Zelów

Zelów
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Urząd miasta w Zelowie
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	bełchatowski
Gmina	Zelów
Data założenia	XIII wiek
Prawa miejskie	1957
Burmistrz	Tomasz Jachymek
Powierzchnia	10,75 km²
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności; • gęstość	; 7541; 701,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 44
Kod pocztowy	97-425
Tablice rejestracyjne	EBE
	Położenie na mapie gminy Zelów Zelów
	Położenie na mapie Polski Zelów
	Położenie na mapie województwa łódzkiego Zelów
	Położenie na mapie powiatu bełchatowskiego Zelów
	51°28′00″N 19°13′17″E/51,466667 19,221389
TERC (TERYT)	1001084
SIMC	0968664
	Urząd miejskiul. Żeromskiego 23; 97-425 Zelów
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Zelów (cz. Zelov, niem. Zelow) – miasto w centralno-południowej części województwa łódzkiego, w powiecie bełchatowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zelów (35 sołectw wiejskich). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. piotrkowskiego.

Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 484.

Zelów leży w historycznej ziemi sieradzkiej, w czasach I Rzeczypospolitej był wsią położoną w powiecie szadkowskim w województwie sieradzkim^[2].

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 7541 mieszkańców^[1]. W 2007 – 8074, 2005 – 8307. W gminie działały w 2005 roku: dom kultury, 3 biblioteki publiczne (z filiami), 1 liceum i 1 zespół szkół zawodowych, 2 gimnazja, 5 szkół podstawowych, 3 przedszkola, 6 klubów sportowych.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Zelów dawniej Żelów należy do nazwań dzierżawczych, pochodzi do nazwy osobowej Żel, która jest pochodną od imienia Żelisław lub Żelistryj, właściciela bądź założyciela osady. Pierwsza wzmianka z 1402 roku w języku łacińskim Zelow, czyli Żelów. W 1552 wzmiankowany jako Zeliow^[3]. Współczesna forma zapisu Zelów powstała pod wpływem mazurzenia^[4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Początek miastu dała wieś założona zapewne w XIII wieku, a wzmiankowana w źródłach pisanych – księgach grodzkich sieradzkich – już w roku 1441, w ramach tzw. dóbr pożdżenickich. Pierwotnie wieś ta nosiła nazwę Szelyów, a następnie Zeliów. Do końca XVIII w. Zelów był typową wsią szlachecką, której mieszkańcy trudnili się rolnictwem i hodowlą.

W końcu 1802 majątek Zelów, będący wówczas własnością Józefa Świdzińskiego herbu Półkozic, został zakupiony przez przybyłych tu kolonistów czeskich. Byli to ewangelicy – członkowie kościoła braci czeskich. Pierwszymi starszymi zboru, czyli religijnymi przywódcami osadników zostali w czerwcu 1803 Maciej Lukaszek z Sacken, Fryderyk Prowaznik z Taboru Wielkiego i Jan Weselowski z Bachowic. W 1807 roku wybrano po raz pierwszy rychtarza, czyli sołtysa, którym został Jan Andersz, późniejszy wójt Zelowa. Osadnicy czescy rozwinęli na tym terenie przemysł tkacki, przynieśli ze sobą nową religię, ciekawe zwyczaje, własne, inne tradycje budowlane, a nawet kulinarne (knedle kudłate, buchty domowe, staroczeskie ciasto z marchwią). Wiele z nich do dziś można odnaleźć w Zelowie. Przez ponad 100 lat zelowscy Czesi dominowali w tej osadzie, jednak od drugiej połowy XIX w. zaczęli pojawiać się w Zelowie też liczniej Polacy, Niemcy oraz Żydzi.

Po zakończeniu I wojny światowej i utworzeniu Czechosłowacji pierwsi zelowscy Czesi zaczęli opuszczać Polskę i wracać do ojczyzny. Jedną z charakterystycznych cech ówczesnego Zelowa był rozwój różnych wyznań religijnych. Oprócz dominującego tu Kościoła ewangelicko-reformowanego, nie brakowało tu w początkach XX w. też ewangelików augsburskich (luteran), baptystów, katolików oraz wyznawców religii mojżeszowej.

W okresie międzywojennym powstało tu sporo nowoczesnych fabryk włókienniczych.

Okres okupacji niemieckiej przyniósł konflikty na tle narodowościowym, wymordowanie całej lokalnej społeczności żydowskiej, represje wobec Polaków i napływ nowych osadników niemieckich. 1943 Niemcy wprowadzili dla miasta okupacyjną nazwę Sellau.

Po wojnie do wyjazdu zmuszono społeczność niemiecką, liczba represjonowanych Czechów także znacznie zmalała. Przybyli na ich miejsce Polacy z okolicznych wsi. Do dziś, mimo dawnych konfliktów na tle narodowym i religijnym oraz postępującej polonizacji, Zelów nie stracił swego dawnego charakteru. Pozostaje najsilniejszym ośrodkiem mniejszości czeskiej w środkowej Polsce oraz centrum prężnie działającego kościoła ewangelicko-reformowanego. Sławne są m.in. Zelowskie Dzwonki – jedyny w Polsce zespół grający na dzwonach, kierowany do 2010 przez dyrygenta-założyciela, żonę ówczesnego miejscowego pastora ks. Mirosława Jelinka – ks. Wierę (pierwsza w Polsce kobieta-ksiądz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego) oraz Światowe Zjazdy Zelowian. Prawdopodobnie w Zelowie spoczywają prochy Mykoły Liwyckiego (ojca i dziadka prezydentów Ukraińskiej Republiki Ludowej – Andrija i Mykoły)^[5]

11 marca 1998 Zelów odwiedził ówczesny prezydent Republiki Czeskiej – Václav Havel.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Piramida wieku mieszkańców Zelowa w 2014 roku

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Według rejestru zabytków NID^[6] na listę zabytków wpisany jest obiekt:

klasycystyczny kościół braci czeskich z 1828 r. restaurowany w 1971 r., nr rej.: 431 z 21.07.1967

Pozostałe:

kościół katolicki modernistyczny z 1931–1933
kościół baptystów z 1893–1896
kościół ewangelicko-augsburski z 1934
drewniane domy tkaczy z XIX w.
murowane domy z połowy XIX w.
cmentarz ewangelicko-reformowany

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
- zbór w Zelowie^[7]
Kościół Chwały:
- Kościół Chwały w Zelowie^[8]
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
- parafia w Zelowie-Bełchatowie^[9]
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP:
- parafia w Zelowie^[10]
Kościół rzymskokatolicki (dekanat zelowski):
- parafia Matki Boskiej Częstochowskiej^[11]
Świadkowie Jehowy:
- zbór Zelów (Sala Królestwa Łask)^[12]

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Szlak „Osady Braci Czeskich”. Przebieg: Widawa (PKS) – Ruda – Chrząstawa – Faustynów – Walewice – Pożdżenice – Zelów – Zelówek – Bocianicha – Grzeszyn – Gucin – Rokitnica – Talar – Barycz – Ostrów – Łask Kolumna (PKP, PKS). Ma on długość 65 km.
biegnie Łódzka Magistrala Rowerowa N-S

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .
↑ Jerzy Śliziński, Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce (XVI–XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław–Warszawa 1959, s. 160.
↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 452.
↑ Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, Zakład Narodowy im.Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1987, s. 279.
↑ Ukraiński prezydent w Zelowie. Dziennik Łódzki, 2008-03-07. s. 1. [dostęp 2008-09-25].
↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-17].
↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2022-11-01] .
↑ Lokalizacje [online], kosciolchwaly.pl [dostęp 2022-11-01] .
↑ Zelów-Bełchatów [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-01] .
↑ Parafie Kościoła [online], reformowani.pl [dostęp 2022-11-01] .
↑ Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Zelowie [online], archidiecezja.lodz.pl [dostęp 2022-11-01] .
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-14] .

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Sławomir Papuga, Andrzej Gramsz: Zelów. Wspólnota nacji, wyznań, kultur. Łódź: 2003, s. 367.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Zelów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 566 .

[populacja2019-1] Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .

[2] Jerzy Śliziński, Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce (XVI–XVII w.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław–Warszawa 1959, s. 160.

[3] Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 452.

[4] Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, Zakład Narodowy im.Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1987, s. 279.

[5] Ukraiński prezydent w Zelowie. Dziennik Łódzki, 2008-03-07. s. 1. [dostęp 2008-09-25].

[6] NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-17].

[7] Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2022-11-01] .

[8] Lokalizacje [online], kosciolchwaly.pl [dostęp 2022-11-01] .

[9] Zelów-Bełchatów [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-01] .

[10] Parafie Kościoła [online], reformowani.pl [dostęp 2022-11-01] .

[11] Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Zelowie [online], archidiecezja.lodz.pl [dostęp 2022-11-01] .

[12] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-14] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Miasta na prawach powiatu	Łódź Piotrków Trybunalski Skierniewice
Miasta powiatowe	Bełchatów Brzeziny Kutno Łask Łęczyca Łowicz Opoczno Pabianice Pajęczno Poddębice Radomsko Rawa Mazowiecka Sieradz Tomaszów Mazowiecki Wieluń Wieruszów Zduńska Wola Zgierz
Miasta gminne	Aleksandrów Łódzki Białaczów Biała Rawska Błaszki Bolesławiec Bolimów Dąbrowice Drzewica Działoszyn Głowno Grabów Inowłódz Jeżów Kamieńsk Kiernozia Koluszki Konstantynów Łódzki Krośniewice Lutomiersk Lututów Osjaków Ozorków Parzęczew Piątek Przedbórz Rozprza Rzgów Stryków Sulejów Szadek Tuszyn Ujazd Uniejów Warta Wolbórz Zelów Złoczew Żarnów Żychlin

Wsie	Bocianicha Bujny Księże Bujny Szlacheckie Chajczyny Dąbrowa Faustynów Grabostów Grębociny Ignaców Jamborek Janów Jawor Karczmy Kociszew Kolonia Grabostów Kolonia Karczmy Kolonia Kociszew Kolonia Łobudzice Kolonia Ostoja Kolonia Pożdżenice Krześlów Kurów Kurówek Kuźnica Łęki Łobudzice Marszywiec Mauryców Nowa Wola Ostoja Pawłowa Podlesie Pożdżenice Przecznia Pszczółki Pukawica Sobki Sromutka Tosin Walewice Wola Pszczółecka Wygiełzów Wypychów Zabłoty Zagłówki Zalesie Zelówek
Kolonie	Bominy Bujny Księże Pieńki-Augustów Zalesie-Kolonia
Części miasta	Herbertów Zelówek (1954-69)
Integralne części wsi	Borowiec Chmielnik Dębowalec Emilianów Fraszka Grysiowizna Helenów Holenderki Józefka Konie Łęki-Kolonia Łęki-Parcela Łobudzice Poduchowne Nowa Wieś Otyk Prusinowice Rochówek Rochówek-Parcela Rogowiec Sikawica Solecczyzna Sromutka Stara Poczta Szczur Ubogie Weronika Wincentów Wołyń Wygiełzówek Źródła Żdżary

Miasta	Bełchatów Zelów
Gminy miejskie	Bełchatów
Gminy miejsko-wiejskie	Zelów
Gminy wiejskie	Bełchatów Drużbice Kleszczów Kluki Rusiec Szczerców

Przynależność wojewódzka	gubernia piotrkowska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–1939) woj. łódzkie (1945–1975)
Miasta	Lutomiersk (do 1870) Łask Pabianice (do 1951 →) Szczerców (do 1870) Widawa (do 1870) Zelów (od 1957)
Osiedla (1954–1972)	Kolumna (1959–1972) Zelów (do 1957)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–1975)	Bałucz (do 1954) Buczek Chociw (do 1954) Dąbrowa Rusiecka (do 1954) Dąbrowa Widawska (do 1930) Dłutów Dobroń (od 1929) Dzbanki (do 1930) Górka Pabianicka (do 1954) Ksawerów (1953–1954) Lutomiersk (do 1954) Łask (do 1953 i od 1973) Pabianice (od 1973) Pruszków (do 1954) Sędziejowice (od 1931) Szczerców (1930–1954) Widawa (od 1930) Widzew (do 1953) Wiewiórczyn (1953–1954) Wodzierady Wola Wężykowa (do 1931) Wygiełzów (do 1954) Wymysłów (do 1929) Zapolice Zelów
Gromady (1954–1972)	Bałucz (1954–1972) Barycz (1954–1957) Brodnia (1954–1968) Brzyków (1957–1972) Buczek (1954–1972) Chechło (1954–1958) Chociw (1954–1972) Chorzeszów (1954–1959) Czestków (1954–1959) Dąbrowa Widawska (1956–1958) Dłutów (1954–1972) Dobroń (1954–1972) Dzbanki (1957–57) Gorczyn (1954–1957) Górka Pabianicka (1959–1972) Grabia (1954–1959) Kociszew (← 1956–1968) Kodrań (1954–1961 →) Kolumna-Las (1954–1959) Ksawerów (1954–1958 →) Kwiatkowice (1954–1968) Ldzań (1954–1958) Lutomiersk (1954–1957 →) Łaskowice (1954–1958) Marzenin (1954–1972) Mierzączka Duża (1954–1958) Ochle (1954–1968) Okup Wielki (1954–1968) Osieczno (1954–1957) Paprotnia (1954–1968) Pawlikowice (1954–1972) Petrykozy (1954–1958) Podule (1954–1959) Porszewice (1954–1958) Pożdżenice (1954–1968) Pruszków (1954–1972) Przatów (1954–1961) Rembieszów (1954–58) Restarzew Cmentarny (1954–1961) Rusiec (1954–1961 →) Sędziejowice (1954–1972) Siedlce (1954–1968) Szczercowska Wieś (1954–1957) Szczerców (1954–1961 →) Walewice (1954–1966) Widawa (1954–1972) Wielka Wieś (1954–1956) Wiewiórczyn (1954–1972) Wodzierady (1954–1972) Wola Kleszczowa (1954–1957) Wola Wiązowa (1954–1961 →) Wrzeszczewice (1954–1961) Wygiełzów (1954–1972) Zapolice (1954–1972) Zelów (1954) Zelów (1968–1972) Zofiówka (1954–1956 →) Żytowice (1954–1961)