPS, marszałek Sejmu w latach 1928–1930,
- Antoni Trzaska Durski – naczelnik TG Sokół we Lwowie, naczelnik Związku Sokoła w Galicji, redaktor „Przewodnika Gimnastycznego Sokół”[22],
- Wilhelm Feldman – krytyk i historyk literatury,
- Ida Fink – polskojęzyczna pisarka pochodzenia żydowskiego,
- Mieczysław Hartleb – polski historyk literatury,
- Dmytro Klaczkiwski – dowódca UPA-Północ,
- Karol Kuryluk – polski dziennikarz i wydawca, społecznik i działacz kulturalny, minister kultury i ambasador,
- Kazimierz Zipser – polski inżynier kolejnictwa, rektor Politechniki Lwowskiej.
Obywatele Honorowi miasta Zbaraża[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Sewer Dunin Borkowski
- Karol Kaucki
- Eustachy Stanisław Sanguszko
- Hieronim Morawski – starosta powiatowy turczański[23]
- Edward Śmigły-Rydz – Marszałek Polski (1938)[23]
Sport[edytuj | edytuj kod]
W czasach II RP w mieście istniał klub piłkarski Kresowiacy Zbaraż.
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Pobliskie miejscowości[edytuj | edytuj kod]
- Berszada
- Podwołoczyska
- Rakowiec
- Tarnopol – stolica regionu
- Wiśniowiec
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 15: Województwo tarnopolskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1923, s. 24.
- ↑ Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
- ↑ Zbigniew Anusik. Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wieku. „Przegląd Nauk Historycznych” 1(VIII), s. 21, 2009.
- ↑ a b c d e f g h Grzegorz Rąkowski: Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie zachodniej. Cz. II: Podole. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, s. 77–89. ISBN 83-89188-46-5. [dostęp 2017-07-31].
- ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka. Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku. „Czasy Nowożytne”. 21/2008, s. 164.
- ↑ Zbaraż, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-08-29].
- ↑ Ustawa z dnia 3 grudnia 1920.
- ↑ (fragment), wyd. 2Biblioteka Narodowa, syg. ZZK 18611, domena publiczna.
- ↑ Pomnik ku czci poległych w latach 1918–1919 w Zbarażu. „Wschód”. Nr 88, s. 5, 30 czerwca 1938.
- ↑ a b Холокост на территории СССР: Энциклопедия, I.A. Altman (red.), Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 328.
- ↑ Rejony jak: Zborów, Zbaraż, Tarnopol, Trembowla, Borki Wielkie, Podwołoczyska, Grzymałów – są przepełnione przez uciekinierów ze wsi. Żyją oni w warunkach okropnych po 20 do 30 osób w jednej izbie lub koczują pod gołym niebem, przymierając głodem i utrzymują z najwyższym wysiłkiem bydło. Paszę (siano, słoma) nie mogą dowozić ze swoich wsi, bo te zajęli miejscowi Ukraińcy lub ewakuowani z zachodu, a władze nie okazują żadnej pomocy. Bydło ginie lub zostaje sprzedane za bezcen (konie). Ze zbliżeniem się wiosny grozi w tych skupiskach epidemia tyfusu – wypadki w Zborowie, Zbarażu i Podwołoczyskach, ponadto pomór wycieńczonego bydła. – Pismo Rejonowego Pełnomocnika w Tarnopolu do GPŁ, 24 III 1945 [cyt. za:] Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, s. 325. ISBN 83-7441-121-X.
- ↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany..., s. 336.
- ↑ a b Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV. Warszawa: 1880–1902, s. 509.
- ↑ J. Tokarski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Burchard Edition 2001, ISBN 83-87654-11-6, s. 252–254.
- ↑ Michalici [online], pralkowce.michalici.pl [dostęp 2022-10-25].
- ↑ Успенська церква.
- ↑ Воскресенська церква.
- ↑ Stary Zbaraż. [dostęp 2013-09-05].
- ↑ W Zbarażu odnowiono pomnik Mickiewicza.
- ↑ Na Zbaraż.
- ↑ Gabriel Szajna. Teoretycy i praktycy szermierki w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” w Galicji. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna 2015, t. XIV, nr 2, s. 35.
- ↑ a b Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1879. Lwów: drukarnia Dziennika Polskiego, 1879, s. 35.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Posłowie a geszeft. „Kurjer Lwowski”. 221, s. 1, 11 sierpnia 1903.
- Sokolnia na kresach. „Nowości Illustrowane”. 25, s. 3–4, 25 czerwca 1909.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zbaraż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 509.
- MSN World Atlas. maps.msn.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-22)].
- Zdjęcia Zbaraża
- Zamek w Zbarażu na filmie z drona, 2018.
- Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
