Cebula zwyczajna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cebula zwyczajna
Ilustracja
Cebule cebuli zwyczajnej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Rodzaj

czosnek

Gatunek

cebula zwyczajna

Nazwa systematyczna
Allium cepa L.
Sp. Pl. 1: 300. 1753[3]

Cebula (Allium cepa L.) – zwyczajowa nazwa warzywa należącego do rodziny amarylkowatych. Prawidłowa nazwa botaniczna to czosnek cebula, jest to bowiem gatunek należący do rodzaju czosnek. W użyciu jest jednak głównie nazwa cebula. Inne używane nazwy to: cebula ogrodowa, cebula zwyczajna, dymka, skulibaba[4].

Historia uprawy[edytuj | edytuj kod]

Obecnie cebula nie występuje już w stanie dzikim, jako warzywo natomiast uprawiana jest niemal we wszystkich krajach[5]. Pochodzi prawdopodobnie z Azji Środkowej, uprawiana jest od bardzo dawna. Rysunki cebuli znajdowane są na wykopaliskach w Palestynie pochodzących z epoki brązu sprzed około 5000 lat p.n.e. Nie wiadomo, czy była wówczas uprawiana, czy tylko zbierana, większość naukowców jest jednak zdania, że mogła być uprawiana już wówczas: jest bowiem łatwa do uprawy i przechowywania[6]. Na pewno była uprawiana w Starożytnym Egipcie co najmniej 3200 lat p.n.e. Malowidła na płaskorzeźbach egipskich oraz teksty na grobowcach wskazują, że spożywano ją w dużych ilościach. Podczas budowy piramidy Cheopsa na zakup cebuli dla robotników wydano 1600 talentów, co było kwotą ogromną. Resztki cebuli znajdowane są pomiędzy zwojami bandaży, którymi w Starożytnym Egipcie owijano mumie, a czasami w oczodołach mumii. Cebula miała wówczas bardzo duże znaczenie gospodarcze, często znajduje się na egipskich wykazach podatkowych[5]. Również starożytni Rzymianie regularnie jedli cebulę i uprawiali ją w swoich ogrodach. W Ameryce cebulę przywiezioną przez osadników z Europy zaczęto uprawiać od 1648 r., później okazało się, że Indianie wcześniej już znali i zjadali różne dzikie gatunki miejscowych cebul[6].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Łodyga
Jest bardzo skrócona (tzw. piętka). Kwiatostany wynoszone są w górę na dętych głąbikach, bardzo podobnych do liści. Głąbiki nad cebulą przechodzą przez tzw. łodygę pozorną, czyli rurkę tworzoną przez zwinięte i skrócone liście asymilacyjne.
Liście
Częścią jadalną cebuli są mięsiste pochwy liściowe (białe, fioletowe, żółte) tworzące w dolnej części rośliny cebulę – organ spichrzowy. Z cebuli wyrastają także liście asymilacyjne – zielone, obłe i dęte. Są one rzadziej spożywane – jako zamiennik liści szczypiorku.
Kwiaty
W drugim roku uprawy cebula wykształca pędy kwiatostanowe (głąbiki) wysokości 90–190 cm zakończone kulistymi baldachami zawierającymi 50–1000 kwiatów.
Owoce
Torebki zawierające zwykle 6 trójgraniastych czarnych pomarszczonych nasion (250–370 szt./g).
Korzeń
Cebula wytwarza wiązkowy system korzeniowy sięgający 30–40 cm.

Biologia[edytuj | edytuj kod]

Roślina dwuletnia, rzadziej bylina.

Wartość odżywcza i lecznicza[edytuj | edytuj kod]

Wartość odżywcza
Cebula zwyczajna (Allium cepa)
(100 g)
Wartość energetyczna 166 kJ (40 kcal)
Białka 1,10 g
Węglowodany 9,34 g
Tłuszcze 0,10 g
Woda 89,11 g
Etanol 0,0 g
Kofeina 0 mg
Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version[7]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[9]

W roślinie, a w szczególności w cebuli (część morfologiczna) występują olejki lotne, m.in. dwusiarczek alilo-propylowy o charakterystycznym zapachu oraz inne siarczki i związki alkilowe. Oprócz substancji podanych w tabeli powyżej występują ponadto: enzymy, saponiny, flawonoidy (izoramnetyna[7], kwercetyna), pektyna, sole krzemu[4]. Cebula ma silne właściwości fitoncydowe, stąd szeroko wykorzystywana jest w medycynie ludowej i fitoterapii[10]. W leczeniu wykorzystuje się całe świeże cebule, liście oraz sok. Dla celów leczniczych można wykorzystywać cebulę przez cały jej okres wegetacyjny[4].

Działanie: dezynfekujące, obniżające ciśnienie tętnicze krwi, moczopędne, poprawiające przemianę materii, wykrztuśne[4]. Zawarta w cebuli kwercetyna ma działanie antyoksydacyjne, przeciwalergiczne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne i stymuluje układ odpornościowy[11].

Łzawienie przy krojeniu[edytuj | edytuj kod]

Cebula zawiera enzym LFS, który po zmieszaniu z zawierającymi siarkę kwasami sulfonowymi przekształca je w lakrymator LF. Lakrymator samorzutnie przekształca się w 1-sulfinylopropan, który wydzielony do powietrza przy krojeniu cebuli podrażnia śluzówkę oczu, a to powoduje łzawienie[12].

Wewnątrz komórek cebuli znajdują się prekursory kwasu sulfenowego[12], które po uszkodzeniu komórek i zetknięciu z obecnymi w wakuolach cząsteczkami alliiny tworzą lotną substancję drażniącą oczy[13].

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Wymagania
  • Cebula jest rośliną klimatu umiarkowanego, optymalna temperatura kiełkowania wynosi 20 °C, choć kiełkuje już przy 5 °C.
  • Ze względu na płytki system korzeniowy roślina wrażliwa jest na niedobór wody.
  • Powinna być uprawiana w drugim roku po nawożeniu obornikiem i nie częściej niż co 3–4 lata na tym samym stanowisku.
  • Najwyższy plon cebuli uzyskuje się na glebach próchniczych, lessach, madach; nie udaje się na gruntach podmokłych i kwaśnych (optymalnie 6,5-7,0 pH).
  • Jest bardzo czuła na brak w glebie składników pokarmowych takich jak azot (brak wzrostu, żółknięcie), fosfor (powolny wzrost), potas (brązowienie wierzchołków szczypioru)[14].
Choroby
Główne obszary uprawy na świecie (2005) – wartości wyrażone jako procenty z produkcji największego producenta (Chiny – 19,793 mln ton).
Główne obszary uprawy na świecie (2005) – wartości wyrażone jako procenty z produkcji największego producenta (Chiny – 19,793 mln ton).

Wybrane odmiany[edytuj | edytuj kod]

Odmiany uprawne:

  • ‘Dako’ – cebule duże, spłaszczone, jasnożółte; smak łagodny; średnio wczesna.
  • ‘Rawska’ – cebule kuliste, słomkowe lub słomkowobrązowe; smak łagodny; późna.
  • ‘Wolska’ (podobne „Czerniakowska”, „Kutnowska”, „Sochaczewska”, „Warszawska”) – cebule nierówne o różnych kształtach; smak łagodny; średnio późne lub późne; dobrze się przechowują; twórcą tej odmiany był Czesław Zajkowski – przed wojną posiadacz gospodarstwa ogrodniczego na warszawskiej Woli u zbiegu ulic Wolskiej i Elekcyjnej.
  • ‘Żytawska’ – cebule średniej wielkości, spłaszczone, słomkowożółte; smak ostry; późna[14].
  • 'Red Baron' – cebule czerwone; smak łagodny.

Odmiany botaniczne:

  • cebula kartoflanka (Allium cepa L. var. agregatum Don.) – odmiana ta tworzy gniazda składające się z kilku, kilkunastu cebul o łagodnym smaku; ma mniejsze wymagania glebowe; rzadko wytwarza pędy kwiatostanowe[16].

Mieszańce międzygatunkowe:

  • cebula wielopiętrowa (Allium ×proliferum (Moench) Schrad. ex Willd.) jest krzyżówką A. fistulosum × A. cepa[17],
  • A. ×cornutum (Clementi ex Visiani, 1842) jest triploidalnym mieszańcem A. cepa, A. pskemense i A. roylei[18].

Inne:

  • cebula dymka – małe cebule przeznaczone do sadzenia (najczęściej), a także marynowania i konsumpcji na surowo,
  • cebula szalotka (właśc. czosnek askaloński, Allium ascalonicum L.),
  • cebula cukrowa – odmiany o słodkawym, delikatnym smaku.

Udział w kulturze[edytuj | edytuj kod]

  • W Biblii cebula wymieniona jest dwa razy. W Księdze Liczb z cytatu (11,5) dowiadujemy się, że Izraelici podczas ucieczki z Egiptu do Ziemi Obiecanej bardzo tęsknili za cebulą, której nie mieli na pustyni. Świadczy to, że cebula była wówczas w Egipcie warzywem popularnym i lubianym[5].
  • Dla starożytnych Egipcjan cebula symbolizowała życie wieczne, z tego też powodu umieszczali ją w mumiach. Np. mumia faraona Ramzesa IV miała cebule w oczodołach, kapłani często rysowani byli z cebulą w ręce[6].
  • W Starożytnej Grecji sportowcy jedli duże ilości cebuli. Wierzono, że wydatnie poprawia ona sprawność fizyczną. Gladiatorzy rzymscy przed walką na arenie nacierali mięśnie cebulą i oliwą[6].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-09] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2015-02-03].
  4. a b c d Leszek Marek Krześniak, Apteczka Ziołowa, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2738-7, OCLC 69542928.
  5. a b c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  6. a b c d History of Onions. [dostęp 2015-02-14].
  7. a b „11282, Onions, raw” [Scientific Name: Allium cepa]. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version”, wrzesień 2015, wersja poprawiona maj 2016. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.).  (zob. zarchiwizowany wyciąg HTML).
  8. a b (na podstawie USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 21), Onions, raw Nutrition Facts & Calories, [w:] Self Nutrition Data [online], Condé Nast. [dostęp 2016-09-29].
  9. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  10. Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: PWRiL, 1983, s. 195. ISBN 83-09-00678-0.
  11. Jiri Mlcek i inni, Quercetin and Its Anti-Allergic Immune Response, „Molecules (Basel, Switzerland)”, 21 (5), 2016, DOI10.3390/molecules21050623, ISSN 1420-3049, PMID27187333, PMCIDPMC6273625 [dostęp 2021-09-06].
  12. a b Josie A. Silvaroli i inni, Enzyme That Makes You Cry–Crystal Structure of Lachrymatory Factor Synthase from Allium cepa, „ACS Chemical Biology”, 2017, DOI10.1021/acschembio.7b00336, ISSN 1554-8929 [dostęp 2017-09-09].
  13. Margit Kossobudzka, Dlaczego płaczemy, krojąc cebulę? [online], wyborcza.pl, 7 września 2017 [dostęp 2017-09-09].
  14. a b Eugeniusz Kołota, Marian Orłowski, Maria Osińska: Warzywnictwo. Podręcznik dla studentów Akademii Rolniczych. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 1994. (pol.).
  15. Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.
  16. Antoni Małachowski: Warzywa cebulowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990, s. 157–160. ISBN 83-09-01446-5.
  17. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2014-12-06].
  18. Željana Fredotović, Ivica Šamanić, Hanna Weiss-Schneeweiss, Juraj Kamenjarin i inni. Triparental origin of triploid onion, Allium × cornutum (Clementi ex Visiani, 1842), as evidenced by molecular, phylogenetic and cytogenetic analyses. „BMC Plant Biology”. 14 (1), s. 24, 2014. DOI: 10.1186/1471-2229-14-24. ISSN 1471-2229. (ang.).