Żółtak (roślina)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Żółtak
Ilustracja
Xanthorrhoea preissii
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

złotogłowowate

Rodzaj

żółtak

Nazwa systematyczna
Xanthorrhoea J. E. Smith
Trans. Linn. Soc. London 4: 219. 24 Mai 1798[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Pokrój Xanthorrhoea australis
Pokrój Xanthorrhoea semiplana
Fragment kwiatostanu Xanthorrhoea resinosa

Żółtak, ksantorea[4] (Xanthorrhoea Sm.) – rodzaj roślin z rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae). Obejmuje 28[5] gatunków występujących na Tasmanii oraz w Australii, gdzie stanowią charakterystyczny składnik suchych lasów eukaliptusowych[6]. Gatunkiem typowym jest Xanthorrhoea resinosa Persoon[3]. Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów ξανθας (ksantas – blond, żółtawy) i ρέω (rheo – wypływać) i odnosi się do żółtej żywicy gatunku typowego[7]. Ze względu na charakterystyczny wygląd potocznie nazywany drzewem trawiastym lub trawowym[8] (tak samo nazywa się podobnie wyglądające i także rosnące na tych samych obszarach rośliny z rodziny Dasypogonaceae[9]).

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pnie Xanthorrhoea glauca
Pokrój
Kserofity o grubym, drewniejącym, prostym, rzadziej rozgałęziającym się pniu osiągającym 2 m wysokości (np. u Xanthorrhoea arborea). Pień wyrasta z krótkiego kłącza.
Liście
Osadzone spiralnie, dachówkowato, długie, równowąskie. Wyrastają na całej wysokości pnia lub skupione są w gęstą kępę na jego wierzchołku. Są sztywne i łamliwe.
Kwiaty
Liczne i drobne, zebrane w szczytowy kwiatostan mający kształt długiego kłosa, złożonego ze ścieśnionych wierzchotek. Kwiatostan wyrasta na długiej (np. u X. arborea do 3 m wysokości), pionowo wzniesionej łodydze[6].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Anatomia
Rośliny zawierają żywicę akaroidową, przeważnie czerwoną, ale również żółtą (np. X. resinifera) i czerwonobrązową (X. australis)[7]. Żywica w dużych ilościach powstaje w komórkach miękiszowych pnia. Sam pień zawiera poza tym wtórne pierścienie kambium, dzięki którym przyrasta na grubość[6].
Rozwój i siedlisko
Gatunki żółtaka rosną w suchych zbiorowiskach sawannowych i twardolistnych (scrub). Są pirofityczne – budowa i ułożenie liści sprawiają, że w czasie pożaru żar ognia jest izolowany od merystemu. Nasady liści są w takich sytuacjach schronieniem dla bezkręgowców[10]. Pożary stymulują kwitnienie tych roślin[11]. Rosną bardzo wolno, 1–2 cm rocznie i osiągają sędziwy wiek do 350 lat (Xanthorrhoea preissi)[12] lub nawet 600 lat[13].
Interakcje z innymi gatunkami
Xanthorrhoea minor jest rośliną żywicielską dla wielu gatunków chrząszczy z rodziny bogatkowatych, na przykład Synechocera queenslandica i Stigmodera bicincta. Zaobserwowano również mykoryzę żółtaków z grzybem Astraeus elongatus[14].
Cechy fitochemiczne
Żywica żółtaków zawiera kwas benzoesowy i cynamonowy[7].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jedyny rodzaj w podrodzinie żółtakowe Xanthorrhoeoideae z rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae), stanowiącej jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych[2].

Wykaz gatunków[5][15]

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na eksploatację "trawiastych drzew" ze stanowisk naturalnych w Australii obowiązują szczegółowe wytyczne regulujące możliwość pozyskiwania roślin i ich części. Regulacje takie dotyczą 10 gatunków żółtaków[15].

Dodatkowo dwa skrajnie zagrożone gatunki – Xanthorrhoea arenaria i X. bracteata, endemiczne dla Tasmanii, podlegają tam ochronie gatunkowej. Xanthorrhoea arenaria znany jest z jedynie 13 stanowisk między Bridport i Coles Bay, a Xanthorrhoea bracteata z 18 stanowisk między parkami narodowymi Narawntapu i Mount William. Populacja obu gatunków ustawicznie spada, zarówno z uwagi na infekcję przez lęgniowce z gatunku Phytophthora cinnamomi, jak i działalność człowieka, związaną z ekspansją terenów zurbanizowanych oraz nadmiernym pozyskiwaniem żółtaków ze stanowisk naturalnych[11].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Rośliny ozdobne
Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. W handlu pod nazwą "drzewo trawiaste" występują różne gatunki, najczęściej X. preissii. Liście X. australis, tzw. "trawa stalowa", są materiałem bukieciarskim[16].
Inne zastosowania
Z uwagi na swoje właściwości (intensywność barwnika oraz rozpuszczalność w alkoholu) żywica żółtaków stosowany jest jako werniks, bejca do drewna, lakier do skór[7] i metalu[6]. Surowiec ten pozyskiwany jest przemysłowo. Z gatunku Xanthorrhoea semiplana pozyskuje się rocznie około 1000 ton żywicy[12]. Rdzenna ludność Australii używa pędów kwiatostanowych tych roślin do produkcji włóczni i wędzisk, rozet liściowych jako obrzędowych nakryć głowy, a żywicy jako kleju[17][13]. Z dolnych części liści sporządza się także potrawy, a na skrajnie suchych terenach liście stanowią także paszę dla bydła[6]. Kwiaty wydzielają dużo nektaru i po moczeniu w wodzie dają słodki napój[13]. Z żywic akaroidowych wykonuje się także kleje wciąż popularnie stosowane w Ameryce Północnej[6].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-09-05] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-08-28].
  4. ↑ ksantorea, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2010-08-29].
  5. ↑ a b Xanthorrhoea Sm.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-09-05].
  6. ↑ a b c d e f Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.
  7. ↑ a b c d Jean H. Langenheim: Plant resins: chemistry, evolution, ecology, and ethnobotany. Portland, Or.: Timber Press, 2003. ISBN 0-88192-574-8.
  8. ↑ Franz Firbas: Geografia roślin. W: Botanika: podręcznik dla szkół wyższych. Eduard Strasburger (red.), J. Kornaś (tłum.). Wyd. 2. polskie według 28. oryginalnego. Warszawa: PWRiL, 1967, s. 972.
  9. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Fitogeografia części świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 173-174. ISBN 83-01-07601-1.
  10. ↑ Robert J. Whelan: The ecology of fire. Cambridge University Press, s. 67. ISBN 978-0-521-32872-2.
  11. ↑ a b Threatened Species Section. Flora Recovery Plan: Threatened Tasmanian Grasstrees 2006-2010, Hobart: Department of Primary Industries and Water, 2006, ISBN 0-7246-6349-5 [zarchiwizowane z adresu 2007-09-21].
  12. ↑ a b David J. Mabberley: The plant-book: a portable dictionary of the vascular plants. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 1997, s. 468. ISBN 0-521-41421-0. (ang.).
  13. ↑ a b c Matthew Lunn: Fact Sheet: Xanthorrea. [w:] Gardening Australia [on-line]. ABC, 2004. [dostęp 2010-08-30]. (ang.).
  14. ↑ Dan W. Walton: Zoological catalogue of Australia. Canberra: Australian Govt. Pub. Service, 1983. ISBN 0-643-06900-3.
  15. ↑ a b National Grasstree Harvesting Guidelines. Australian Government. WA Department of Environment and Conservation. [dostęp 2010-08-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-10)]. (ang.).
  16. ↑ Agnieszka Krzymińska. Bukieciarskie dodatki z ciepłolubnych roślin (cz.II). „Hasło Ogrodnicze”. 12, 2003. Plantpress. (pol.). 
  17. ↑ Valerie Attenbrow: Sydney's Aboriginal past: investigating the archaeological and historical record. Sydney: UNCW Press, 2010, s. 116. ISBN 978-1-74223-116-7.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Żółtak_(roślina)&oldid=71647391”