Zmienne zależna i niezależna
Zmienne zależna i niezależne – w matematyce i statystyce sposób odróżniania dwóch rodzajów wielkości:
- te, które są dostępne od początku procesu i przez niego ukonstytuowane nazywane są zmiennymi niezależnymi;
- te, które pojawiają się później i są w ten sposób zależne od poprzednich nazywa się zmiennymi zależnymi.
W matematyce zmienne zależne rozumie się zwykle jako funkcje zmiennych niezależnych.
Przykład 1
Rozważmy taką sytuację z punktu widzenia mechaniki klasycznej:
Jeżeli kamień zostanie rzucony pionowo w górę, to wraz z upływem czasu (oznaczonym przez zmienną ) będzie się zmieniała jego odległość od ziemi (oznaczona przez zmienną ). Zatem zmienna wyraźnie zależy od zmiennej , gdyż odległość kamienia od ziemi zależy od momentu, w którym ją zmierzymy. Natomiast nie zachodzi relacja odwrotna, tzn. niezależnie od odległości kamienia od ziemi, czas płynie zawsze tak samo, czyli zmienna nie zależy od zmiennej . Zatem jest zmienną niezależną natomiast jest zmienną zależną (od zmiennej ).
Można znaleźć dokładniejszy związek pomiędzy czasem i odległością kamienia od ziemi i zapisać w postaci wzoru matematycznego przyjmując pewne założenia upraszczające (takie jak między innymi brak oporu powietrza) dostając takie równanie:
gdzie to prędkość pionowa z jaką kamień został wyrzucony z powierzchni ziemi, natomiast to przyspieszenie ziemskie. W ten sposób przyjmując pewne założenia upraszczające rzeczywistość (prosty model fizyczny) znaleźliśmy użyteczny w pewnych sytuacjach (z praktycznego punktu widzenia) związek zmiennej niezależnej i zależnej .
Przykład 2
Dane równanie w interpretacji fizycznej ruchu zawiera w sobie dwie zmienne zależne: oraz Oznacza to, że przebyta droga oraz prędkość są zależne od czasu i można, a nawet należy te wielkości rozpatrywać jako pewne funkcje czasu. Ostatecznie pełna forma przybierze postać
Podobnie w równaniach różniczkowych rozpatrywać można przyrosty (różniczki) względem parametrów. W zapisie równań różniczkowych ze zmiennymi zależnymi i niezależnymi
lub w notacji kropkowej – kropka nad znakiem oznacza różniczkę danego wyrażenia względem zmiennej niezależnej