Przejdź do zawartości

Martin Luther King

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Martin Luther King Jr.)
Martin Luther King Jr.
Michael King
Ilustracja
Martin Luther King Jr. (1964)
Kraj działania

Stany Zjednoczone

Data i miejsce urodzenia

15 stycznia 1929
Atlanta

Data i miejsce śmierci

4 kwietnia 1968
Memphis

Miejsce pochówku

Martin Luther King Jr. National Historical Park↗

Przewodniczący SCLC
Okres sprawowania

1957–1968

Wyznanie

baptyzm

Kościół

Progresywna Narodowa Konwencja Baptystyczna

Ordynacja

4 lutego 1948

Faksymile
Odznaczenia
Prezydencki Medal Wolności (Stany Zjednoczone) Order Towarzyszy O. R. Tambo I klasy (Republika Południowej Afryki)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Martin Luther King Jr. (ur. 15 stycznia 1929 w Atlancie, zm. 4 kwietnia 1968 w Memphis) – amerykański pastor baptystyczny, lider ruchu praw obywatelskich, działacz na rzecz równouprawnienia Afroamerykanów i zniesienia dyskryminacji rasowej, laureat pokojowej Nagrody Nobla z roku 1964, człowiek roku 1963 magazynu „Time”. Zamordowany 4 kwietnia 1968 roku przez przeciwników politycznych.

Młodość i edukacja[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 15 stycznia 1929 roku w Atlancie jako syn Martina Luthera Kinga seniora i Alberty Williams (córki pastora)[1]. Miał dwoje rodzeństwa: starszą siostrę Willie Christine i młodszego brata Alfreda Daniela Williamsa[2]. Po śmierci teścia w 1931 roku King senior przejął po nim zbór[3]. Trzy lata później odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, a po powrocie zmienił imiona swoje i starszego syna na Martin Luther[3]. King junior jako kilkulatek został członkiem chóru kościelnego, a następnie został posłany do szkoły publicznej[4]. Po pewnym czasie jego ojciec przeniósł go do szkoły eksperymentalnej przy Atlanta University[4].

W 1944 roku zapisał się do Morehouse College[5]. Jej dyrektorem był Benjamin Mays, który w przeszłości spotkał Mahatmę Gandhiego, przez co wywarł duży wpływ na Kinga i innych uczniów[5]. Dwa lata później napisał list otwarty do wydawcy gazety „Atlanta Constitution” z powodu zabójstwa trojga czarnoskórych: weterana wojennego Snipesa i pary małżeńskiej[6]. W liście wyraził postulat równego dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej, ochrony życia i pracy[6]. Zdecydował się zostać duchownym protestanckim i 4 lutego 1948 roku został ordynowany[6][7]. Trzy tygodnie później został przyjęty do Crozer Theological Seminary w Chester[6]. Uzyskiwał bardzo dobre wyniki w nauce, co potwierdził dziekan w liście do rodziców Kinga[8].

Podczas pobytu w seminarium zauważał istniejące różnice społeczne i wynikające z nich niesprawiedliwości, a także zapoznał się z pismami Karla Marxa, Waltera Rauschenbuscha i Reinholda Niebuhra[9]. Usłyszał także o ruchu satjagraha, propagowanym przez Gandhiego[10]. Jego strategia non violence wywarła duży wpływ na młodego pastora[10]. W 1951 roku ukończył seminarium i rozpoczął teologiczne studia doktoranckie na Boston University’s School of Theology[11]. Dysertację dotyczącą twórczości Paula Tilischa i Henry’ego Nelsona Wiemana obronił w 1955 roku i uzyskał stopień doktora[12].

Działalność publiczna[edytuj | edytuj kod]

Montgomery[edytuj | edytuj kod]

Jeszcze przed obroną pracy, został zatrudniony przez parafię Dexter Avenue Baptist Church w Montgomery, jako pastor[13]. Kingowie przenieśli się do miasta w Alabamie 1 września 1954 roku[13]. Wraz ze swoim przyjacielem Ralphem Abernathym uczestniczył w zebraniach NAACP i jeździł na konferencje Alabama Council on Human Relations[12].

W 1955 roku miał miejsce incydent, kiedy to w autobusie miejskim czarnoskóra Rosa Parks nie ustąpiła miejsca białemu pasażerowi, co było sprzeczne z ówczesnymi przepisami[14]. Ponieważ została za to skazana przez sąd, działacze społeczni, do których potem dołączył King nakłonili Afroamerykanów mieszkających w Montgomery do przeprowadzenia bojkotu komunikacji miejskiej do momentu, aż władze miasta zrezygnują z segregacji rasowej w autobusach[15]. W tym samym czasie powstał Montgomery Improvement Association, którego pastor został liderem[16].

1 lutego 1956 roku do domu Kinga została wrzucona bomba, jednak nikt z domowników nie odniósł ran[17]. Mimo tego zamachu, pastor nawoływał do nieeskalowania konfliktu i modlitwy za zamachowców[17]. Wobec strat, jakie ponosiło miasto, w marcu prokuratorzy postawili Kinga w stan oskarżenia o nielegalny opór wspomagający protest i łamanie ustawy antybojkotowej[18]. Sąd skazał go na 500 dolarów grzywny i drugie tyle kosztów sądowych albo spędzenie 386 dni w więzieniu[18].

W wygłaszanych w tym okresie kazaniach często powoływał się na przykład Gandhiego i jego sukcesu uzyskania niepodległości Indii od Wielkiej Brytanii w 1947 roku[19]. Latem 1956 roku podróżował po kraju, głosząc kazania i zbierając pieniądze na działalność MIA i kontynuowanie bojkotu[20]. Po zakończeniu protestu miało miejsce kilka incydentów, w których usiłowano zabić Kinga[21]. W 1957 roku incydenty nasiliły się wskutek działalności odwetowej Ku Klux Klanu[22].

W lutym 1957 roku odbył się zjazd duchownych protestanckich w New Zion, by omówić działalność pastorów, którzy walnie przyczynili się do sukcesu bojkotu autobusowego[23]. 14 lutego powołano SCLC, a jej pierwszym przewodniczącym został Martin Luther King[23].

Dzięki temu, że stał się on szerzej znany, został zaproszony przez premiera Ghany Kwame Nkrumaha na uroczystość proklamowania niepodległości kraju[24]. Do Akry udał się 6 marca 1957 roku i spotkał tam między innymi Richarda Nixona[24]. W drodze powrotnej wizytował także w Nigerii, Włoszech i Anglii[24]. Po powrocie zaproponował utworzenie Crusade for Citizenship, które miało zająć się aktywizacją wyborczą czarnych i ich większym zaangażowaniem w gospodarkę[25].

Pod koniec roku rozpoczął pracę nad autobiografią[26]. Przebywając w Nowym Jorku, na początku 1958 roku otrzymał wiadomość od Federalnego Biura Śledczego, by nie utrzymywał kontaktów z Bayardem Rustinem, który był podejrzewany o skłonności homoseksualne i sympatie komunistyczne[26]. W połowie roku, wraz z innymi działaczami ruchów praw obywatelskich spotkał się z prezydentem Eisenhowerem, któremu przedstawił problemy czarnej społeczności[27]. Jesienią został zaatakowany przez kobietę z nożem i dźgnięty w pierś[28]. Po przewiezieniu do szpitala okazało się, że ostrze nieznacznie ominęło serce, dzięki czemu udało się uratować pacjenta[28]. Na czas rekonwalescencji część jego obowiązków w SCLC przejęła Ella Baker[29]. Pod koniec roku otrzymał zaproszenie od premiera Indii, Jawaharlala Nehru i w lutym 1959 roku udał się do Delhi[30]. Spotkał się z politykami i ze współpracownikami Gandhiego, a po miesiącu udał się do Ziemi Świętej i powrócił do Stanów Zjednoczonych[30].

29 listopada 1959 roku zrezygnował z posługi w parafii Deuter Avenue i przeniósł się z rodziną do Atlanty[31]. Tam zatrudnił się w parafii swojego ojca[31].

Atlanta[edytuj | edytuj kod]

25 czerwca 1960 roku spotkał się z Johnem F. Kennedym ubiegającym się o nominację demokratów w zbliżających się wyborach prezydenckich[32]. Pomimo że w większości czarnoskórzy Amerykanie popierali republikanów (z tej formacji wywodził się Abraham Lincoln, który podpisał Proklamację Emancypacji), to King postanowił udzielić swojego poparcia Kennedy’emu[32].

Już wówczas King był znanym w całym kraju pastorem, do którego licznie zwracano się w sprawach trwającego protestu sit-ins[33]. Sam dołączył do protestu i gdy w październiku 1960 roku przebywał w restauracji domu towarowego Richa, został aresztowany[34]. Zrezygnował z zapłacenia kaucji i pozostał w areszcie[34]. Doprowadziło to do tego, że pod koniec roku w mieście rozpoczął się proces desegregacji w miejscach publicznych[35]. Ponadto pastora oskarżono o jazdę bez ważnego prawa jazdy, za co został skazany na cztery miesiące więzienia[36]. Karę odbył w Reidsville[36]. Przebywając w więzieniu przeżył załamanie nerwowe[37]. Dzięki osobistej interwencji Johna i Roberta Kennedych, sędzia zamienił karę więzienia na grzywnę w wysokości 2 tysięcy dolarów[37].

Pod koniec lutego 1961 roku pastor powrócił do Montgomery, gdzie odbyła się rozprawa sądowa, w której oskarżono go o niewłaściwe rozliczenia finansowe[38]. Ława przysięgłych uznała go za niewinnego[38]. Na początku lat 60. XX w. odbywał liczne podróże przez co jego żona i dzieci często pozostawały same[39]. W październiku 1962 roku spotkał się z prokuratorem generalnym i prezydentem i namawiał ich do ogłoszenia nowej Proklamacji Emancypacji, nawiązującej do tej, którą sto lat wcześniej podpisał Lincoln[40]. W tym okresie zintensyfikowało się zainteresowanie Kingiem J. Edgara Hoovera[41]. Dyrektor FBI podejrzewał go o sympatie prokomunistyczne i nakazał założyć mu podsłuchy[41].

Ruch Albany[edytuj | edytuj kod]

Jesienią 1961 roku w Albany zaczął kształtować się ruch, mający na celu zmobilizowanie czarnej ludności do zapisywania się na listy wyborcze[42]. Usiłowano w ten sposób skłonić zwłaszcza czarnoskórą młodzież do zaangażowania w walkę o desegregację w budynkach użyteczności publicznej i o przyznanie im praw wyborczych[42].

Ponieważ 1 listopada Międzystanowa Komisja Handlu zniosła segregacje na dworcach autobusowych, pomysłodawcy ruchu Albany postanowili zorganizować sit-ins na miejskim dworcu autobusowym[43]. Żaden z dziewięciu studentów, prowadzących akcję na dworcu nie został aresztowany, zatem przyspieszono akcję organizowania ruchu i powołano 18-osobowy komitet organizacyjny[43]. Jednakże pod koniec listopada miały miejsce aresztowania za łamanie prawa segregacyjnego na dworcach obsługujących linie międzystanowe[44]. W wyniku tych zdarzeń Pokojowy Komitet Koordynacyjny Studentów chciał zorganizować w Albany protesty antysegregacyjne, jednak działacze zostali aresztowani, natychmiast po przybyciu do miasta[45]. Wkrótce potem doszło do kolejnych masowych zatrzymań, co skłoniło lidera czarnej ludności, dr Williama Andersona, do skontaktowania się z Ralphem Abernathy’m i poproszenie by Martin Luther King przybył do miasta[45].

Pastor przyjechał do Albany 15 grudnia i wygłosił okolicznościowe kazanie[46]. Nie zamierzał pozostać tam długo – planował udzielić jedynie rad, jak należy pokierować protestami, nie stosując przy tym żadnej przemocy[47]. Okazało się to jednak trudne, ponieważ ruch Albany miał niewielkie poparcie społeczne, a główni przywódcy byli wewnętrznie podzieleni[47]. Ponieważ burmistrz odmówił rozmów na temat desegregacji, King, Abernathy i Anderson zorganizowali pokojową demonstrację, która zakończyła się aresztowaniem całej trójki[48]. Początkowo wzbudziło to chęć jedności z działaczami o prawa Afroamerykanów, jednak wkrótce potem okazało się, że ludność nie wyraziła wystarczającego poparcia społecznego[49]. King i Anderson porozumieli się z władzami w kwestii wyjścia z więzienia za kaucją i dzięki temu zwolniono z więzień ponad 700 aresztantów, jednak pastor musiał opuścić miasto[50]. Pięć dni później dowiedział się, że władze miasta nie respektują ustnych umów zawartych z nim i Marion Page, przez co zdał sobie sprawę, że jego taktyka biernego oporu i decyzja o opuszczeniu aresztu była błędna[51].

W lutym 1962 roku King zaczął być felietonistą w „New York Amsterdam News”[52]. Wkrótce potem zaczął krytykować administrację Kennedy’ego, a od października FBI zaczęło formalnie go inwigilować, nadając mu kryptonim „Cominfil”[52]. 10 lipca zapadł wyrok dotyczący zatrzymań z grudnia poprzedniego roku i King został skazany na 45 dni aresztu lub 178 dolarów grzywny[53]. Dwa dni później nieznany czarnoskóry mężczyzna zapłacił wymaganą kwotę, co umożliwiło Kingowi opuszczenie więzienia i miasta[54].

Birmingham[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec 1962 roku działacze SCLC planowali zorganizować kolejną demonstrację, tym razem w innym mieście Południa – Birmingham, chcąc jednocześnie wyciągnąć wnioski z nieudanej akcji w Albany[55]. King konsekwentnie popierał taktykę biernego oporu i filozofię non violence[56]. Po naradach, władze Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa, doszły do wniosku, że ruch Albany był źle zorganizowany, ponieważ wobec władz miasta wysunięto wiele różnych żądań, które nie mogły być spełnione[57]. W owym czasie opinia publiczna wykazywała minimalne zainteresowanie sprawami Południa, przedkładając przede wszystkim sprawy stanowe i zagraniczne, ponad problemami społecznymi Afroamerykanów[58]. Dlatego też działacze SCLC planowali przeprowadzić skuteczną kampanię, która skłoniłaby administrację federalną do złożenia w Kongresie nowego Civil Rights Act[58].

Nastroje w Birmingham, największym mieście Alabamy były rasistowskie, ze względu na działający tam Ku Klux Klan i segregacjonistycznego gubernatora stanu George’a Wallace’a[58]. Liderem ludności w mieście był pastor Fred Shuttlesworth, który chciał podjąć współpracę z Kingiem i Abernathy’m[59]. Założeniem protestu były starcia agresywnych, białych rasistów z pokojowymi, czarnymi demonstrantami i bojkot sklepów w centrum miasta, należących do białych biznesmenów[60]. Na przywódcę protestu wybrano pastora Wyatta Walkera[60]. By nie popełnić błędów z ruchu Albany, zdecydowano się dążyć tylko do jednego celu – zniesienia segregacji w barach w magazynach handlowych[61].

King przybył do Birmingham dwa dni przed wyborami na burmistrza, które odbywały się 2 kwietnia 1963 roku[62]. Powierzono mu misję zbiórki pieniędzy, które były potrzebne na organizację protestów, a także na kaucje i grzywny po ewentualnych aresztowaniach[63]. W tym celu spotkał się w nowojorskim apartamencie ze sponsorami (wśród których był Nelson Rockefeller), którzy zgodzili się udzielić pomocy[63].

Akcja sit-ins w barach rozpoczęła się dzień po wyborach, które wygrał umiarkowany kandydat Albert Boutwell[64]. Jeszcze tego samego dnia, wszyscy protestujący zostali aresztowani[64]. Dwa dni później protest powtórzono i ponownie uczestnicy znaleźli się w więzieniu[65]. Wobec tego kontynuowano pokojowe marsze i bojkot sklepów w okresie przedświątecznym[65]. W jednej z kolejnych demonstracji (którą poprowadził brat Kinga – Alfred) policja zaatakowała protestujących, co potem opisała ogólnokrajowa prasa[66].

W Wielki Piątek, 12 kwietnia Martin Luther osobiście poprowadził kolejny marsz, licząc się z możliwością aresztowania, co wkrótce potem nastąpiło[67]. Areszt źle wpłynął na samopoczucie pastora, ale, zgodnie z oczekiwaniem, zainteresował ogólnokrajowe i światowe media[68]. Przebywając w odosobnieniu napisał list do białych duchownych, zatytułowany „Letter from Birmingham Jail”, opublikowany przez „The Birmingham News”[68]. Stał się on wykładnią walki o równość praw Afroamerykanów[68]. Po ośmiu dniach w areszcie, sąd wydał wyrok pięciu dni więzienia i pięćdziesięciu dolarów grzywny[69]. King i Abernathy opuścili areszt za kaucją i spotkali się z białymi duchownymi (między innymi z Billy’m Grahamem), krytycznie nastawionymi do ich działalności[69].

Ponieważ od czasu opuszczenia aresztu, zainteresowanie mediów zmalało, King postanowił zgodzić się na protesty młodzieży, które mogły okazać się liczniejsze i nie uderzałyby ekonomicznie w rodziny[70]. Marsz około 1000 młodych ludzi odbył się 2 maja i ponad połowa z uczestników została zaatakowana przez siły policyjne i odstawiona do aresztu[71]. Następnego dnia sytuacja się powtórzyła, a łączną liczbę zatrzymanych szacowano na dwa tysiące[72]. Ponieważ brakowało miejsc w aresztach, dzieci przetrzymywano w szkołach[72]. Brutalne działania służb mundurowych zostały opisane w prasie stanowej, krajowej i międzynarodowej, co uderzyło w wizerunek Stanów Zjednoczonych[73].

4 maja rozpoczęto wstępne nieoficjalne rozmowy władz miejskich z działaczami ruchu praw obywatelskich i właścicielami bojkotowanych sklepów, jednak nie powstrzymało to dalszych marszów pokojowych dzieci, z których kolejny odbył się 6 maja i zgromadził około 1000 osób[74]. Ten i dwa dalsze marsze zakończyły się następnymi aresztowaniami. Wysoki koszt utrzymania zapełnionych więzień wpłynął negatywnie na budżet miasta[75]. 10 maja działacze SCLC postanowili zrobić jeden dzień przerwy w demonstracjach, aby mogły się odbyć negocjacje[76]. Po kilku dniach osiągnięto porozumienie (Birmingham Truce Agreement), w którym obiecano znieść segregację w magazynach sklepowych, zatrudnić czarnych na zasadzie równouprawnienia i powołać dwurasowy komitet do rozwiązywania przyszłych spornych kwestii[77]. Następnego dnia King ogłosił tekst porozumienia na konferencji prasowej i wkrótce potem odleciał do Atlanty[77].

Martin Luther King, Jr. w czasie marszu na Waszyngton w 1963 roku podczas którego wygłosił swoje słynne przemówienie I Have a Dream wzywające do zniesienia dyskryminacji rasowej w Stanach Zjednoczonych.

Marsz na Waszyngton[edytuj | edytuj kod]

Po sukcesie kampanii w Birmingham, Konferencja Przywódców Chrześcijańskich Południa planowała przygotować kolejną demonstrację w proteście przeciwko obowiązującym prawom Jima Crowa[78]. Na przełomie maja i czerwca 1963 roku miało dojść do spotkania Martina Luthera Kinga z Johnem i Robertem Kennedymi, jednak nie udało się do tego doprowadzić[78]. 10 czerwca 1963 roku King zarzucił prezydentowi niedotrzymywanie obietnic wyborczych, wobec czego zaczął rozważać zorganizowanie marszu na Waszyngton[79].

Rozmowy, prócz Randolpha, prowadził Bayard Rustin, który uważał, że w marszu powinno wziąć udział około 100 tysięcy ludzi, a przed Kapitolem należy wręczyć postulaty zniesienia segregacji rasowej kongresmenom[80]. Rozmawiano na ten temat z Negro American Labour Council, National Urban League i SCLC, jednak King był zbyt zajęty wydarzeniami w Birmingham i przyłączył się do negocjacji dopiero w czerwcu[80]. Organizacje zaczęły dochodzić do konsensusu, który opierał się na chęci wykorzystania setnej rocznicy podpisania proklamacji zniesienia niewolnictwa przez Abrahama Lincolna[81].

Dnia 2 lipca doszło do kolejnego spotkania czarnoskórych przywódców, gdzie ustalono, że nazwa marszu ma brzmieć „Dla pracy i wolności” (ang. For Jobs and Freedom), a jego przywódcą ma zostać Randolph[82]. Z czasem hasło zmieniono na „Pass the Bill”[82]. Głównymi hasłami marszu stały się: więcej miejsc pracy dla osób czarnoskórych, wyższa płaca minimalna i zatrudnienie bez zwracania uwagi na kolor skóry[83].

W środę 28 sierpnia ponad 200 tysięcy manifestantów zebrało się pod pomnikiem Waszyngtona[84]. Marsz rozpoczął się o godzinie 11:30 i trwał przez 5 godzin, a transmitowała go stacja telewizyjna CBS[85]. Ponieważ liderzy ruchów praw obywatelskich nie zjawili się na czas, by przewodzić marszowi, tłum odśpiewał pieśń wolności, a następnie ruszył Constitution Avenue i Independence Avenue w kierunku Kapitolu[86]. Wówczas wygłoszono kilka przemówień, przeplatanych występami artystycznymi, a jako ostatni głos zabrał Martin Luter King, którego transmitowano już nie tylko w telewizji CBS, ale też w ABC i NBC[87]. Jego przemówienie I Have a Dream na trwałe weszło do klasyki oratorstwa amerykańskiego[88].

Rok 1964[edytuj | edytuj kod]

Na przygotowanie następnej akcji protestacyjnej wybrano St. Augustine, gdzie obchodzono 400-lecie powstania ośrodku wypoczynkowego, a mniejszość Afroamerykanów stanowiła grupę ludzi drugiej kategorii[89]. Ponadto miasto było mocno opanowane przez sympatyków Ku Klux Klanu[89]. 18 maja King po raz pierwszy przyjechał do florydzkiej miejscowości, a w tym samym czasie ustawa o prawach obywatelskich była dyskutowana w Senacie[90]. Ponieważ w ciągu dnia, czarni pracowali, demonstracje odbywały się w nocy. Na początku czerwca przedstawili listę żądań (w którą wchodziły między innymi: desegregacja w hotelach i barach, umożliwienie zakładania własnych firm przez czarnych oraz ustanowienie dwurasowego komitetu) i obiecali zaprzestać demonstracji, jeśli postulaty zostaną spełnione[91].

10 czerwca odbył się jednak kolejny marsz, a Senat uchwalił ustawę o prawach obywatelskich[92]. Gdy następnego dnia King, Abernathy i kilku innych działaczy usiłowało zjeść posiłek w restauracji przeznaczonej dla białych, zostali aresztowani[92]. Cztery dni później liderzy organizacji afroamerykańskich zdecydowali się dokumentować na zdjęciach i filmach akty przemocy przeciwko nim[92]. King dążył do jak najszybszego zakończenia akcji protestacyjnej w St. Augustine i kiedy gubernator Cecil Farris Bryant powołał czteroosobowy komitet międzyrasowy, pastor odwołał zaplanowane marsze i opuścił miasto[93].

2 lipca wziął udział w uroczystym podpisaniu Civil Rights Act przez Lyndona Johnsona[94]. Ustawa została podpisana również przez Kinga[94]. Wszelkie następne działania SCLC skupiła na rejestracji czarnych obywateli na listy wyborcze przed zbliżającymi się wyborami prezydenckimi[95].

We wrześniu King odbył z rodziną podróż do Europy, gdzie odwiedził kilka stolic i spotkał się między innymi z Pawłem VI[96]. Miesiąc później trafił do szpitala i tam też dowiedział się, że przyznano mu Pokojową Nagrodę Nobla[97]. Miał wówczas 35 lat i był najmłodszym laureatem w historii[97]. To znacznie zintensyfikowało ataki dyrektora FBI J. Edgara Hoovera na pastora, którego określał mianem „największego łgarza w Ameryce”[97]. Odbiły się one na zdrowiu Kinga, który w listopadzie tego samego roku był na skraju załamania nerwowego[98]. Dzięki interwencji prokuratora generalnego Nicholasa Katzenbacha doszło do spotkania Kinga z Hooverem[98]. Pastor przekonywał, że SCLC powinno współpracować z FBI i obaj powinni zapomnieć o dotychczasowych awersjach[98]. Dyrektor Biura ocenił, że spotkanie przebiegło w przyjaznej atmosferze, pomimo osobistej niechęci do Kinga[98].

Nagrodę Nobla pastor odebrał 10 grudnia w Oslo, w obecności króla Olafa V[99]. Pieniądze z nagrody przeznaczył na finansowanie organizacji afromerykańskich: 12 tysięcy dolarów otrzymało SCLC, 17 tysięcy – inne organizacje, a 25 tysięcy – fundusz Gandhi Society of Human Rights[100]. Dla swojej rodziny, która borykała się z kłopotami finansowymi nie przekazał nic[100].

Selma[edytuj | edytuj kod]

Sztab SCLC zdecydował, że kolejnym celem walki o równość praw będzie Selma[101]. Wówczas już prasa amerykańska była zainteresowana ruchem Kinga i sprzyjała jego działaniom[101]. King przybył do tego miasta 2 stycznia 1965 roku, aby nadzorować rejestrację Afroamerykanów na listy wyborcze[102].

Pierwsza próba odbyła się 18 stycznia, gdy grupa 400 czarnych wyruszyła do sądu, gdzie jednak policja nakazała im wchodzić pojedynczo[103]. Ponieważ większość była niepiśmienna, nikt nie został zarejestrowany[103]. Trzy dni później 226 demonstrantów zostało aresztowanych, o czym szeroko rozpisywała się prasa[103].

W tym czasie King przebywał głównie w Nowym Jorku, zbierając pieniądze na działalność Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa[104]. 1 lutego zdecydował się przyjechać i przystać na pomysł publicznego aresztowania, by nadać temu wydarzeniu rangę ogólnokrajowego protestu czarnych[104].

Około 300-osobowy marsz wyruszył spod kościoła Bown Chapel i około 260 jego członków zostało wkrótce zatrzymanych przez policję[104]. Tego samego dnia, podobnie jak wcześniej w Birmingham, około 500 dzieci wyruszyło w drugim marszu; również zostali aresztowani[104]. Ponieważ działania te nie przynosiły oczekiwanego rezultatu, władze SNCC zaprosiły do Selmy Malcolma X, by nakłonił działaczy do nieprzerywania akcji protestacyjnej[103]. Wkrótce potem zapadła decyzja o przeprowadzeniu marszu z Selmy do Montgomery, jednak Martin Luther King był marginalizowany przy jej podejmowaniu[103]. 15 lutego piętnastu kongresmanów zjawiło się w Selmie i odbyło spotkanie z Kingiem, który został zwolniony z aresztu[105]. Podczas rozmów o organizacji marszu, do Kinga dotarły wieści o zabójstwie Malcolma X, z którym pastor raz się spotkał i wymienił poglądami[106].

7 marca z Selmy wyruszyła grupa ponad 500 ludzi, zmierzająca w kierunku Montgomery[106]. Liczący około 87 kilometrów marsz prowadzili Hosea Williams i John Lewis[106]. Po przejściu sześciu skrzyżowań, zostali zatrzymani przez policję i działaczy Ku Klux Klanu i dotkliwie pobici[107]. Media określiły to zdarzenie mianem „krwawej niedzieli” (Bloody Sunday)[107].

Wkrótce potem King ogłosił, pomimo wielu głosów odradzających, że osobiście poprowadzi kolejny marsz[108]. Odbył się on 9 marca, kiedy to zebrało się łącznie około 1400 osób, zarówno czarnych jak i białych[109]. Po pokonaniu kilku przecznic, ponownie zostali zatrzymani, przez urzędnika, który odczytał treść listu sędziego federalnego o nielegalności zgromadzenia[109]. Wówczas ludzie zdecydowali się zawrócić[109].

15 marca Lyndon Johnson wystąpił na sesji Kongresu, gdzie zaapelował do władz Alabamy, by protestujący mieli możliwość przeprowadzenia marszu, a kongresmani uchwalili nowe prawo wyborcze[110]. Wkrótce potem zmobilizował oddziały Gwardii Narodowej i agentów FBI do ochrony działaczy ruchu praw obywatelskich w Selmie[110]. Trzeci marsz rozpoczął się 21 marca i początkowo liczył około 300 osób, jednak z każdym dniem ta liczba rosła[111]. Trwał pięć dni i zakończył się w Montgomery, gdzie King przedstawił gubernatorowi George’owi Wallace’owi petycję dotyczącą żądań równości praw wyborczych[111]. W momencie dotarcia do stolicy stanu, tłum liczył ponad 25 tysięcy demonstrantów. Po zakończeniu marszu, rodzina Kingów powróciła do Atlanty[112].

Sukces tego marszu sprowokował podobne marsze w całym kraju, a także przyspieszył głosowanie nad ustawą o prawie wyborczym[112]. Nowe prawo zostało uchwalone przez Senat 26 maja, a przez Izbę Reprezentantów – 9 lipca[112].

W tym samym roku pastor zabrał głos w sprawie wojny wietnamskiej, której od początku się sprzeciwiał[113]. Przez kolejne lata konsekwentnie nawoływał do zakończenia konfliktu na Półwyspie Indochińskim i krytykował wysyłanie tam amerykańskich żołnierzy[113].

Chicago[edytuj | edytuj kod]

Jako kolejne miejsce walki o prawa obywatelskie, wybrano Chicago, w którym zamieszkiwała duża liczba Afroamerykanów, pomimo że miasto leży na północy kraju, która wówczas była bardziej liberalna[114]. Obawiano się jednak, że nie sprawdzi się tam strategia biernego oporu, która odniosła sukces na południu[114]. SCLC chciało skoncentrować swoją kampanię na sytuacji socjalnej i społecznej: równość w szkolnictwie, zatrudnieniu i miejscu zamieszkania[115].

Kampanię rozpoczęto pod koniec 1965 roku i nazwano ją „ruch wolności Chicago”[116]. Skupiono się przede wszystkim na poprawie sytuacji mieszkaniowej czarnych, którzy mieszkali w biednych dzielnicach i zmuszeniu władz miejskich do przeprowadzenia remontów domów komunalnych[117]. Ponadto pastor chciał ułatwić dostęp do edukacji i uzyskiwania pożyczek bankowych dla uboższych mieszkańców[118]. Zdecydował, że przez trzy dni w każdym tygodniu będzie mieszkał w getcie chicagowskim, włączając się w ten sposób w akcję protestacyjną[119].

SCLC, ustaliwszy gdzie czarni nie mogli mieszkać, gdyż biali się temu sprzeciwili, planowała demonstracje pod hasłem „wolny wybór miejsca zamieszkania” (open housing)[120]. Akcję rozplanowano na trzy fazy: pierwsza miała zawierać edukację slumsów, druga polegać miała na ulicznych demonstracjach, a trzecią miała być zorganizowana, masowa akcja protestacyjna[121].

W lutym 1966 roku Martin Luther King zorganizował festyn na spotkaniu z członkami rady miejskiej, a następnie zebrał czynsze od mieszkańców i przeznaczył je na remonty[122]. Był z tego powodu ostro krytykowany, gdyż prasa uważała, że pastor złamał prawo, nie oddając pieniędzy właścicielom domów[122]. Z czasem zorientował się, że trudno będzie zorganizować akcję na większą skalę, gdyż średnio zamożni Afroamerykanie nie chcieli brać w niej udziału, bojąc się o swój stan posiadania[123].

W marcu SCLC zorganizowała festiwal, którego celem było zintegrowanie i skonsolidowanie się środowisk czarnych w Chicago[124]. Kolejny etap działań ruchu praw obywatelskich rozpoczął się 10 lipca[125]. Odbył się pięciotysięczny marsz, który zakończył się pod ratuszem miejskim, gdzie King przybił do drzwi listę żądań SCLC, wśród których głównym było wyrównanie potrzeb mieszkaniowych poprzez likwidację slumsów[126]. Odtąd rozpoczęły się codzienne spotkania czarnych, którzy kontynuowali protest[126]. Doprowadziło to do tego, że władze zakręciły dopływ wody do hydrantów publicznych w ubogich dzielnicach, a w odwecie ludność wywołała zamieszki z policją[126]. Burmistrz Chicago usiłował wówczas zdyskredytować Kinga, rozmawiając z prezydentem, z powodu nieopanowania sytuacji w mieście, a także z powodu jego krytyki wojny wietnamskiej[127]. Tego lata zmobilizowano oddziały Gwardii Narodowej do patrolowania kilku większych miast Ameryki[127].

W wyniku takiego obrotu spraw, władze SCLC odbyły naradę, na której zdecydowano, że do odniesienia sukcesu potrzeba zorganizować duży, pokojowy przemarsz ludności z gett przez dzielnice białych[128]. Pierwszy marsz odbył się 29 lipca, kiedy to około 50 demonstrantów zostało otoczonych przez około 1000 oburzonych białych i zmuszonych do powrotu do kościoła[129]. Z podobnym skutkiem zakończyły się marsze 30 i 31 lipca, gdy kilkusetosobowe grupy zostały rozproszone przez tłumy białych, skandujących rasistowskie hasła[130].

Na początku sierpnia niezadowolenie białych znacznie się nasiliło[131]. Władze miejskie chciały jak najszybszego uspokojenia sytuacji, a władze SCLC – jak najszybszego spełnienia żądań równości społeczno-ekonomicznej[131]. W tym celu 14 sierpnia odbyło się spotkanie Kinga z radnymi Chicago[132]. Na czas kilku rund rozmów wstrzymano marsze, jednak ponieważ porozumienia nie udało się wypracować, w drugiej połowie sierpnia pastor zdecydował się przeprowadzić demonstrację przy użyciu samochodów – około 70 aut przejechało przez dzielnice przeznaczone dla białych[133].

Na kolejnym spotkaniu, dzięki mediacji arcybiskupa Johna Cody’ego, wypracowano 10-punktowe ustne porozumienie, na mocy którego miasto miało umożliwić branie kredytów i zakup mieszkania wedle woli kupujących, a także rozszerzyć budownictwo komunalne i zorganizować remonty[133]. Wobec tego, liderzy Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa przerwali demonstracje[133]. Jednakże 4 września przywódca SNCC w Chicago przeprowadził kolejny marsz, nie respektując porozumienia, ani zasady non-violent[134]. King został posądzony o potajemne przeprowadzenie demonstracji i zdradę[134]. Mimo to pozostał w Chicago do początku 1967 roku, gdzie pracował nad nową książką[135].

Zamach i śmierć[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Zamach na Martina Luthera Kinga.

W lutym 1968 roku w Memphis odbył się protest pracowników zakładów oczyszczania miasta z powodu zbyt niskich zarobków, który został spacyfikowany przez policję[136]. Z tego powodu King przyjechał do miasta 18 marca, a dziesięć dni później zorganizował protest biednych ludzi[137]. Po kolejnej interwencji służb mundurowych pastor opuścił Memphis, jednak postanowił powrócić tam 3 kwietnia[138]. Gdy powrócił, zakwaterował się w motelu Lorraine poza centrum miasta (w pokoju nr 306, na piętrze)[139]. Wieczorem, 4 kwietnia King, Abernathy, James Lawson i Andrew Young przygotowywali się do wyjścia na obiad do pastora Samuela Kylesa[140]. W pewnym momencie laureat Pokojowej Nagrody Nobla powrócił do pokoju by wziąć swój płaszcz i wówczas jego przyjaciele usłyszeli odgłos strzału[140]. Pastor leżał na balkonie z trzycalową raną wlotową w okolicy prawej strony szczęki i szyi[140]. Kula uszkodziła tętnicę szyjną i rdzeń kręgowy, przez co ranny obficie krwawił[140]. Zmarł tego samego dnia w szpitalu[141].

Śledztwo prowadzone przez Federalne Biuro Śledcze wykazało, że pokój domu noclegowego naprzeciwko balkonu, w którym zastrzelono Martina Luthera Kinga był wynajmowany przez uciekiniera z więzienia, Jamesa Earla Raya[142]. Znaleziono tam karabin remington z celownikiem optycznym[142]. Zamachowiec uciekł początkowo do Atlanty, a następnie do Europy, jednak został złapany w Wielkiej Brytanii i ekstradowany do Stanów Zjednoczonych 19 czerwca tego samego roku[143]. Wiosną 1969 roku prokuratorzy stanowi postawili mu zarzut zabójstwa, domagając się kary śmierci[143]. Został skazany na 99 lat więzienia[143].

Siedem lat później sprawa zamachu była rozpatrywana ponownie, tym razem przez Komisję Izby Reprezentantów ds. Zabójstw[143]. Z raportu komisji wynika, że Martin Luther King zginął z ręki Raya, jednak zleceniodawcami mogły być inne osoby, których tożsamości nie udało się ustalić[143]. Zeznania Raya były obiektem wielu kontrowersji, a on sam przez lata pobytu w więzieniu uważał się za niewinnego[143]. Część biografów anglosaskich uważa, że King zginął w wyniku spisku[143].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Martin Luter King poznał Corettę Scott w trakcie studiów doktoranckich w Bostonie[11]. Była ona córką farmera z Alabamy i studiowała na Antioch College i w bostońskim konwersatorium muzycznym[11]. Pod koniec grudnia 1952 roku oświadczyny pastora zostały przyjęte[144]. 18 czerwca 1953 roku Martin Luther King senior udzielił w Marion ślubu synowi i jego wybrance[145]. Wkrótce potem Coretta Scott przyjęła także chrzest w obrządku baptystów, bowiem wychowana była w rodzinie metodystycznej[145]. Po ukończeniu studiów para powróciła na Południe i osiedliła się w Montgomery[145]. Para doczekała się czwórki dzieci: Yolandy Denise (ur. w 1955), Martina Luthera III (ur. w 1957), Dextera Scotta (ur. w 1961) i Bernice Albertine (ur. w 1963)[16].

Już na początku lat 60. nieprzychylna prasa i FBI usiłowały zdyskredytować działalność pastora zarzucając mu niemoralne prowadzenie się[146]. Zarzucano mu, że przebywając poza domem spotykał się w hotelach z wieloma kobietami[146]. Sam King zwierzał się współpracownikom z SCLC, że jest człowiekiem ulegającym pokusom[39].

Nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 25-26.
  2. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 25.
  3. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 26.
  4. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 27.
  5. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 29.
  6. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 30.
  7. ↑ Certification of Minister's License. The Martin Luther King, Jr. Research and Education Institute. [dostęp 2019-03-01]. (ang.).
  8. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 31.
  9. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 32.
  10. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 33.
  11. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 39.
  12. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 44.
  13. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 42.
  14. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 13.
  15. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 17.
  16. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 45.
  17. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 49.
  18. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 55.
  19. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 56.
  20. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 57.
  21. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 59.
  22. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 61.
  23. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 62.
  24. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 65.
  25. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 68.
  26. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 70.
  27. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 71.
  28. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 72.
  29. ↑ Ransby 2003 ↓, s. 186-187.
  30. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 73.
  31. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 74.
  32. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 159.
  33. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 138.
  34. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 139.
  35. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 140.
  36. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 161.
  37. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 162.
  38. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 150.
  39. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 156.
  40. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 173.
  41. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 174.
  42. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 184.
  43. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 185.
  44. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 187.
  45. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 188.
  46. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 189.
  47. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 192.
  48. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 193.
  49. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 194.
  50. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 195.
  51. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 196.
  52. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 199.
  53. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 202.
  54. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 203.
  55. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 207.
  56. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 209.
  57. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 210.
  58. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 212.
  59. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 214.
  60. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 220.
  61. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 221.
  62. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 223.
  63. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 226.
  64. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 229.
  65. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 230.
  66. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 232.
  67. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 235.
  68. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 237.
  69. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 241.
  70. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 243.
  71. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 245.
  72. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 246.
  73. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 247.
  74. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 250.
  75. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 251.
  76. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 252.
  77. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 253.
  78. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 277.
  79. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 279.
  80. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 283.
  81. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 284.
  82. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 285.
  83. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 288.
  84. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 292.
  85. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 293.
  86. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 294.
  87. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 296.
  88. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 297.
  89. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 317.
  90. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 320.
  91. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 321.
  92. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 322.
  93. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 323.
  94. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 325.
  95. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 327.
  96. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 335.
  97. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 336.
  98. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 338.
  99. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 340.
  100. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 342.
  101. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 345.
  102. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 346.
  103. ↑ a b c d e Rusinowa 2014 ↓, s. 348.
  104. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 349.
  105. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 353.
  106. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 354.
  107. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 355.
  108. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 356.
  109. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 357.
  110. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 359.
  111. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 361.
  112. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 362.
  113. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 437.
  114. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 384.
  115. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 385.
  116. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 389.
  117. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 388.
  118. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 390.
  119. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 396.
  120. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 398.
  121. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 399.
  122. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 400.
  123. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 401.
  124. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 402.
  125. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 405.
  126. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 406.
  127. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 407.
  128. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 408.
  129. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 409.
  130. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 410.
  131. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 411.
  132. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 413.
  133. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 415.
  134. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 416.
  135. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 419.
  136. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 470-471.
  137. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 471.
  138. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 472, 474.
  139. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 474.
  140. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 475.
  141. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 476.
  142. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 479.
  143. ↑ a b c d e f g Rusinowa 2014 ↓, s. 480.
  144. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 40.
  145. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 41.
  146. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 155.
  147. ↑ Man of the Year. Time. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  148. ↑ Martin Luther King Jr. – Facts. Nobel Media AB 2013. [dostęp 2013-10-20]. (ang.).
  149. ↑ PPFA Margaret Sanger Award Winners. Planned Parenthood. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  150. ↑ Grammy Awards 1971. Award shows. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  151. ↑ Presidential Medal of Freedom Remarks on Presenting the Medal to Dr. Jonas E. Salk and to Martin Luther King, Jr.. The American Presidency Project. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  152. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 489.
  153. ↑ Congressional Gold Medal Recipients. United States House of Representatives. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  154. ↑ The Order of the Companions of O.R. Tambo. The Presidency Republic of South Africa. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Izabella Rusinowa: Martin Luther King Jr. 1929–1968. Pułtusk–Warszawa: ASPRA-JR, 2014. ISBN 978-83-7545-518-2. (pol.).
  • Barbara Ransby: Ella Baker and the Black Freedom Movement : a radical democratic vision. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2003. ISBN 0-8078-6270-3. (ang.).
Laureaci Pokojowej Nagrody Nobla
XX wiek
XXI wiek

Nobel

Ludzie roku tygodnika „Time”
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Martin_Luther_King&oldid=73954995”