Kalety

Kalety
	miasto i gmina
	; Budynek urzędu miasta w Kaletach (2020)
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	tarnogórski
Prawa miejskie	1951
Burmistrz	Klaudiusz Kandzia
Powierzchnia	76,37 km²
Populacja (2022); • liczba ludności; • gęstość	; 8206; 107 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 34
Kod pocztowy	42-660
Tablice rejestracyjne	STA
	Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kalety
	Położenie na mapie Polski Kalety
	Położenie na mapie województwa śląskiego Kalety
	50°33′54″N 18°52′57″E/50,565000 18,882500
TERC (TERYT)	2413011
SIMC	0931589
	Urząd miejskiul. Żwirki i Wigury 2; 42-660 Kalety
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Kalety (niem. Stahlhammer) – miasto w Polsce położone w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim.

Położenie[edit | edit source]

Kalety położone są na terenie historycznej ziemi lublinieckiej, z wyjątkiem dzielnic Jędrysek i Truszczyca, po południowej stronie Małej Panwi, które należą do ziemi bytomskiej^[3]^[4].

Miasto z punktu widzenia fizycznogeograficznego leży na Równinie Opolskiej, nad Małą Panwią.

Miasto historycznie przynależy do Górnego Śląska.

Według danych z 2002 r. Kalety mają obszar 76,68 km², w tym: użytki rolne 11%, użytki leśne 85%^[5].

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 76,29 km²^[6]. Miasto stanowi 11,8% powierzchni powiatu.

W latach 1922–1939 miasto administracyjnie należało do województwa śląskiego, w latach 1945–1950 do województwa śląskiego, w latach 1950–1957 i w latach 1957–1975 do województwa katowickiego (w latach 1953–1956 zwanym województwem stalinogrodzkim), w latach 1975–1998 do województwa częstochowskiego.

Dzielnice[edit | edit source]

Miasto składa się z 9 dzielnic:

oraz miejscowości Segenau, Zarach i Zawodzie.

Nazwa miejscowości notowana była m.in. w formach Stahlhammer (1783), Stahlhammer oder Neu-Sorge, Kalita (1845), Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer (1882), Kalety (Stahlhammer) (1920)^[8].

Nazwa niemiecka wywodzi się od niemieckiego wyrazu pospolitego Stahlhammer, czyli ‘młot stalowy, stalownia’ i ma związek z przemysłowym charakterem miejscowości. Oboczna nazwa niemiecka Neusorge powstała z połączenia wyrazów neu ‘nowy’ oraz Sorge ‘troska, zmartwienie’, ale także ‘opieka, piecza’, odnoszącego się do oznaczenia nowej osady, co było częstą praktyką w Niemczech^[8]. Polska nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kalita, Kaleta, która na Śląsku często spotykana jest jako nazwisko^[9].

Historia[edit | edit source]

XIII w. – pierwsza wzmianka o miejscowości
1789 – rozwój Kalet dzięki działalności przemysłowca Johanna Koulhaasa, założyciela huty i fabryki noży, łyżeczek, widelców i guzików^[10]
1882–1884 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu fabryki Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę celulozy^[11]
1884^[12] – uzyskanie połączenia kolejowego
1889 – Guido Henckel von Donnersmarck w miejscu huty Johanna Koulhaasa wznosi fabrykę papieru^[11]
1922 – Stahlhammer po Plebiscycie na Górnym Śląsku przyznano Polsce i nazwano Kalety
1940 – niemieckie władze okupacyjne zmieniły nazwę miasta na Stahlhammer
1945–1950^[13] – siedziba gminy wiejskiej Kalety
1951 – uzyskanie praw miejskich
1994 – ogłoszenie upadłości Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych^[11]

Historia hutnictwa i górnictwa na Górnym Śląsku wywodzi się z dzielnicy Kalet, Kuczowa. Żelazo wytapiano tutaj w kuźnicach, czyli manufakturach hutniczych. Używano do tego węgla drzewnego, którym rozpalano ogniska w tzw. dymarkach. Właściciel jednej z fabryk w Kaletach, Czech Koulhaas, w 1799 r. zakupił od kapitana Berharda von Mletzko wieś Katowice. Postanowił wydobywać tu węgiel kamienny. Stał się też właścicielem wtedy nieczynnej kuźnicy Boguckiej, którą uruchomił i unowocześnił. Dzięki temu dał podstawy do produkcji nowoczesnej stali na terenie Katowic. Wynalazek Koulhaasa doprowadził do upadku hut w dolinie Małej Panwi i tym samym przyczynił się do przemysłowego rozwoju Katowic^[10], które między innymi, dzięki temu stały się najważniejszym miastem regionu.

Zabytki[edit | edit source]

Pałac Donnersmarcków z 1861 r. w Kaletach Zielonej^[14]^[15]^[16]

Edukacja[edit | edit source]

Zespół Szkół Elektroniczno-Ekonomicznych. Szkoła powstała 2 września 1946 r. i nosiła wówczas nazwę Szkoły Przemysłowej Fabryki Celulozy i Papieru w Kaletach. W momencie powstania była to szkoła zawodowa. W późniejszym okresie przekształciła się w technikum elektryczne, a następnie elektroniczne. Od października 2010 r. w budynku szkoły mieści się Ośrodek Wychowawczy;
2 szkoły podstawowe

Wspólnoty wyznaniowe[edit | edit source]

Kościół rzymskokatolicki[edit | edit source]

Trzy parafie:

Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna[edit | edit source]

placówka misyjna w Kaletach^[20]

Kościół ewangelicko-augsburski[edit | edit source]

Parafianie w składzie kościoła filialnego w Piasku Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Częstochowie

Świadkowie Jehowy[edit | edit source]

Zbór Kalety^[21]

Sport[edit | edit source]

Sekcja piłki nożnej:
- Klub Sportowy Unia Kalety, założony w 1921 r.
- Ludowy Klub Sportowy Małapanew Kuczów
Sekcja speedrowera:
- TPD Kalety

Przyroda[edit | edit source]

W lesie na terenie Kalet znajduje się Cis Donnersmarcka – drzewo mające ok. 550 lat, 222 cm obwodu oraz 16 m wysokości (stan na 2013 r.). Jest to najgrubszy cis na terenie Lasów Państwowych.

Transport[edit | edit source]

Drogi[edit | edit source]

908 Częstochowa–Tarnowskie Góry
789 Brusiek–Lelów

Linie kolejowe[edit | edit source]

Miasta partnerskie[edit | edit source]

Vítkov, Czechy^{[potrzebny przypis]}
Ustroń, Polska^[22]

Sąsiednie gminy[edit | edit source]

Koszęcin, Miasteczko Śląskie, Tworóg, Woźniki

Przypisy[edit | edit source]

↑ Wyniki wyborów 2010 na terenie Kalet.
↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Superiorem_Silesiam_AD1746.jpg
↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2011-08-10. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
↑ Lubocz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 442 .
↑ ^a ^b Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany. pod red. Kazimierza Rymuta. T. 4, J-Kn. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN, 2001, s. 258. ISBN 83-87623-36-9.
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 98. ISBN 83-04024-36-5.
↑ ^a ^b Kto zmienił przemysł hutniczy na Śląsku?. mmsilesia.pl, 4 maja 2009. [dostęp 2015-09-24].
↑ ^a ^b ^c Historia Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych. kzcp.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., Op. cit.
↑ M. Filak, Kolej w historii Tarnowskich Gór w okresie XIX i XX wieku. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-12)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2008, nr 28, dostęp 3 lipca 2022 r.
↑ Dz.U. z 1950 r. nr 51, poz. 472.
↑ Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-31].
↑ E. Goszyk, Pałac myśliwski w Zielonej. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2005, nr 18, dostęp 3 lipca 2022 r.
↑ Michał Świech: Być jak hrabia Donnersmack. gazeta.pl, 5 czerwca 2009. [dostęp 2015-12-31].
↑ Parafia Matki Boskiej Fatimskiej, Kalety-Drutarnia [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .
↑ Dekanat Woźniki [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .
↑ Parafia św. Franciszka z Asyżu, Kalety-Miotek [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .
↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15] .
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-25] .
↑ Miasto Kalety – www.kalety.pl – Leśny zakątek Śląska.

Bibliografia[edit | edit source]

Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).

Linki zewnętrzne[edit | edit source]

Oficjalna strona Kalet
Kalita, in. Neusorge al. Stahlhammer, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 699 .

[1] Wyniki wyborów 2010 na terenie Kalet.

[gus2022-2] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .

[3] ttps://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Superiorem_Silesiam_AD1746.jpg

[4] Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].

[autonazwa2-5] Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).

[6] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2011-08-10. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.

[7] Lubocz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 442 .

[Rymut2001-8] Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany. pod red. Kazimierza Rymuta. T. 4, J-Kn. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN, 2001, s. 258. ISBN 83-87623-36-9.

[Rymut1987-9] Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 98. ISBN 83-04024-36-5.

[mmsilesia-10] Kto zmienił przemysł hutniczy na Śląsku?. mmsilesia.pl, 4 maja 2009. [dostęp 2015-09-24].

[autonazwa1-11] Historia Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych. kzcp.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., Op. cit.

[12] M. Filak, Kolej w historii Tarnowskich Gór w okresie XIX i XX wieku. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-12)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2008, nr 28, dostęp 3 lipca 2022 r.

[13] Dz.U. z 1950 r. nr 51, poz. 472.

[NID-14] Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2018-12-31].

[15] E. Goszyk, Pałac myśliwski w Zielonej. montes.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]., [w:] „Montes Tarnovicensis” 2005, nr 18, dostęp 3 lipca 2022 r.

[16] Michał Świech: Być jak hrabia Donnersmack. gazeta.pl, 5 czerwca 2009. [dostęp 2015-12-31].

[17] Parafia Matki Boskiej Fatimskiej, Kalety-Drutarnia [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .

[18] Dekanat Woźniki [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .

[19] Parafia św. Franciszka z Asyżu, Kalety-Miotek [online], diecezja.gliwice.pl [dostęp 2023-08-15] .

[20] Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15] .

[21] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-25] .

[22] Miasto Kalety – www.kalety.pl – Leśny zakątek Śląska.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Miasta na prawach powiatu	Bielsko-Biała Bytom Chorzów Częstochowa Dąbrowa Górnicza Gliwice Jastrzębie-Zdrój Jaworzno Katowice Mysłowice Piekary Śląskie Ruda Śląska Rybnik Siemianowice Śląskie Sosnowiec Świętochłowice Tychy Zabrze Żory
Miasta powiatowe	Będzin Bieruń Cieszyn Kłobuck Lubliniec Mikołów Myszków Pszczyna Racibórz Tarnowskie Góry Wodzisław Śląski Zawiercie Żywiec
Miasta gminne	Blachownia Czechowice-Dziedzice Czeladź Czerwionka-Leszczyny Imielin Kalety Kłobuck Knurów Koniecpol Koziegłowy Krzanowice Krzepice Kuźnia Raciborska Lędziny Łaziska Górne Łazy Miasteczko Śląskie Olsztyn Ogrodzieniec Orzesze Pilica Poręba Przyrów Pszów Pyskowice Radlin Radzionków Rydułtowy Siewierz Skoczów Sławków Sośnicowice Strumień Szczekociny Szczyrk Toszek Ustroń Wilamowice Wisła Włodowice Wojkowice Woźniki Żarki

Gminy miejskie (miasta)	Kalety Miasteczko Śląskie Radzionków Tarnowskie Góry
Gminy wiejskie	Krupski Młyn Ożarowice Świerklaniec Tworóg Zbrosławice

Przynależność wojewódzka	woj. śląskie (1922–39) woj. śląskie (1945–50) woj. katowickie (1950–53) woj. stalinogrodzkie (1953–56) woj. katowickie (1956–75)
Miasta (1922–75)	Dobrodzień (← w 1945 → i ← od 1951) Kalety (od 1951) Lubliniec Woźniki
Osiedla (1954–72)	Herby (1958–72) Koszęcin (1958–72)
Gminy wiejskie zbiorowe (1945–54 i 1973–75)	Boronów (do 1954) Ciasna (← od 1951) Dobrodzień (od 1973) Herby (od 1973) Kalety (do 1950) Kochanowice (od 1973) Kochcice (do 1954) Koszęcin Lisów (do 1954) Lubsza (do 1954) Łagiewniki Małe (← 1951–54) Pawonków Psary (od 1973) Sadów (do 1954) Sieraków (← 1951–54) Szemrowice (← 1951–54) Zielona (194?–50)
Gromady (1954–72)	Boronów (1954–72) Ciasna (1954–72) Gwoździany (1954–72) Hadra (1954–68) Herby (1954–57) Kamienica (1954–61) Kochanowice (1954–72) Kochcice (1954–72) Koszęcin (1954–57) Kośmidry (1954–61) Ligota Woźnicka (1954–61) Lisowice (1954–61) Lisów (1954–72) Lubecko (1954–61) Lubsza (1954–72) Łagiewniki Małe (1954–72) Miotek (1954–72) Myślina (1954–72) Pawonków (1954–72) Pludry (1954–72) Psary (1954–72) Rzędowice (1954–61) Sadów (1954–72) Sieraków (1954–72) Strzebin (1954–72) Szemrowice (1954–72) Wędzina (1954–61) Zborowskie (1954–61)