Śmiech (obraz Umberta Boccioniego)
| |
| Autor | |
|---|---|
| Data powstania |
1911 |
| Medium | |
| Wymiary |
110,2 × 145,4 cm |
| Miejsce przechowywania | |
| Miejscowość | |
| Lokalizacja | |
Śmiech (wł. La risata) – namalowany w 1911 roku przez Umberta Boccioniego obraz olejny, przedstawiający scenę rodzajową w kawiarni z udziałem trzech prostytutek w towarzystwie trzech mężczyzn. Jedna z kobiet głośno się śmieje (stąd tytuł obrazu). Płótno odzwierciedla zainteresowanie futurystów sensacją i ruchem oraz teorią Bergsona, a także ich fascynację nowoczesnością (obecność światła elektrycznego).
Obraz został pokazany po raz pierwszy wiosną 1911 roku na wystawie Arte Libera w Mediolanie, w trakcie której został uszkodzony przez jednego ze zwiedzających, po czym przemalowany (lub namalowany od nowa) wczesną jesienią tego samego roku, po powrocie Boccioniego z wystawy kubistycznej w Paryżu. Ta druga wersja dzieła (zachowana do dziś) została ponownie pokazana na wystawie futurystycznej w Galerie Bernheim-Jeune w Paryżu oraz wiosną 1912 roku na wystawach w Londynie i w Galerie Der Sturm w Berlinie, gdzie została sprzedana. Od 1959 roku znajduje się w zbiorach Museum of Modern Art w Nowym Jorku.
Okoliczności powstania[edytuj | edytuj kod]
Śmiech to jedno z pierwszych dzieł, które można nazwać futurystycznymi. Pochodzi z okresu pełnej dojrzałości artystycznej Boccioniego, kiedy zerwał on ostatecznie z dywizjonizmem i sformułował nowy, futurystyczny pogląd, zakorzeniony w studiach wrażeń odniesionych na podstawie obserwacji nowoczesnego życia. Nie wiadomo dokładnie, kiedy artysta namalował ten obraz. Kiedy pokazano go wiosną 1911 roku na wystawie Arte Libera w Mediolanie, krytycy przyjęli go z mieszanymi uczuciami. Obraz został uszkodzony przez jednego ze zwiedzających, co dało później powód do snucia przypuszczeń na temat sposobów, w jaki został uszkodzony, a następnie naprawiony i przemalowany. Krytyk sztuki Guido Ballo w 1964 roku stwierdził, iż obraz został pocięty żyletką. Pewnych wskazówek co do okoliczności uszkodzenia płótna udziela znajdujący się wśród dokumentów Boccioniego przypuszczalny wyciąg z telegramu wysłanego do poety Filippo Tommaso Marinettiego, w którym jest mowa o „nieznanych tchórzach, którzy uszkodzili obraz Śmiech Boccioniego”, a także artykuł na temat wystawy, opublikowany 7 maja 1911 roku w gazecie La Perseveraza; wynika z niego, iż jeden z widzów komentując ironicznie artystyczną wolność propagowaną na wystawie wbił palec w nieobeschłe jeszcze płótno i przeciągnął po nim kreśląc zygzaki. Niektórzy znawcy utrzymują, iż obraz został całkowicie przemalowany w stylu kubistycznym jesienią 1911 roku, po czym ponownie pokazany na wystawie futurystycznej w Galerie Bernheim-Jeune w Paryżu[1].
Opisy obrazu[edytuj | edytuj kod]
Opis Barbantiniego[edytuj | edytuj kod]
Jeden z pierwszych opisów obrazu przedstawił 19 maja 1911 roku krytyk sztuki Nino Barbantini w artykule L’esposizione libera di Milano, zamieszczonym w czasopiśmie Galerie Bernheim-Jeune; według niego Śmiech przedstawia grupę kobiet lekkich obyczajów i mężczyzn – bon vivants w trakcie ożywionej dyskusji, siedzących wokół kawiarnianego stolika w momencie, gdy jedna z kobiet wybucha donośnym śmiechem, któremu wtórują pozostali. Sceneria została przedstawiona z ostrą przenikliwością, a jej efekt artysta osiągnął w dużej mierze dzięki gwałtownej kolorystyce i oszałamiającemu przeciwstawieniu bardzo intensywnych i świetlistych tonacji. Widoczny wśród zebranych ogromny, żółty pióropusz wydaje się przypominać wybuchające fajerwerki[2].
Opis Boccioniego[edytuj | edytuj kod]
Sam Boccioni w komentarzu dołączonym do katalogu towarzyszącego pokazowi obrazu w Londynie w marcu 1912 roku opisał swoje dzieło jako scenę, którą tworzą weseli goście siedzący wokół stołu w restauracji. Postacie i przedmioty obecne na płótnie ujął ze wszystkich stron, tak jak je zapamiętał[3].
Opis i analiza Ragghiantiego[edytuj | edytuj kod]
Krytyk sztuki Carlo Ludovico Ragghianti opierając się na oświadczeniu Marinettiego z 7 maja, wydanym po otrzymaniu wspomnianego wyżej telegramu, zaproponował w 1962 roku rekonstrukcję oryginału na podstawie szkiców przygotowawczych Boccioniego. Według jego interpretacji w scenie uczestniczą trzy wulgarne prostytutki lub utrzymanki w towarzystwie trzech mężczyzn. Pierwsza z kobiet, widoczna po lewej stronie, siedzi odchylona do tyłu i śmieje się. Jej ręce obwieszone są serpentynami, spływającymi na piersi. Druga, umieszczona w centrum, na pierwszym planie, jest odwrócona tyłem do widza. Ma na sobie jasnoczerwoną sukienkę z szerokimi rękawami, a jej włosy są rozwiane niczym płomienie. W pierwotnej wersji kobieta miała na głowie wielki kapelusz z pióropuszem stanowiący kulminację całej kompozycji i mający swoją przeciwwagę w czerwono-fioletowym kapeluszu śmiejącej się, pierwszej kobiety. Trzecia z kobiet, której profil jest częściowo widoczny z prawej strony, śmieje się wkładając papieros w krwistoczerwone usta. Trzej mężczyźni ubrani są w marynarki i białe kamizelki. Wąsaty mężczyzna po lewej siedzi wyciągnięty na krześle, a jego twarz odbija się w lustrze. Drugi, po prawej, oparty łokciem o stół zapala papierosa od płomienia zapałki. Trzeci z mężczyzn, widoczny w górnej części obrazu, pochyla się w stronę śmiejącej się kobiety. Scenerii dopełniają wytworne krzesła i wymyślnie zastawiony stół, na którym widać talerze, kieliszki, ukazane w przekroju i butelkę z syfonem, na którą pada światło. Pomieszczenie jest oświetlone światłem elektrycznym. Boccioni przemalowując obraz zachował w całości jego poprzednie rozplanowanie, naniósł jednak – dla futurystycznego wrażenia – pewną liczbę skośnych klinów, biegnących ku górze; bez zmian pozostawił dolną część kompozycji. Kształt klina artysta nadał również kawiarnianym stolikom, dzięki czemu kompozycja zyskała nowy wyraz. W miejsce ogromnego kapelusza z pióropuszem, który miała na głowie siedząca na pierwszym planie kobieta w pierwotnej wersji obrazu, wprowadził Boccioni wielką lampę, której jaskrawe światło stało się teraz najważniejszym i najbardziej impresyjnym elementem obrazu. Takie rozplanowanie nie odbiega zasadniczo od pierwowzoru, jako że artysta zachował relację pomiędzy kulistą formą kobiety na pierwszym planie a postacią śmiejącej się kobiety na dalszym. Obraz cechuje szybkie i zręczne użycie koloru, w stylu secesyjnym. Widoczne na pierwotnej wersji ślady dywizjonizmu i puentylizmu jak śmiejąca się kobieta, czerwona suknia czy bardziej realistyczne fragmenty męskich głów i ich ubiorów artysta pozostawił prawie nienaruszone. Na drugiej wersji dzieła widać jednak tendencję do fragmentaryzacji kompozycji, osiągniętej między innymi przy pomocy dużej liczby przecinających się linii[4].
Przedstawienie postaci, zarówno tych widocznych z przodu, jak i od tyłu ze wszystkich stron jest cechą symultanizmu, tak bliskiego futurystom. Przy pomocy błysku świateł oraz rozczłonkowanych stołów i kieliszków artysta oddał nastrój światowego życia, a zarazem wesołego wieczoru. Jedynym elementem obrazu ukazanym realistycznie jest twarz kobiety, zgodnie z teorią Bergsona według której śmiech to system racjonalnie uporządkowany, zmieniający się nagle w wirującą maszynę. Sieć jasnych smug łączących poszczególne fragmenty obrazu zaciera tradycyjną perspektywę, ale umożliwia ogląd lokalu. Artysta sięgnął do kolorów jaskrawych, wyłącznie podstawowych: czerwonego, niebieskiego i żółtego, zgodnie z koncepcjami zawartymi w „Manifeście malarzy futurystycznych” z 1910 roku[5]. Przy pomocy linii oddal też emanację śmiechu, promieniującego z twarzy kobiety; jego energia wypełnia przestrzeń w większym stopniu, niż jakikolwiek inny realny detal[3]. Śmiech jest tu symbolem nowoczesności, pełnym odniesień do klimatu nocnego życia wielkich metropolii, stanowiących dla Boccioniego ten aspekt postępu, który uosabia niepohamowaną witalność oraz kpinę z tradycyjnych wzorców życiowych[6]. Symbolem nowoczesności jest również dla Boccioniego światło elektryczne. Obraz ujawnia jego zainteresowanie efektem rozczłonkowania formy pod wpływem elektrycznego oświetlenia. W ślad za ideami zawartymi w traktacie Marinettiego Zabijmy światło księżyca!, zastępuje on światłem elektrycznym romantyczną, mleczną poświatę księżyca[3].
Druga wersja obrazu[edytuj | edytuj kod]
Według hipotezy Maurizio Calvesiego z 1958 roku powodem, dla którego Boccioni przemalował obraz, było pojawienie się rozwiązań kubistycznych, zwłaszcza co do tła (krytyk wycofał się z tego twierdzenia 9 lat później)[4]. Joshua Charles Taylor z kolei w eseju z 1961 roku stwierdził, iż obraz został namalowany na nowym płótnie na podstawie płótna uszkodzonego, a Boccioni przy okazji dodał kubistyczne w formie butelki i kieliszki, których nie było na pierwotnych szkicach. Być może wersja ta powstała po jego powrocie z Paryża, gdzie oglądał on prace Picassa, Braque’a i swego przyjaciela Severiniego. Hipotezę o przemalowaniu obrazu w duchu kubistycznym poparł Ballo w 1964 roku, twierdząc przy okazji, że płótno zostało pocięte żyletką. Z podanego wyżej opisu Barbantiniego wynika, że ogólna kompozycja obrazu nie zmieniła się, a jego kolorystyka nie stała się żywsza czy bardziej agresywna. Tym niemniej można przypuszczać, że artysta powrócił do ukończonego płótna i dodał pewną liczbę linii i przedmiotów np. dublując stół czy dodając kieliszki, które stanowią nie tyle nawiązanie do kubizmu, ile są jego pierwszą próbę wniknięcia w przedstawiany temat i kompozycję dzieła[2].
Szkice przygotowawcze[edytuj | edytuj kod]
Przed namalowaniem obrazu Boccioni wykonał w latach 1910–1911 szereg szkiców przygotowawczych, w tym: Studium „Śmiechu” (1910–1911, ołówek na papierze, 11,4 × 15,2 cm, Museum of Modern Art) oraz Studium Śmiechu i Mężczyzna z wąsami (1911, ołówek na papierze, 11,1 × 15,2 cm, Collection Lydia Winston Malbin, Nowy Jork). Choć szkic drugi został wykonany szybciej i bardziej sumaryczny niż pierwszy, jest bliższy finalnej kompozycji obrazu, zwłaszcza jeśli chodzi o rozmieszczenie postaci. Na odwrotnej stronie papieru wersji drugiej artysta narysował wąsatego mężczyznę, który jest pierwszym szkicem męskich postaci, zabawianych rozmową dwóch kobiet[7] Inne szkice przedstawiają one kobiety i mężczyzn w różnych proporcjach w stosunku do siebie i umiejscowieniu na obrazie oraz we wzajemnej relacji, wyrażonej przez mimikę twarzy. Cechą wspólną wszystkich szkiców jest śmiech, a kolejne ich wersje pozwalają prześledzić rozwój koncepcji artystycznej, prowadzącej do finalnej koncepcji, której ucieleśnieniem stał się obraz[8].
Dzieje obrazu[edytuj | edytuj kod]
Obraz został wiosną 1912 roku po wystawiony w Galerie Der Sturm w Berlinie, po czym sprzedany (razem z blisko 20 innymi obrazami) niemieckiemu kolekcjonerowi Wolfgangowi Borchardtowi[7]. Kolejnym właścicielem płótna był Alfred Hess z Erfurtu (przed 1924 rokiem). W 1924 roku obraz kupił od niego marszand William A. Sinclair z Kassel[9]. W 1931 roku zaproponował on rządowi włoskiemu nabycie obrazu, ale ponieważ oferta nie została przyjęta[7], sprzedał go 20 listopada 1932 roku Karlowi Beierlingowi z Bad Sooden-Allendorf, w którego rękach pozostawał do 1955 roku. Wówczas nabyli go Herbert M. i Nannette F. Rothschildowie z Kitchawan (hrabstwo Westchester w stanie Nowy Jork), po czym w 1959 roku przekazali jako dar na rzecz Museum of Modern Art[9].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Coen 1988 ↓, s. 107.
- ↑ a b Coen 1988 ↓, s. 109.
- ↑ a b c Marie-José Rodriguez w: Pompidou Centre, Direction de l’action éducative et des publics: Futurism in Paris – The Avant-Garde Explosion. mediation.centrepompidou.fr. [dostęp 2016-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-24)]. (ang.).
- ↑ a b Coen 1988 ↓, s. 108.
- ↑ Carollo 2004 ↓, s. 138.
- ↑ ARTE.it: LA RISATA (1911). www.arte.it. [dostęp 2016-03-17]. (wł.).
- ↑ a b c Coen 1988 ↓, s. 110.
- ↑ Poggi 2009 ↓, s. 206–209.
- ↑ a b Museum of Modern Art: Umberto Boccioni: The Laugh 1911. www.moma.org. [dostęp 2016-03-17]. (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ester Coen: Umberto Boccioni. New York: Metropolitan Museum of Art, 1988. ISBN 0-87099-522-7. (ang.).
- Christine Poggi: Inventing Futurism: The Art and Politics of Artificial Optimism. Princeton, Oxford: Princeton University Press, 2009. ISBN 978-0-691-13370-6. (ang.).
- Sabrina Carollo: Umberto Boccioni. Firenze-Milano: Giunti Editore, 2004. ISBN 88-09-03498-8. (wł.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Henri Bergson – „Śmiech. Esej o komizmie”. iphils.uj.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-03)]. Katarzyna Szymczak-Skalska, Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego