Śródziemie (franczyza)
 Mapa Śródziemia | |
| Twórca | |
|---|---|
| Pierwsze dzieło | |
| Data powstania |
1937 |
| Właściciel |
Tolkien Estate, Ltd (prawa do wszystkich dzieł literackich) |
Śródziemie – franczyza medialna, na którą składają się media związane ze stworzonym przez J.R.R. Tolkiena fikcyjnym kontynentem Śródziemie. Zapoczątkowały ją powieści J.R.R. Tolkiena publikowane od 1937. Po jego śmierci w 1973 jego dzieła nadal były publikowane po redakcji jego syna Christophera Tolkiena. Na franczyzę składają się także filmy, w tym trylogie Władca Pierścieni i Hobbit Petera Jacksona, a także ponad 30 gier komputerowych. Amazon zapowiedział serial telewizyjny i możliwe spin-offy osadzone w świecie Śródziemia.
Świat przedstawiony[edytuj | edytuj kod]
Literatura[edytuj | edytuj kod]
Twórcą świata Śródziemia był brytyjski profesor filologii klasycznej i literatury staroangielskiej na Uniwersytecie Oksfordzkim, J.R.R. Tolkien. Gdy brał udział w I wojnie światowej, w 1916 zachorował na gorączkę okopową[1] i rozpoczął długotrwałą rehabilitację medyczną. W tym czasie w 1917 zaczął pisać pierwsze historie, mające miejsce w wymyślonym przez niego świecie. Kontynuował pisanie ich także po wojnie. Nie zostały one jednak opublikowane przez wiele lat. Część z nich ukazała się dopiero w 1980 w zbiorze Niedokończone opowieści[2]. Tolkien czerpał inspiracje z literatury staroangielskiej oraz staronordyckiej. Opisywane przez niego miejsca były inspirowane miejscami, które wcześniej odwiedził, na przykład Malvern Hills zainspirowały Rohan i Gondor, Rivendell był inspirowany Alpami szwajcarskimi, gdzie w 1911 Tolkien spędził wakacje, natomiast Shire Tolkien porównywał w rozmowie z wydawcami do wsi w Warwickshire w okresie diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii[3].
Pierwszym dziełem, którego akcja dzieje się w Śródziemiu była wydana 21 września 1937[3] powieść dla dzieci[4] Hobbit, czyli tam i z powrotem[3]. Książka została dobrze przyjęta przez krytyków, w związku z czym wydawca Stanley Unwin zlecił Tolkienowi napisanie kontynuacji[5]. Pisarz przedstawił redaktorom swoje pierwsze szkice Silmarillionu, ale redaktorzy odrzucili je, twierdząc, że fani chcieliby poczytać więcej o Hobbitach. Profesor rozpoczął pracę nad powieścią o tytule roboczym Nowy Hobbit, który z czasem stał się Władcą Pierścieni[6]. Nowa powieść miała inny, bardziej dojrzały charakter, co skłoniło Tolkiena do późniejszego przepisania i ponownego wydania książki Hobbit, czyli tam i z powrotem[7]. Prace nad trylogią Władca Pierścieni zajęły Tolkienowi 17 lat. W 1954 ukazała się część pierwsza, Drużyna Pierścienia, a w 1955 dwie kolejne, Dwie wieże i Powrót króla. Trylogia zebrała mieszane oceny krytyków, ale przypadła do gustu wielu czytelnikom i stała się bestsellerem[8].
J.R.R. Tolkien zmarł 2 września 1973 w wieku 81 lat[9]. Prawa autorskie, które posiadał w momencie swojej śmierci zostały odziedziczone przez jego dzieci: Johna, Michaela, Christophera i Priscillę Tolkienów[10]. W 1977 Tolkienowie założyli fundację The Tolkien Trust, która zajmowała się działalnością charytatywną[11] i zarządzaniem byłym majątkiem ojca[10]. Christopher Tolkien zebrał niedokończone dzieła literackie ojca, których akcja działa się w Śródziemiu i przez kolejne 50 lat zajmował się wydawaniem, redagowaniem i wydawaniem ich[12].
W 1999 w Rosji bez porozumienia z rodziną Tolkienów została opublikowana powieść Ostatni władca Pierścienia Kiriłła Jeśkowa[13].
Filmy[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze próby adaptacji[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
W 1957 J.R.R. Tolkien otrzymał propozycję zekranizowania Władcy Pierścieni od Forresta J. Ackermana, Mortona Grady Zimmermana i Ala Brodaxa. Producenci planowali stworzyć film aktorski z elementami animacji oraz iluzji z użyciem miniaturowych modeli. Tolkienowi spodobały się szkice koncepcyjne, ale uznał scenariusz za napisany w pośpiechu, nieczuły i bezczelny. Skrytykował między innymi niewłaściwe jego zdaniem podejście twórców do magii Gandalfa i uczynienie mistycznych orłów z powieści powszechnymi jak autobusy. Tolkien chciał, aby scenariusz został przepisany zgodnie z jego uwagami, a agent Tolkiena obiecał Ackermanowi, że prawa do ekranizacji nie zostaną sprzedane nikomu innemu przez następne 6 miesięcy. Producent poprosił jednak o rok, a wydawca Tolkiena nie zamierzał ustąpić bez dodatkowych opłat. Uwagi Tolkiena zostały przekazanie Ackermanowi w czerwcu 1958. Ostatecznie planowany film nigdy nie powstał[31].
W 1969[32] J.R.R. Tolkien sprzedał prawa do ekranizacji trylogii Władca Pierścieni i powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem[33] studiu United Artists z Los Angeles za 104 602 funtów szterlingów[32] i zastrzegł sobie prawo do 7,5% zysków z filmów[34]. Jego decyzja była motywowana potrzebą zapłacenia podatków[32][35]. W 1970 studio zleciło ekranizację Władcy Pierścieni Johnowi Boormanowi, który zamierzał zrealizować ją w formie dwuipółgodzinnego filmu aktorskiego. Scenariusz przez niego napisany różnił się od adaptowanego materiału w znaczącym stopniu i został skrytykowany przez Tolkiena. Przed ukończeniem scenariusza zarząd United Artists zmienił się i studio zdecydowało się go odrzucić. Boorman przedstawił swój scenariusz innym studiom, w tym Walt Disney Productions, ale żadne nie zdecydowało się na współpracę przy realizacji. Ostatecznie Boorman wykorzystał niektóre pomysły i koncepty ze swojego scenariusza w innych swoich filmach, między innymi w Excaliburze z 1981[31].
Reżyser Ralph Bakshi przez długi czas zabiegał o prawa do ekranizacji Władcy Pierścieni w formie filmu animowanego. Jak sam deklarował, początkowo zgłosił się do studia United Artists, a kiedy jego propozycja spotkała się z odmową, namówił firmę Metro-Goldwyn-Mayer (MGM) do wykupienia studia United Artists, po czym zapłacił Johnowi Boormanowi za jego scenariusz. Gdy producent Bakshiego został zwolniony z MGM, Bakshi miał nakłonić producenta Saula Zaentza i United Artists do odkupienia praw[31]. W 1976, po śmierci Tolkiena, firma Saul Zaentz Company Saula Zaentza wykupiła prawa do adaptacji filmowych trylogii Władca Pierścieni i powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem od United Artists[36]. Ralphowi Bakshiemu zlecono ekranizację trylogii w postaci filmu animowanego[31]. United Artists pełniło rolę dystrybutora[37].
Zrealizowane adaptacje[edytuj | edytuj kod]
Pierwszym zrealizowanym filmem na podstawie powieści Tolkiena był telewizyjny film animowany Hobbit z 1977 produkcji Rankin/Bass Productions[38].
W 1978 premierę kinową miał film animowany Władca Pierścieni, zrealizowany przez reżysera Ralpha Bakshiego, producenta Saula Zaentza i studio United Artists. Film opowiadał tylko część historii J.R.R. Tolkiena i początkowo miał mieć w tytule dopisek część I. Reszta miała zostać zekranizowana w kontynuacji[37]. Studio United Artists[39] zrezygnowało jednak z promowania filmu jako część I, uznając, że ludzie nie będą chcieli oglądać niekompletnego filmu, i mimo sukcesu finansowego, odmówiło sfinansowania kontynuacji. Nieoficjalna kontynuacja został zrealizowana przez Rankin/Bass Productions[37] i wyemitowana po raz pierwszy w telewizji w 1980 pod tytułem Powrót króla[40].
W 1985 powstał radziecki film telewizyjny Hobbit, który został zrealizowany bez porozumienia z zagranicznymi posiadaczami praw autorskich, co w Związku Radzieckim było dopuszczalne[41].
Gdy nowozelandzki reżyser Peter Jackson i amerykański producent Harvey Weinstein zdecydowali się na ekranizację powieści J.R.R. Tolkien, filmy z gatunku fantasy były uważane za niepopularne i nieopłacalne. Początkowo Jackson chciał najpierw zekranizować powieść Hobbit, czyli tam i z powrotem. Po wstępnym rozeznaniu, Weinstein zasugerował, że łatwiej będzie zdobyć prawa autorskie do ekranizacji Władca Pierścieni, które posiadał tylko Saul Zaentz, gdyż prawa do ekranizacji Hobbita firma Zaentza dzieliła z MGM. Po zdobyciu odpowiednich praw, Weinstein zlecił Jacksonowi nakręcenie tylko jednego filmu, opowiadającego całą historię. Jackson i scenarzystki Fran Walsh oraz Philippa Boyens chcieli zrobić trylogię, ale Weinstein zagroził, że odda projekt do reżyserii Johnowi Maddenowi, a scenariusz miałby zostać zlecony do napisania Hosseinowi Aminiemu. W końcu menedżer Jacksona wynegocjował kompromis. Weinstein dał potencjalnym twórcom cztery tygodnie na znalezienie studia, które zgodzi się wyprodukować dwa filmy. W tym czasie powstała dwudziestominutowa kaseta z przykładowym materiałem. Jedynymi studiami, które zgodziły się ją obejrzeć były PolyGram i New Line Cinema. Pierwsze zdecydowało się nie angażować w projekt, a właściciel drugiego, Robert Shaye, nie tylko zgodził się wyprodukować filmy, ale też sam wyszedł z propozycją nakręcenia trylogii[42].
Filmy z serii Władca Pierścieni były bardzo pozytywnie oceniane przez krytyków filmowych[43]. Łącznie zarobiły około 1,88 miliardów dolarów amerykańskich[44][45][46] i zdobyły 17 Nagród Akademii Filmowej[47][48][49]. Na fali sukcesu filmowej trylogii zlecono ekranizację powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem. Reżyserią miał zająć się Guillermo del Toro, który uczestniczył w produkcji przez dwa lata, ale w maju 2010 ogłosił, że rezygnuje z powodu problemów z porozumieniem ze studiem Metro-Goldwyn-Mayer[50]. Projekt został przekazany Peterowi Jacksonowi. Początkowo ekranizacja Hobbita miała być podzielona na dwa filmy, jednak ostatecznie zdecydowano się na nakręcenie trylogii[51]. Filmy zostały ocenione przez krytyków w większości pozytywnie, jednak znacznie gorzej, niż Władca Pierścieni[43] i nie zdobyły żadnych Nagród Akademii Filmowej[52][53][54], jednak łącznie zarobiły około 2,94 miliardów dolarów amerykańskich[55][56][57]. W 2015 Peter Jackson przyznał, że nie był odpowiednio przygotowany do reżyserowania trylogii Hobbita. Powiedział: Ponieważ Guillermo Del Toro musiał odejść, a ja wskoczyłem na jego miejsce, to nie cofnęliśmy zegara o półtora roku wstecz, żeby dać mi czas na przygotowanie filmu, który miał być inny od tego, co już zostało zaplanowane. Jak sam deklaruje, w czasie kręcenia Bitwy Pięciu Armii miał pójść do producentów i powiedzieć Nie wiem, co robię[58].
Gry komputerowe[edytuj | edytuj kod]
Seriale[edytuj | edytuj kod]
Pierwszym serialem, którego akcja ma miejsce w Śródziemiu był Hobitit (z fin. Hobbici), fiński miniserial autorstwa Timo Torikana wyprodukowany przez Yle w 1993. Produkcja była inspirowana przedstawieniem teatru Ryhmäteatteri, wystawionym na świeżym powietrzu w Suomenlinnie. Serial był ekranizacją trylogii Władca Pierścieni, ale koncentrował się na postaciach hobbitów i wydarzeniach z pierwszej części[108].
13 listopada 2017 Amazon zapowiedział serial telewizyjny, będący prequelem literackiej trylogii Władcy Pierścieni. Oświadczył też, że możliwe są spin-offy[109]. Produkcja odbywa się pod nadzorem Toma Shippeya, literaturoznawcy będącego ekspertem od twórczości Tolkiena. W 2019 Shippey przyznał w wywiadzie z portalem internetowym Deutsche Tolkien, że Amazon ma prawa do osadzania historii tylko w Drugiej Erze świata Śródziemia[110].
Wpływ na kulturę[edytuj | edytuj kod]
Sukces napisanych przez Tolkiena powieści wprowadził do kultury popularnej gatunek nazywany heroic fantasy, wcześniej uważany za komercyjnie nieopłacalny. Tokien w znacznej mierze ukształtował gatunek fantasy, a Śródziemie było często wskazywane przez pisarzy jako źródło inspiracji. Tolkien ukształtował i utrwalił między innymi archetypy takich istot fantastycznych, jak elfy, krasnoludy, gobliny, trolle i smoki[5]. Stworzył również nowe istoty, które zachowały się w kulturze popularnej, takie jak niziołki, orki i enty[111]. Koncepty niektórych ze stworzonych przez Tolkiena istot doczekały się jeszcze nowszych odpowiedników, takich jak Urgale z cyklu Dziedzictwo Christophera Paoliniego[112], mroczne pomioty z serii gier Dragon Age, czy falmery z serii gier The Elder Scrolls[113]. Z czasem zaczęły pojawiać się także popularne serie, takie jak Świat Dysku i Pieśń lodu i ognia, które w swoim założeniu miały kontrastować ze stworzonymi przez Tolkiena archetypami[5]. Newsweek w 2017 zasugerował, że Hobbit, czyli tam i z powrotem mógł być prekursorem gatunku Young adult, czyli takich serii powieści jak Harry Potter i Igrzyska śmierci[114].
Twórczość J.R.R. Tolkiena była również inspiracją dla tworów gier. Rok po jego śmierci powstała pierwsza gra fabularna Dungeons & Dragons, wykorzystująca zapożyczony z Drużyny Pierścienia koncept drużyny, wyruszającej na przygodę. Ten koncept pojawia się również w komputerowych grach fabularnych. Na drużynę składają się zwykle osoby o różnych umiejętnościach, różnym pochodzeniu, a czasem nawet będące przedstawicielami różnych fantastycznych rasach. Inne archetypy stworzone przez Tolkiena i popularne w grach to między innymi rzadkie potężne artefakty, identyfikacja przedmiotów i olbrzymie niebezpieczne pająki[113].
Trylogia Władca Pierścieni Petera Jacksona powstała w czasie, kiedy filmy fantastyczne były uznawane za niepopularne i niedochodowe[42]. Filmy Jacksona były symbolicznym powrotem fantastyki na wielki ekran. Były również przełomowe pod względem efektów specjalnych, popularyzując między innymi technologię przechwytywanie ruchu. Zachęcone sukcesem trylogii, inne studia zaczęły chętniej dzielić ekranizacje serii powieści na ekranizacje poszczególnych tomów, co dawniej było uznawane za zbyt ryzykowne. Uznaje się, że filmowy Władca Pierścieni zapoczątkował archetyp fantastycznej przemocy, czyli sytuacji, w której bohaterowie filmu przedzierają się przez szeregi wroga, zabijając wiele nieistniejących w rzeczywistości istot. Taki poziom przemocy okazał się dopuszczalny w filmach ocenianych jako dowolne poniżej 18 roku życia[115].
Sceny i cytaty z filmów często są parodiowane w innych mediach, w tym także w memach internetowych. Przykłady to cytat one does not simply (z ang. Nikt tak po prostu) wypowiadany przez Boromira[116] i You shall not pass (z ang. Nie przejdziesz) Gandalfa[117]. 12 sierpnia 2005 użytkownik strony Albino Blacksheep o pseudonimie Erwin Beekveld wgrał animację flash o nazwie They're Taking The Hobbits To Isengard, będącą muzycznym remiksem ze scenami z filmowej trylogii Władcy Pierścieni[118]. Animacja na YouTube została wyświetlona ponad 29 milionów razy[119]. Występujący w niej Orlando Bloom odniósł się do tego fenomenu i w 2013 opublikował filmik, w którym śpiewa razem z remiksem, ucharakteryzowany na odgrywaną przez siebie postać Legolasa[120].
Twórczość Tolkiena była również inspiracją dla twórców muzyki. Nawiązania do postaci i wydarzeń ze świata Śródziemia występują między innymi w takich utworach zespołu rockowego Led Zeppelin jak The Battle of Evermore, Misty Mountain Hop i Ramble On[121]. Do Śródziemia swoją twórczością nawiązywali też między innymi Bo Hansson, Rush, Amon Amarth i Leonard Nimoy[122].
Kwestia praw autorskich[edytuj | edytuj kod]
Prawa autorskie do dzieł literackich J.R.R. Tolkiena po jego śmierci zostały odziedziczone przez jego dzieci[12], które w 1977 założyły fundację charytatywną The Tolkien Trust[11], zajmującą się między innymi zarządzaniem własnością intelektualną dawniej należącą do ich ojca[10]. W listopadzie 2011 w strukturach fundacji The Tolkien Trust powstała organizacja Fourth Age, Ltd[123], zajmująca się przyznawaniem licencji i praw do wykorzystania historii napisanych przez J.R.R. Tolkiena[124]. 21 lutego 2013 organizacja zmieniła nazwę na Tolkien Estate, Ltd[123].
W 1969 studio United Artists wykupiło część praw do Śródziemia, z myślą o zrealizowaniu aktorskich adaptacji filmowych, które nigdy nie powstały. W 1976 firma Saul Zaentz Company Saula Zaentza odkupiła od United Artists te prawa. W 1977 powstał specjalny oddział firmy Zaentza, o nazwie Tolkien Enterprises, którego celem było zarządzanie częścią franczyzy. W 2010 oddział zmienił nazwę na Middle-earth Enterprises[36]. Obecnie deklaruje na swojej stronie internetowej, że Middle-earth Enterprises posiada na wyłączność prawa do adaptacji filmowych i scenicznych niektórych dzieł literackich J.R.R. Tolkiena, w tym Władcy Pierścieni i Hobbit, czyli tam i z powrotem, a także do związanego z nim merchandisingu[125]. W 2012 Peter Jackson poinformował opinię publiczną, że część praw autorskich do ekranizacji powieści Hobbit, czyli tam i z powrotem, posiada Metro-Goldwyn-Mayer[42].
W lutym 2008 Tolkien Trust pozwało New Line Cinema, żądając 75 milionów funtów szterlingów odszkodowania i deklarując, że Tolkien Trust nie otrzymało ani pensa z dochodów z filmowej trylogii Władczy Pierścieni[126]. Sprawa została rozstrzygnięta 8 września 2009 z nieznanym skutkiem. Christopher Tolkien oświadczył, że warunki zakończenia sporu były satysfakcjonujące[127].
19 listopada 2012 Tolkienowie i ich zaufany wydawca HarperCollins pozwali studio New Line Cinema, przedsiębiorstwo Warner Bros. (które wykupiło New Line Cinema) i Middle-earth Enterprises o naruszenie praw autorskich. Przedmiotem sporu były gry online i gry hazardowe nawiązujące swoimi tematami do Śródziemia. Zdaniem Tolkienów, prawa autorskie, które sprzedał J.R.R. Tolkien w 1969 obejmowały jedynie namacalny merchandising, a nie media cyfrowe i elektroniczne, które wtedy jeszcze nie istniały. Tolkienowie deklarowali, że są oburzeni wiązaniem dziedzictwa ich ojca z dyskusyjnym moralnie hazardem[128]. Sprawa zakończyła się w lipcu 2017 porozumieniem pozasądowym[129].
31 sierpnia 2017 93-letni Christopher Tolkien zrezygnował z posady dyrektora Tolkien Estate[130]. 13 listopada tego samego roku Amazon oświadczył, że nabył globalne prawa autorskie do telewizyjnych adaptacji Władcy Pierścieni, a także do potencjalnych spin-offów[109] za 250 milionów dolarów amerykańskich[110]. W 2019 nadzorujący produkcję serialu Amazona Tom Shippey przyznał w wywiadzie z portalem internetowym Deutsche Tolkien, że firma ma prawa do osadzania historii tylko w Drugiej Erze świata Śródziemia[110].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Officer's service record: J R R Tolkien [online], The National Archives [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b Mobile Madness, Niedokończone opowieści Śródziemia i Númenoru – Uważam Rze Historia [online], historia.uwazamrze.pl [dostęp 2019-07-25] (pol.).
- ↑ a b c d Joe Sommerlad, What were JRR Tolkien's inspirations when writing The Hobbit? [online], The Independent, 20 września 2017 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ J.R.R. Tolkien, Letter 163 to W.H. Auden (1955) [online], Tolkien Estate, 7 czerwca 1995 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b c Thomas Shippey, The Hobbit: What has made the book such an enduring success?, „The Daily Telegraph”, 20 września 2012, ISSN 0307-1235 [dostęp 2019-08-03] (ang.).
- ↑ Humphrey Carpenter, J.R.R. Tolkien : a biography, London: G. Allen & Unwin, 1977, s. 195, ISBN 0-04-928037-6, OCLC 3046822 [dostęp 2019-08-04].
- ↑ ContributorThe best answer to any question Quora, What Revisions Did Tolkien Make To The Hobbit To Bring It in Line with The Lord of the Rings ? [online], The Huffington Post, 13 grudnia 2012 [dostęp 2019-08-04] (ang.).
- ↑ a b c d Caleb Peterson, J.R.R. Tolkien: The Ever Long Road to Success [online], Medium, 18 maja 2016 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ J.R.R. Tolkien Dead at 81; Wrote 'The Lord of the Rings', The New York Times, 3 września 1973 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b c Tolkien heirs sue Lord of the Rings studio for $150m, „The Guardian”, 12 lutego 2008, ISSN 0261-3077 [dostęp 2019-08-05] (ang.).
- ↑ a b Strona główna The Tolkien Trust [online], tolkientrust.org [dostęp 2019-08-05] (ang.).
- ↑ a b Christopher Tolkien resigns as Tolkien Estate director [online], The Tolkien Society, 15 listopada 2017 [dostęp 2019-08-04] (ang.).
- ↑ a b Benedicte Page, Lord of the Rings reworking a hit with fans, but not Tolkien estate, „The Guardian”, 8 lutego 2011, ISSN 0261-3077 [dostęp 2019-08-04] (ang.).
- ↑ 75 lat temu ukazał się tolkienowski „Hobbit” [online], rmf24.pl, 21 września 2012 [dostęp 2019-07-26] (pol.).
- ↑ Kimberley Bond, When is Tolkien released in cinemas? [online], Radio Times, 2 maja 2019 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ a b c d e Evrensel Gazetesi, J.R.R. Tolkien kimdir? [online], Evrensel.net [dostęp 2019-07-26] (tur.).
- ↑ Matt Forbeck, Bilbo's Last Song, Revised, „Wired”, 15 listopada 2012, ISSN 1059-1028 [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ „Bilbo's Last Song” [online], Salon, 15 listopada 2012 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ Austin Thompson, 10 of the Best-Selling Books in History (Minus Religious Texts) [online], mentalfloss.com, 5 lipca 2019 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ Alison Flood, Guy Gavriel Kay: ‘I learned a lot about false starts from JRR Tolkien’, „The Guardian”, 29 października 2014, ISSN 0261-3077 [dostęp 2019-08-08] (ang.).
- ↑ a b Rachel Nuwer, The Tolkien Nerd’s Guide to The Hobbit [online], Smithsonian [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ Richard Gray, The Read Goes Ever On: The Children of Húrin [online], The Reel Bits, 1 czerwca 2019 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ The War of the Ring (1990) [online], TolkienBooks.US [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ a b Questions and Answers – Eagles, Sauron and Ringwraiths – Oh My! [online], J.R.R. Tolkien Books and Movies | TheOneRing.net™ | The Lord of the Rings, The Hobbit, The Silmarillion, 17 maja 2013 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ Nick Owchar, The Final Treasure from the Tolkien Hoard [online], Los Angeles Review of Books, 23 marca 2019 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ The War of the Jewels (1994) [online], TolkienBooks.US [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ Piotr Grabiec, Beren and Luthien to nowa książka J.R.R. Tolkiena wydana w 2017 roku [online], Spider’s Web, 1 czerwca 2017 [dostęp 2019-07-25] (pol.).
- ↑ The Hobbit & The History of The Hobbit (2007) [online], TolkienBooks.US [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ New Tolkien book published after 100 years [online], 1 czerwca 2017 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ Daniel Helen, The Fall of Gondolin published [online], The Tolkien Society, 30 sierpnia 2018 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b c d Janet Croft, Three Rings for Hollywood: Scripts for The Lord of the Rings by Zimmerman, Boorman, and Beagle, Uniwersytet Rutgersa [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ a b c Focus: Tolkien sold film rights to Lord of the Rings to avoid taxman, „The Sunday Times”, 15 grudnia 2002, ISSN 0956-1382 [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ Alex Ritman, Peter Jackson: Tolkien Estate Rights Prevent More Middle-Earth Films [online], The Hollywood Reporter, 12 lutego 2014 [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ Will We Ever See An Expansion Of 'Lord Of The Rings' Canon Like We Did With 'Star Wars'? [online], Forbes, 9 stycznia 2018 [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ Wojciech Orliński, Jak Tolkien sprzedał „Hobbita”, żeby zapłacić podatki [online], Gazeta Wyborcza, 27 grudnia 2012 [dostęp 2019-08-04] (pol.).
- ↑ a b Middle-earth Timeline [online], Middle-earth Enterprises [dostęp 2019-08-05] (ang.).
- ↑ a b c Austin Gilkeson, Ralph Bakshi’s Animated The Lord of the Rings Shows the True Perils of Power [online], Tor.com, 20 listopada 2018 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit (1978) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ Andrew Todd, Alternate Histories: The Two Film Adaptations of 'Lord of the Rings' on Their 40th and 15th Anniversaries [online], /Film, 24 grudnia 2018 [dostęp 2019-07-25] (ang.).
- ↑ a b The Return of the King (1980) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-27] (ang.).
- ↑ a b Ficha técnica completa – A Fantástica Viagem do Sr. Bilbo Bolseiro, O hobbit – 1985 [online], filmow.com [dostęp 2019-08-04] (ang.).
- ↑ a b c Rodrigo Perez, Peter Jackson Explains How ‘The Lord Of The Rings’ Was Almost One Film Directed By John Madden & How Some Careful Lies Saved The Project In Four Weeks [online], IndieWire, 9 grudnia 2012 [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Lord of the RIngs [online], Rotten Tomatoes (ang.).
- ↑ a b c The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring (2001) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b c The Lord of the Rings: The Two Towers (2002) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b c The Lord of the Rings: The Return of the King (2003) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring (2001) – Peter Jackson [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Lord of the Rings: The Two Towers (2002) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Lord of the Rings: The Return of the King (2003) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ Alexandra Topping, Guillermo del Toro quits as director of The Hobbit, „The Guardian”, 31 maja 2010, ISSN 0261-3077 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Erik Kain, Peter Jackson Confirms 'The Hobbit' Will Be A Trilogy [online], Forbes, 30 lipca 2012 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit: An Unexpected Journey (2012) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit: The Desolation of Smaug (2013) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The hobbit: The battle of the five armies (2014) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit: An Unexpected Journey (2012) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit: The Desolation of Smaug (2013) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ a b The Hobbit: The Battle of the Five Armies (2014) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ Robert Skowronski, Peter Jackson: Nie wiedziałem co robię kręcąc „Hobbita” [online], Antyradio, 23 listopada 2015 [dostęp 2019-08-10] (pol.).
- ↑ Jerry Beck, The animated movie guide, Chicago, Ill.: Chicago Review, 2005, s. 155, ISBN 978-1-55652-683-1, OCLC 191932886 [dostęp 2019-07-26] (ang.).
- ↑ The Lord of the Rings (1978) [online], Box Office Mojo [dostęp 2019-07-27] (ang.).
- ↑ The Lord of The Rings (1978) [online], Rotten Tomatoes (ang.).
- ↑ The Lord of the Rings (1978) [online], AllMovie [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ Tim Brayton, The Return of the King (1980) [online], Alternate Ending, 2 grudnia 2012 [dostęp 2019-07-27] (ang.).
- ↑ Justin Caffier, Jamie Lee Curtis Taete, Harry Cheadle, I Rewatched 'The Hobbit' to Figure Out Why Movies Have Gotten So Ugly [online], Vice, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2019-07-28] (ang.).
- ↑ Adrian McDonald, 2013 Feature Film Production Report [online], 4 sierpnia 2017, s. 11 [dostęp 2019-07-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-04].
- ↑ Adrian McDonald, Feature Film Study [online], web.archive.org, 1 lutego 2016, s. 6 [dostęp 2019-07-28] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-01] (ang.).
- ↑ The Hobbit [online], MobyGames [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Parker Brothers Video Games (1983) [online].
- ↑ The Fellowship of the Ring [online], MobyGames [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Shadows of Mordor [online], MobyGames [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ J.R.R. Tolkien’s War in Middle Earth [online], MobyGames [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Crack of Doom [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ J.R.R. Tolkien’s The Lord of the Rings, Vol. I [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ J.R.R. Tolkien’s Riders of Rohan [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ J.R.R. Tolkien’s The Lord of the Rings, Vol. II: The Two Towers [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Dwie wieże [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Powrót Króla [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Wojna o Pierścień [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Hobbit [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Trzecia Era [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Bitwa o Śródziemie [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings: Tactics [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Bitwa o Śródziemie II [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Bitwa o Śródziemie II – Król Nazguli [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings Online, The Lord of the Rings Online: Shadows of Angmar [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings Online: Mines of Moria [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Podbój [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings Online: Siege of Mirkwood [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Wyprawa Aragorna [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Lord of the Rings: Middle-earth Defense [online], IGN [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Władca Pierścieni: Wojna na Północy [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ a b The Lord of the Rings Online: Rise of Isengard [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Guardians of Middle-Earth [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of The Rings Online: Riders Of Rohan [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Lego The Lord of the Rings: Władca Pierścieni [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Hobbit: Kingdoms [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Hobbit: Armies of the Third Age [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings Online: Helm's Deep [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Lego The Hobbit [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Śródziemie: Cień Mordoru, Middle-earth: Shadow of Mordor [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings: Legends, The Lord of the Rings: Legends of Middle-Earth [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-29] (pol.).
- ↑ Walcz o Śródziemie, The Hobbit: Battle of the Five Armies – Fight for Middle-Earth iOS, AND [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ Śródziemie: Cień Wojny, Middle-earth: Shadow of War [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ The Lord of The Rings Online: Mordor PC [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings: Adventure Card Game, The Lord of the Rings: Living Card Game [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ The Lord of the Rings: Gollum PC [online], Gry-Online [dostęp 2019-07-28] (pol.).
- ↑ Aki Jörgensen, Suomalaisohjaajakin ehti ennen Peter Jacksonia: Tässä 10 aiempaa Tolkien-elokuvaa [online], Savon Samonat, 8 grudnia 2012 [dostęp 2019-08-04] (fiń.).
- ↑ a b Sandra Gonzalez, Amazon announces 'Lord of the Rings' TV show, CNN, 14 listopada 177 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ a b c „Władca Pierścieni” Amazona bez zgody od spadkobierców Tolkiena [online], Onet Kultura, 10 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-10] (pol.).
- ↑ Salah Maluco, 6 Things everybody gets wrong about The Lord of the Rings [online], Medium, 6 maja 2014 [dostęp 2019-08-03] (ang.).
- ↑ Christian Holub, Christopher Paolini explains why he returned to the world of Eragon with 'The Fork, the Witch, and the Worm' [online], EW.com, 16 stycznia 2019 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ a b Co z Władcy Pierścieni trafiło do gier? [online], Gry-Online, 27 czerwca 2017 (ang.).
- ↑ How J.R.R. Tolkien redefined fantasy stories [online], Newsweek, 5 marca 2017 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Ali Gray, How The Lord Of The Rings Trilogy Changed Movies Forever [online], IGN, 22 listopada 2012 (ang.).
- ↑ Christopher Hooton, Sean Bean acknowledges that 'one does not simply' meme is his legacy [online], The Independent, 5 listopada 2015 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Kalina Mróz, Gandalf, gej, po prostu świetny człowiek. Ian McKellen w nowym dokumencie HBO [online], Gazeta Wyborcza, 22 listopada 2018 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Erwin Beekveld, They're Taking The Hobbits To Isengard [online], Albino Blacksheep [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Aaron Hardbarger, taking the hobbits to isengard [online], 11 maja 2006 (ang.).
- ↑ Kirsten Acuna, Orlando Bloom Sings Along To 'Lord Of The Rings' Parody Video [online], Business Insider, 1 lipca 2013 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Bradford Lee Eden, Middle-earth minstrel : essays on music in Tolkien, Jefferson, NC: McFarland & Co, 2010, ISBN 978-0-7864-5660-4, OCLC 647917172 [dostęp 2019-08-10].
- ↑ 8 Moments When Music and Middle-Earth Collided [online], mentalfloss.com, 13 grudnia 2013 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ a b Douglas C. Kane, Making Sense of the latest Tolkien Lawsuit [online], TheOneRing.net™, 17 lipca 2013 [dostęp 2019-08-05] (ang.).
- ↑ Szymon Radzewicz, Śródziemie wyrośnie na podobne filmowe uniwersum co Gwiezdne wojny? [online], Spider’s Web, 16 listopada 2017 [dostęp 2019-08-05] (pol.).
- ↑ Welcome to Middle-earth Enterprises formerly known as Tolkien Enterprises, a division of The Saul Zaentz Company, headquartered in Berkeley, California. [online], Middle-earth Enterprises [dostęp 2019-08-05] (ang.).
- ↑ Andrew Pierce, J.R.R. Tolkien’s estate to sue Lord of the Rings filmmakers New Line Cinema over profits, 12 lutego 2008, ISSN 0307-1235 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Ross Miller, Great News For The Hobbit: LOTR Lawsuit Finally Settled [online], Screen Rant, 9 września 2019 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Alison Flood, Tolkien estate sues Hobbit producers over video and gambling games, „The Guardian”, 20 listopada 2012, ISSN 0261-3077 [dostęp 2019-07-24] (ang.).
- ↑ J.R.R. Tolkien’s estate and Warner Bros settle Hobbit and Lord of the Rings lawsuit, „The Telegraph”, 3 lipca 2017, ISSN 0307-1235 [dostęp 2019-08-10] (ang.).
- ↑ Daniel Helen, Christopher Tolkien resigns as Tolkien Estate director [online], The Tolkien Society, 15 listopada 2017 [dostęp 2019-08-10] (ang.).