1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego

1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Patron	Józef Piłsudski
Tradycje
Święto	10 grudnia
Nadanie sztandaru	17 listopada 1919
Rodowód	1 Pułk Ułanów Legionów Polskich
Dowódcy
Pierwszy	mjr Gustaw Orlicz-Dreszer
Ostatni	płk dypl. Janusz Albrecht
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Płońskiem (16–17 sierpnia 1920) bitwa pod Żurominkiem (22 sierpnia 1920) II wojna światowa kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Warszawa
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	1 BJ (IV 1920 - ) 9 BJ (VIII 1920-) I Brygada Kawalerii 2 Dywizja Kawalerii Mazowiecka BK
Odznaczenia

Tereny działań pułku w latach 1919–1920

29 lipca – 3 sierpnia 1920

Wojna polsko-bolszewicka - żołnierze 1 pułku szwoleżerów w okopach; 1920

Budynek koszarowy przy ul. Szwoleżerów 7a

Nadbudowany budynek dawnej wartowni do koszar pułku – zachowany na poziomie parteru

Katedra Świętego Ducha w Warszawie, wzniesiona w 1906 jako cerkiew Lejbgwardii Ułańskiego Pułku Jego Wysokości, pod wezwaniem błogosławionego Martyniana, w latach 1920–1939 świątynia 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego

1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego – oddział kawalerii Wojska Polskiego II RP.

Formowanie pułku

Pułk nawiązywał do tradycji 1 pułku szwoleżerów-lansjerów Gwardii cesarza Napoleona I oraz 1 pułku ułanów Legionów Polskich Beliny.

Początek organizacji pułku datowany jest na październik 1918, a inicjatywa utworzenia należała do oficerów byłego 1 pułku ułanów Legionów Polskich w Warszawie – w tym głównie do rotmistrza Gustawa Orlicz-Dreszera.

Pierwsza nazwa pułku to 1 pułk ułanów; organizacja była oparta na wzorcach legionowych, nowym domem szwoleżerów wybrano Ziemię Chełmską. W skład pułku weszły szwadrony sformowane we Włodawie – 1, Chełmie – 2 i 3, Hrubieszowie – 4 i karabinów maszynowych. 8 stycznia 1919 jednostka przemianowana została na 1 pułk szwoleżerów (lekkokonnych). W grudniu tego Józef Piłsudski wyraził zgodę na przyjęcie szefostwa pułku, w związku z czym oddział przemianowany został na 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego.

Obsada personalna pułku w 1920
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowódca pułku	mjr Jerzy Grobicki
Zastępca dowódcy pułku	rtm. Jan Karcz
Lekarz	kpt. lek. dr Marian Sulewski
Lekarz wet.	rtm. lek. wet. Stefan Boniecki
Dowódca 1 szwadronu	por. Mirosław Olszewski
Dowódca plutonu	ppor. Karol Załęski
Dowódca plutonu	pchor. Józef Szumski
Dowódca 2 szwadronu	rtm. Kazimierz Mastalerz
Dowódca plutonu	por. Kazimierz Busler (szpital)
Dowódca plutonu	ppor. Jan Nowiński
Dowódca 3 szwadronu	rtm. Piotr Głogowski
Dowódca plutonu	pchor. Zygmunt Ziółkowski
Dowódca 4 szwadronu	ppor, Michał Stępkowski
Dowódca plutonu	pchor. Mieczysław Bigoszewski
Dowódca plutonu	pchor. Wacław Kryński
Dowódca plutonu	pchor. Wacław Paszyc
Dowódca szwadronu km	por. Edward Rackman
Dowódca plutonu	ppor. Zdzisław Dziadulski
Dowódca szwadronu technicznego	por. Zygmunt Platonoff
Dowódca plutonu	pchor. Kazimierz Benz
Oficer pułku	ppor. Kajetan Stefanowicz († 30 IX)

Pułk w walce o granice

Działalność bojową pułk rozpoczyna w czasie wojny z Ukraińcami (styczeń-marzec 1919), a następnie kontynuuje podczas wyprawy wileńskiej (kwiecień-wrzesień 1919). 1 pułk szwoleżerów w maju 1920 został wysłany na front polsko-rosyjski i następnie wziął udział w walkach z Armią Czerwoną – głównie z konnicą gen. Siemiona Budionnego.

Walki na froncie polsko-ukraińskim

Nowo sformowany Pułk został wysłany na teren Małopolski Wschodniej na pomoc walczącym obrońcom Lwowa. Pierwszą zwycięską bitwę stoczył 10 grudnia 1918 pod Dołhobyczowem. Tę datę obrano za dzień święta pułkowego. Z końcem grudnia pułk wszedł w skład grupy ppłk. Beliny-Prażmowskiego, a 6 stycznia 1919 został przydzielony do Grupy „Bug" gen. Jana Romera. Chrzest bojowy całością sił przeszedł 28 stycznia. Szarżując pod Krystynopolem, zdobył most na Bugu. W lutym odesłano pułk do Hrubieszowa celem uzupełnienia. 19 marca pułk wrócił do Warszawy, a na froncie pozostał tylko 1 szwadron.

Wyprawa wileńska

11 kwietnia pułk skierowany został w rejon koncentracji grupy ppłk. Beliny-Prażmowskiego nad Dzitwę. Stąd wyruszył do walk o Wilno. Do Wilna wkroczył 19 kwietnia, a po zajęciu miasta przez oddziały polskie wziął udział w pościgu w kierunku na Mejszagołę, a następnie na Wilejkę i Dokszyce. W kolejnych walkach zdobywał Miadzioł, Głębokie, Szarakowszczyznę, Woronków i dotarł do Dźwiny. 21 września pułk został wycofany z frontu i przeszedł na polsko-litewską linię demarkacyjną. Na Wileńszczyźnie pułk przebywał do wiosny.

Działania pułku na froncie poleskim

Walki nad Sławeczną

18 marca 1920 pułk został zawagonowany w Porpliszczu i odjechał do Kalenkowicz na poleski odcinek frontu. Tam wszedł w skład 7 Brygady Jazdy gen. Aleksandra Romanowicza. W jej składzie osłaniał skrzydło 9 Dywizji Piechoty płk. Władysława Sikorskiego przed atakami sowieckich 7 Dywizji Strzelców i 140 Brygady Strzelców. Pułk walczył pod Kuźmiczami, Rudnią Mieczną, Soczną, Wystupowiczami, Gładkowiczami i Rudnią Szczytowską. Bilans walk był imponujący. Wzięto do niewoli dowódcę 432 pułku piechoty, dwóch dowódców kompanii, kilkudziesięciu żołnierzy, zdobyto chorągiew i kancelarię pułkową oraz wspólnie z pozostałymi oddziałami Brygady rozbito 418, 419, 420, 422 i 423 pułki piechoty wroga.

Udział w wyprawie kijowskiej

W związku z planowaną ofensywą na Ukrainie, 23 kwietnia pułk przeszedł do Demidowicz i wszedł w skład grupy płk. Józefa Rybaka. 7 Brygada Jazdy otrzymała zadanie wykonania zagonu i zajęcia rejonu Malin–Zarudź–Piaskówka oraz utrzymania mostów kolejowych Irszy i Teterewie. 27 kwietnia dywizjon rtm. Jana Głogowskiego uderzył na Malin. Walki trwały do 29 kwietnia, kiedy to podeszła polska piechota i zdobyła miejscowość. 1 maja, w ramach uderzenia na stację Teterew, 4 szwadron dokonał obejścia przez Potasznię i wysadził tor kolejowy, odcinając drogę pociągowi pancernemu „Subotnik". Atakując od wschodu, szwadron zajął stację kolejową i opuszczony przez załogę pociąg pancerny.

2 maja pułk stacjonował w Obuchowiczach. Tam zorganizowano oddział wydzielony pod dowództwem por. Piotra Głogowskiego. Oddział działaniami nocnymi rozpoznał przeprawy przez lrpeń i brody na Zdwyżu 3 maja dywizjon osiągnął Łubiankę. 4 maja siły główne pułku wyruszyły w kierunku Hostomla. Stąd miały przeprowadzić głęboki wypad na Kijów. Maszerujący samodzielnie dywizjon por. Głogowskiego 5 maja przeszedł do Kozarowicz i przeprawił się przez rzekę, osiągając Lute. Elementy rozpoznawcze zameldowały, że w pobliskich Piotrowicach stacjonuje sowiecka kawaleria wzmocniona artylerią. Dowódca dywizjonu postanowił zaatakować zgrupowanie nieprzyjacielskiej jazdy. W straży przedniej szedł 3 szwadron.Traktem kijowskim maszerował pluton ppor. Adama Sokołowskiego. Spotkał on maszerującą piechotę nieprzyjaciela i wziął do niewoli 20 jeńców. 3 szwadron por. Tadeusza Jaroszewicza zaatakował Wyszogród,reszta dyonu maszerowała na Kijów w ślad za plutonem ppor. Sokołowskiego. Dopiero przed Wyszogrodem 3 szwadron wszedł w kontakt bojowy z kolumną kawalerii nieprzyjaciela. Polacy próbowali wykonać szarżę. Jednak droga była zatarasowana przez sowieckie armaty, wozy amunicyjne i tabory. Na widok polskich kawalerzystów nieprzyjaciel rozproszył się. Pojedyncze jego grupy szybko zneutralizowano. Siły główne pułku nadal maszerowały na Kijów. Wysłany patrol dotarł do Kureniówki – przedmieścia Kijowa. Wystawiona w pobliskim lesie zasadzka zdobyła tramwaj. Zdobytym tramwajem wysłano patrol oficerski w składzie: ppor. Mirosław Olszewski, kpr. Karol Sybilski, kpr. Stefan Tatar, st. szwol. Helena Pawłowiczówna i 9 szwoleżerów. Uzbrojony w ciężki karabin maszynowy pojazd dojechał na główną ulicę Kijowa – Kreszczatik. Wzięto siedmiu jeńców i wrócono tym samym tramwajem na Kureniówkę. W tym czasie pluton por. Ludomira Kosińskiego wyszedł na przedmieścia Kijowa od strony Światoszyna. Z powodu zapadającej nocy dalszą akcję na Kijów wstrzymano, a żołnierzy zakwaterowano w Bałkach i Piotrowicach. W tym czasie siły główne pułku stanęły w Hostomlu. 6 maja pułk przemaszerował do Piotrowic i połączył się z dywizjonem por. Głogowskiego. 7 maja wysłano do Kijowa podjazd dowodzony przez ppor. Olszewskiego. Maszerujący od strony Złotej Bramy w kierunku na Kreszczatik szwoleżerowie byli owacyjnie witani przez miejscową ludność. Przed południem do Kijowa wszedł cały pułk, a jego dowódca otrzymał w ratuszu symboliczne klucze do miasta. 9 maja pułk wziął udział w defiladzie przed gen. Edwardem Rydzem-Śmigłym.

Pułk w walkach nad Berezyną i w działaniach opóźniających

19 maja pułk przetransportowany został koleją do Mińska. Tu I dywizjon został przydzielony do 2 Dywizji Piechoty Legionów i walczył przy powstrzymaniu sowieckiej ofensywy w rejonie Kozińca i Ziembina. II dywizjon wziął udział w polskiej kontrofensywie nad Berezyną. 26 czerwca pułk przetransportowano koleją do Równego, gdzie po włączeniu do 1 Brygady Jazdy skierowano go do walki z Armią Konną Siemiona Budionnego. Pułk walczył pod Tynnem, Obarowem i Worotniowem.

Po niespełna miesięcznych ciężkich działaniach manewrowych, 23 lipca pułk przeszedł w podporządkowanie 4 Brygady Jazdy i w jej składzie do 6 sierpnia walczył o Smarzów, Szczurowice, Marwę, Łopotyn, Bordulaki, Jazłowszczyk, Brody i Zawidcze.

8 sierpnia z Kamionki Strumiłowej pułk udał się do Warszawy.

Pułk w Bitwie Warszawskiej

15 sierpnia w Aleksandrowie pułk został włączony w skład 9 Brygady Jazdy. Dotychczasowy dowódca pułku major Jan Głogowski objął dowództwo 9 Brygady Jazdy, a szef sztabu 4 Brygady Jazdy, objął dowództwo pułku.

16 sierpnia pułk zapobiegł utracie Płońska, a następnego dnia, wspólnie ze znajdującym się w stanie organizacji 201 pułkiem szwoleżerów, bronił podejść do tego miasta. Na Płońsk nacierała bolszewicka 18. i 53 Dywizja Strzelców z 4 Armii. Jej oddziały wycofywały się spod Warszawy na wschód. Na ich drodze stali polscy kawalerzyści. Zdobycie Płońska przez bolszewików umożliwiłoby im nie tylko ucieczkę, ale również wyjście na tyły polskiej 5 Armii, dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego.

17 sierpnia, walki obronne na północny wschód od Płońska trwały od godzin rannych. 201 pułk szwoleżerów, broniący się na linii Ćwiklin – Parcele, był silnie naciskany przez nieprzyjaciela i groziło mu rozbicie (w pewnym momencie jego dowództwo utraciło łączność z dowództwem brygady i dywizji), a 1 pszw, broniący się nieco dalej na północ, był naciskany z trzech stron i groziło mu otoczenie również od południa, tj. obszaru bronionego przez słabnący 201 pszw.

W obliczu poważnej sytuacji, obserwowanej z pobliskiego wzgórza przez pułkownika Dreszera, 1 pułk szwoleżerów z powodzeniem oderwał się od nieprzyjaciela, przegrupował w półokrążeniu i o godz. 17.00 ruszył od północy do szarży na piechotę bolszewicką, nacierającą na Płońsk. Francuski major de Mazarat, przydzielony do pułku w roli doradcy-obserwatora, próbował protestować przeciwko planom Polaków, ponieważ uważał, że szarża nie ma szans powodzenia

Pułk, dobywając lanc i szabel, ruszył do ataku wszystkimi siłami, pokonując najpierw kłusem, a później galopem 2 kilometry odkrytego terenu, pod silnym ostrzałem karabinów maszynowych i artylerii nieprzyjaciela. W wyniku przeprowadzonej szarży poległo około 200 Rosjan, pułk wziął do niewoli 800 jeńców, zdobył 2 ckm i 2 armaty. W końcowej fazie ataku do szarży ruszył również 201 pułk szwoleżerów, który wziął kolejnych 250 jeńców. Straty 1 pułku szwoleżerów były dość wysokie i wyniosły 10–15 zabitych we wcześniejszych walkach obronnych w tym rejonie oraz 40 zabitych i rannych w czasie szarży (łącznie daje to 10% stanu liczebnego pułku w ciągu 2 dni walk).

Za szarżę pod Arcelinem pięciu kawalerzystów, wśród nich m.in. dowódca pułku, zostało odznaczonych przez Władysława Sikorskiego krzyżami Virtuti Militari.

Na froncie północnym pułk przebywał do 3 września.

Pościg na Wołyniu

3 września pułk uzupełniony wcześniej przez batalion marszowy, zładowany został w Mławie na wagony kolejowe. 5 września przybył do Chełma i tu wszedł w skład 2 Dywizji Jazdy. Po trzydniowym odpoczynku rozpoczął marsz w kierunku na Hrubieszów. W związku z ofensywą polskiej 3 Armii, pułk maszerował w straży przedniej i 13 września rano uderzył na Osmołowicze. W czasie ofensywy na Wołyniu szwoleżerowie walczyli jeszcze pod Równem, Rohaczewem i nad Słuczą. W swojej ostatniej akcji bojowej pułk wziął udział w zagonie na Korosteń. Podczas walk pułk wziął do niewoli około 200 jeńców, zdobył 7 karabinów maszynowych i dwa działa. 13 października przed przejściem Słuczy odbyła się defilada przed dowódcą dywizji pułkownikiem Orliczem-Dreszerem. Po przejściu Słuczy pułk zatrzymał się w Stryjowej. Tu zastało go zawieszenie broni.

Podsumowanie działań na froncie bolszewickim

W czasie działań wojennych szwoleżerowie zdobyli ponad 20 dział, 250 karabinów maszynowych, kilka pociągów pancernych, samolot i duże ilości innego sprzętu wojennego. Do niewoli wzięto kilka tysięcy jeńców.

Straty własne wyniosły: poległo lub zmarło z ran 15 oficerów i 251 szeregowych. Za męstwo wykazane w walce 100 szwoleżerów udekorowanych zostało Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

Order Virtuti Militari

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920
		wchm. Jan Banachowicz
kpr. Stanisław Banaszek	pchor. Kazimierz Benz	ppor. Mieczysław Bernadzikiewicz
pchor. Franciszek Białkowski	pchor. Mieczysław Bigoszewski	wchm. Ludwik Bilewicz
	por. Kazimierz Busler	ppor. Jan Bylewski
por. Wacław Calewski	szwol. Roman Ciepliński	ppor. Jan Cierlik-Nowiński
st. szwol. Stanisław Domiński	plut. Stanisław Dryglak	wchm. Czesław Dudziński
rtm. Juliusz Dudziński	ppor. Zdzisław Dziadulski	wchm. Stefan Fidusiewicz
plut. Stanisław Figura	plut. Stanisław Glikowski	mjr Jan Głogowski
plut. Wacław Godlewski	st. szwol. Bolesław Gójlewicz	mjr Jerzy Grobicki
pchor. Aleksander Hrynkiewicz	st. szwol. Henryk Igielski	plut. Marian Jakubowski
wchm. Karol Janik	rtm. Tadeusz Jaroszewicz	ppor. Juliusz Kamler
rtm. Jan Karcz	por. Stefan Konopka-Wendorff	por. Ludomir Kosiński
ppor. Sylwester Kowalczewski	szwol. Marian Kowalski	por. Stanisław Kreczunowicz
por. Adam Królikiewicz	szwol. Feliks Krupiński	pchor. Wacław Kryński
plut. Mieczysław Kwiecień	ppor. Kazimierz Kwieciński	szwol. Józef Magura
rtm. Kazimierz Mastalerz	wchm. Julian Matuszewski	por. Kazimierz Max
plut. Konstanty Maydanowicz	plut. Jan Musiał	ppor. Henryk Nowolecki
kpr. Cyprian Okuniewski	por. Mirosław Olszewski	st. szwol. Leon Ordyński
płk Gustaw Orlicz-Dreszer	kpr. Józef Parol	pchor. Wacław Paszycz
kpr. Piotr Paśnik	kpr. Helena Pawłowicz	st. szwol. Aleksander Pinajew
szwol. Leon Podrez	kpr. Władysław Popławski	kpr. Władysław Prokopczuk
ppor. Wacław Przybysz-Porzecki	rtm. Edward Rockman	kpr. Józef Rekke
st. szwol. Michał Ryba	ppor. Zygmunt Siejanowski	kpr. Józef Siwiec
ppor. Antoni Skiba	płk Stanisław Grzmot-Skotnicki	ppor. Marian Sobociński
ppor. Zygmunt Sokołowski	por. Adam Sokołowski	ppor. Kajetan Stefanowicz
ppor. Michał Stempkowski	por. Zbigniew Stroynowski	kpt. lek. dr. Jan Sulewski
kpr. Karol Sybilski	por. Józef Szostak-Radziwiłłowicz	pchor. Józef Szumski
ppor. Stefan Szyller	ppor. Henryk Świderski	rtm. Edmund Tarnasiewicz
wchm. Stefan Tatar	kpr. Jan Tokarski	plut. Tadeusz Walecki
ppor. Antoni Wapiński		kpr. Ludwik Wilk
kpr. Teofil Wiśniewski	ppor. Jerzy Wyrzykowski	por. Ksawery Zalewski
ppor. Karol Załęski	por. Konrad Zembrzuski	pchor. Zygmunt Ziółkowski
kpr. Józef Żydak	ppor. Bronisław Żurakowski	rtm. Jerzy Żuromski
st. szwol. Bazyli Źrebiec

Pułk w okresie pokoju

Szwoleżerowie z końmi - 1. z prawej por. Kazimierz Pereświet-Sołtan

Szwoleżer na koniu

Ćwiczenia strzelania w koszarach.

Pod koniec października 1920 pułk został skierowany do Chełma, gdzie przebywał do połowy maja 1921. 19 marca 1921 Naczelny Wódz, w dniu swoich imienin, odznaczył sztandar pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Pułk, jako jedyny w całym wojsku, posiadał na stanie konie o umaszczeniu srokatym. Oczywiście nie w szwadronach bojowych, ale jednostkowo tylko z przeznaczeniem dla buńczuka i proporca dowódcy. Do Warszawy Warszawie pułk przybył 22 maja 1921 i zajął koszary rosyjskiego gwardyjskiego pułku ułanów po obu stronach ulicy Ułańskiej. Poza budynkami mieszkalnymi znajdowały się tam kościół pułkowy, kasyno oficerskie, kryta ujeżdżalnia, a kilka lat później zbudowany został nowoczesny dom mieszkalny dla podoficerów oraz świetlica dla szwoleżerów.

Pod względem ewidencyjnym, szkolenia i uzupełnienia dowódcy pułku podporządkowany był Szwadron Przyboczny Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. Szwadron stacjonował przy ulicy Huzarskiej (później ulicy 6 Sierpnia) i wraz z Kompanią Przyboczną tworzył Oddział Przyboczny. 19 grudnia 1922 pododdział przemianowany został na Szwadron Przyboczny Prezydenta Rzeczypospolitej i wszedł w skład Kwatery Wojskowej Prezydenta RP. Z dniem 16 lipca 1926, w związku z likwidacją Oddziału Przybocznego, Szwadron Przyboczny włączony został do 1 pułku szwoleżerów, w miejsce 2 szwadronu, który rozwiązano. W latach 1927–1939 2 szwadron pełnił funkcje reprezentacyjne i służbę wartowniczą w Belwederze.

Zgodnie z rozkazem ministra spraw wojskowych O.V. L 33035 E z 1925 przy pułku funkcjonował 2 szwadron samochodów pancernych.

23 sierpnia 1935 Minister Spraw Wojskowych ustanowił, w składzie drużyny dowódcy pułku, etatową orkiestrę złożoną z jednego starszego wachmistrza – kierownika orkiestry, ośmiu podoficerów zawodowych, dwóch podoficerów nadterminowych oraz czternastu podoficerów i ułanów służby czynnej.

Mazowiecka BK w 1938

Pułk w planie mobilizacyjnym „S”
Nazwa pododdziału	Termin	Miejsce mobilizacji
dowódca pułku z drużyną	alarm	Warszawa
pluton łączności
1÷4 szwadrony
szwadron karabinów maszynowych
Dowództwo Mazowieckiej Brygady Kawalerii
dowódca brygady kawalerii nr 1
Kwatera Główna nr 112 (I eszelon)
komisja remontowa
szwadron pionierów nr 112
szwadron pionierów nr 104	11
szwadron samochodów pancernych nr 112	5
szwadron samochodów pancernych nr 117	7
szwadron kawalerii nr 58	6
pluton ckm nr 58
kolumna taborowa nr 173	5
kolumna taborowa nr 178	7
Kwatera Główna nr 112 (II eszelon)	4
poczta polowa nr 62
poczta polowa nr 64	20
sąd polowy nr 112	4
uzupełnienie do czasu „W”
uzupełnienie szwadronu pionierów nr 112
szwadron marszowy 1/1 pszwol.	18
pluton marszowy nr 1/112 szw. pion.
pluton marszowy nr 1/58	30
szwadron zapasowy	do 15
dywizjon zapasowy samochodów pancernych	1-16
szwadron przyboczny Prezydenta	5
pluton przyboczny	4
rezerwa koni wierzchowych	7
grupa specjalistów przemysłu wojennego	20
Departament Kawalerii MSWojsk.	4
Centralny Inspektor Kawalerii
obiekty przemysłu wojennego
Stajnia reprezentacyjna	1

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	płk dypl. Janusz Albrecht
I zastępca dowódcy	ppłk Zdzisław Dziadulski
pomocnik I zastępcy dowódcy	mjr kontr. Dymitr Szalikaszwili
adiutant	rtm. Michał Wojciechowski *
naczelny lekarz medycyny	mjr dr Stefan Tarnawski
lekarz weterynarii	kpt. Piotr Bylina
kapelan	kpt. pdsc. ks. Jan Słoniński
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Mieczysław Bigoszewski
oficer mobilizacyjny	rtm. Lubomir Rozalian Packiewicz
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. Stefan Smolicz
oficer administracyjno-materiałowy	rtm. adm. (kaw.) Antoni Choromański
dowódca szwadronu gospodarczego	rtm. Michał Wojciechowski (*)
oficer gospodarczy	kpt. int. Grzegorz Jung
oficer żywnościowy	chor. Ryszard Czubowicz
dowódca plutonu łączności	por. Witold Marian Tarnowski
dowódca plutonu kolarzy	por. Ryszard Jerzy Trętowski
dowódca plutonu ppanc.	por. Bohdan Pawłowicz
dowódca 1 szwadronu	p.o. por. Witold Rómmel
dowódca plutonu	por. Jan Bolesław Czarkowski
dowódca plutonu	ppor. Jan Kazimierz Kochański
dowódca 2 szwadronu	rtm. dypl. Leon Antoni Bittner
dowódca plutonu	por. Władysław Adolf Stypułkowski
dowódca plutonu	ppor. Zbigniew Henryk Zieliński
dowódca 3 szwadronu	mjr Jan Kazimierz Motz
dowódca plutonu	por. Witold Weli Hózman-Sulkiewicz
dowódca plutonu	ppor. Marian Nitecki
dowódca plutonu	ppor. Witold Kazimierz Ostrowski
dowódca 4 szwadronu	rtm. dypl. Tadeusz Sokołowski
dowódca plutonu	por. Stanisław Teodor Uzdowski
dowódca plutonu	ppor. Andrzej Lucjan Janiszewski
dowódca szwadronu km	rtm. Kazimierz Pereświat-Sołtan
dowódca plutonu	ppor. Alfred Steinkeller
dowódca plutonu	ppor. Lech Syrokomla-Syrokomski
dowódca plutonu	chor. Stefan Fidusiewicz
dowódca szwadronu zapasowego	rtm. Franciszek Flatau
zastępca dowódcy	vacat
w sanatorium	rtm. Ludwik Bieńkowski
na kursie	rtm. Roman Chruszczewski
na kursie	por. Piotr Ostromęcki

1 pszw. w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

25 sierpnia 1939 pułk został odwołany z manewrów. Następnego dnia rozpoczęto mobilizację w rejonie Kabat i Czerniakowa. W trakcie mobilizacji alarmowej w grupie "żółtej" 1 pułk szwoleżerów zmobilizował swoje własne pododdziały, a także dodatkowo;

• kolumnę taborową typ II nr 147,
• szwadron pionierów nr 12,
• szwadrony łączności nr 12
• szwadron łączności nr 13,

pododdziały te były przeznaczone dla obsługi dowództw Grup Operacyjnych Kawalerii nr 1 i nr 2. Dodatkowo w I rzucie mobilizacji powszechnej zmobilizowano własny szwadron marszowy. Oddział Zbierania Nadwyżek 1 p zw. został skierowany do Ośrodka Zapasowego Mazowieckiej Brygady Kawalerii w Garwolinie. 28 sierpnia pułk został skierowany w rejon Chorzeli na granicę pruską. Wyznaczony rejon osiągnął wieczorem 29 sierpnia.

Działania bojowe

W kampanii 1939 wziął udział w składzie Mazowieckiej Brygady Kawalerii (Armia „Modlin”). 1 pułk szwoleżerów wsparty 1 baterią 1 dywizjonu artylerii konnej i plutonem Straży Granicznej rozwinął się w I rzucie Mazowieckiej BK i 30 sierpnia zajął stanowiska obronne. 2 szwadron w folwarku Rycice i wzg. 143, 4 szwadron w pobliżu Chorzeli broniąc przeprawy przez rzekę Orzyc, obok niego 1 szwadron, każdy szwadron I rzutu był wzmocniony plutonem ckm i armatą ppanc. W odwodzie pułku pozostał 3 szwadron i pluton kolarzy. Po godz. 4.00 granicę przeszły patrole niemieckie prowadząc potyczki ze Strażą Graniczną i ubezpieczeniami pułku, następnie o godz.6.00 pozycje pułku zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię. Po czym na stanowiska obronne 2 i 4 szwadronu uderzyła niemiecka piechota, po czterech godzinach walki oba szwadrony zostały zmuszone do wycofania się na drugą linię obrony, 1 szwadron stawił opór na swoich stanowiskach. 2 szwadron bronił Plewnik, 4 szwadron linii rzeki Ulatówki. W godzinach popołudniowych nieprzyjacielska piechota przeniknęła przez styk 4 szwadronu z sąsiednim 3 batalionem strzelców. Kontratak 3 szwadronu wyrzucił nieprzyjaciela za Ulatówkę. Na korzyść 1 pszw. i 11 pułku ułanów kontratak wykonał dywizjon 7 pułku ułanów wyrzucając wroga za Ulatówkę. Wykorzystując powodzenie ułanów lubelskich, w godzinach nocnych wypadu celem odbicia rowerów pozostawionych przez pluton kolarzy dokonała część pułku pod dowództwem mjr Hrynkiewicza, część rowerów odbito (część spłonęła), motocykle i kuchnię polową. Z uwagi na przeniknięcie styku Armii Modlin i SGO "Narew" przez jednostki niemieckie, 1 pszw. wraz z brygadą nocą z 1/2 września wycofał się na drugą linię obrony od Rudna Jeziorowego do Łanięta-Drążdżew. Szwoleżerowi zajęli obronę w II rzucie obrony na wzgórzach 131 i 132. 2 września Niemcy nie atakowali 1 p szw. Trwała jedynie wymiana ognia artylerii i karabinów maszynowych. W godzinach popołudniowych dywizjon szwoleżerów wykonał kontrnatarcie na miejscowość Bartniki, poniesiono straty w zabitych rannych. Ataki niemieckie 3 września powstrzymał skutecznie ogień 1 dywizjonu artylerii konnej. Po południu Niemcy wyszli na skrzydła 11 pułku ułanów.

Brygada otrzymała rozkaz wycofania się, 1 pułk szwoleżerów działał jako straż tylna, a następnie zajął obronę w rejonie Gostkowa. Prowadzono starcia patroli, pułk utrzymał pozycję do wieczora, 4 szwadron z plutonem ckm skutecznie ostrzelał pododdział kawalerii niemieckiej w Gostkowie. Nocą 3/4 września pułk wykonał marsz odwrotowy do Rogowa. 4 września pułk zajmował obronę w miejscowości Rogowo bez styczności z nieprzyjacielem. Następnie nocą 4/5 września podczas dalszego odwrotu w kierunku Narwi szwoleżerowie dotarli w okolice Pułtuska, w południe 5 września przekroczyli most na Narwi i zajęli obronę na lewym skrzydle Mazowieckiej BK. Pułk zajął obronę na północ od Serocka w rejonie Popowa Kościelnego. Nocą 5/6 września 4 szwadron odparł wypady patroli nieprzyjaciela za Narew, a 6 września 3 szwadron wraz z plutonem kolarzy odrzucił przeprawiające się pododdziały niemieckie za rzekę. Linii Narwi szwoleżerowie bronili do wieczora 7 września, w godzinach nocnych pułk przekroczył most w Wyszkowie na Bugu. 8 września 1 pszw. zajął obronę linii rzeki Bug na odcinku od Dręszewa do Niegowa. 9 września pod Gulczewem szwoleżerowie odparli niemiecką próbę przeprawy przez rzekę. 10 września o godz. 3.00 1 pułk szwoleżerów na rozkaz dowódcy GO "Wyszków" opuścił pozycję nad Bugiem i dotarł do linii kolejowej Warszawa-Małkinia i zatrzymał się na postój w folwarku Grzegorzewo. Rozkazem dowódcy Mazowieckiej BK z 1 pszw. wysłano szwadrony 1, 2, 4 i pluton ckm z armatą ppanc. celem ubezpieczenia od strony Łochowa GO "Wyszków" do rejonu Strachówki, Annopola i Józefowa. Kolejnej nocy 10/11 września szwadrony pułku wykonały odwrót do: lasu Kracowizna na południe od Sulejowa 1 pszw. (bez 1, 2, 4 szwadronów i plutonu ckm z armatą ppanc.) z 1/1 dak, folwarku Tadeuszów wymienione szwadrony jako odwód Mazowieckiej BK. 11 września w godzinach przedpołudniowych na linię obrony Mazowieckiej BK wyszło rozpoznanie piechoty niemieckiej 11 DP. Po południu uderzenie wyszło na 11 puł., a następnie na odcinek broniony przez 1 pszw. Na rozkaz dowódcy brygady po godz.18 oddziały brygady wycofały się, na stanowiskach obronnych pozostał niepowiadomiony o odwrocie 1 pułk szwoleżerów walcząc z niemieckim natarciem pod Sulejowem. W godzinach nocnych oderwał się od nieprzyjaciela i pomaszerował na Boruczę. Następnie 1 pszw. pomaszerował w kierunku szosy Mińsk Mazowiecki-Kałuszyn.

Grupa 1 pułku szwoleżerów płk. dypl. J. Albrechta

Pułk pod dowództwem płk. dypl. J. Albrechta był bez 1, 2, 4 szwadronów, plutonu ckm i armaty ppanc., utracił łączność z macierzystą Mazowiecką BK. 12 września część 1 pułku szwoleżerów biwakowała w lasach obok miejscowości Mienia, dołączyły do niego dywizjon 7 puł. mjr. S. Kuleszy, dywizjon 11 puł. mjr. B. Wieczorkiewicza oraz trzy baterie 1 dak. Nad powstałym zgrupowaniem dowództwo objął płk Albrecht. Zgrupowanie pomaszerowało w kierunku Garwolina do OZ Mazowieckiej i Pomorskiej BK. Po dotarciu do Siennicy dołączył do 1 pszw. szwadron marszowy pułku pod dowództwem rtm. rez. K. Wickenhagena. W rejonie Cegłowa na zgrupowanie wyszło natarcie niemieckiego pododdziału pancernego. Zgrupowanie wycofało się do lasów obok Parysowa, tam 13 września doszło do powtórnego starcia z czołgami niemieckimi, gdzie pluton ppanc. 1 pszw. zniszczył dwa z nich. Całe zgrupowanie przesunęło się do lasów koło miejscowości Puznówka. 14 września zgrupowanie płk. Albrechta nawiązało kontakt z Grupą Operacyjną Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa i weszło w jej skład. Od 15 września zgrupowanie wraz z GOKaw. maszerowało z rejonu Garwolina, przez Ryki, Moszczankę, Rejowiec w kierunku Łęcznej, przybywając w marszach na wschód od Krasnegostawu 20 września. Zgrupowanie dotarło do rejonu Wojsławice, Grabowiec, tam dywizjony 7 i 11 puł. dołączyły do macierzystych pułków, dwie baterie powróciły do Mazowieckiej BK. Przy pułku pozostała 3 bateria 1 dak.

Od 22 września 1 pszw. przemieszczał się w II rzucie za prowadzącą natarcie Nowogródzką BK, jako odwód GOKaw. maszerował przez Krasnobród, Majdan Sopocki i 23 września dotarł do Rudy Różanieckiej. 23 września szwoleżerów podporządkowano Kresowej BK płk. dypl. J. Grobickiego. 24 września 1 pszw. wzmocnionymi 3 szwadronem i szwadronem marszowym, zamknął szosę Narol - Lubaczów na odcinku 1 km, celem umożliwienia przejścia Kresowej BK, doszło do walki z kolumnami zmotoryzowanymi wojsk niemieckich, zniszczono 2 czołgi i samochód. Po przejściu Kresowej BK przez szosę szwoleżerowie dołączyli do brygady stanowiąc jej ariergardę. 25 września pułk odpoczywał w Horyńcu. Wieczorem tego dnia szwoleżerowie jako oddział straży przedniej dotarli do szosy Krakowiec-Jaworów i otrzymali podobne zadanie jak ubiegłej nocy rozkaz zamknięcia szosy od strony Jaworowa. Po zajęciu stanowisk od strony wschodniej nadjechała kolumna wojsk niemieckich wycofująca się z linii demarkacyjnej, doszło do boju, który trwał do świtu. O świcie 26 września pojawił się parlamentariusz niemiecki, uzgodniono z dowództwem niemieckiej 28 DP, że GOKaw. przejdzie bez walki na południe, a niemiecka dywizja na zachód bez walki. Po przejściu 1 pułku szwoleżerów do Rogoźna odparto atak pancernej czołówki sowieckiej, a pluton ppanc. zniszczył 3 czołgi. 27 września 3 bateria wysadziła armaty w rejonie wsi Siedliska z uwagi na ich ugrzęźnięcie w bagnistym terenie. Na pozycje pułku uderzyły wojska Armii Czerwonej, odcinając go od Kresowej BK. Wobec powyższego płk J. Albrecht podzielił pułk na dwie grupy; I grupa por. Orpiszewskiego 3 szwadron, połowa szwadronu ckm i połowa plutonu ppanc. i pozostałe pododdziały pułkowe w grupie z dowódcą pułku i II grupa rtm. Wickenhagena szwadron marszowy z połową szwadronu ckm i plutonu ppanc. Obie grupy przebijały się osobno na południe ku granicy węgierskiej. Grupa rtm. Wickenhagena 50 km przed Przemyślem stoczyła zwycięską potyczkę z wojskami niemieckimi niszcząc samochód pancerny i biorąc do niewoli oficera z samochodem osobowym. 3 października 1939 w rejonie Medyki okrążona grupa dostała się do niemieckiej niewoli. Grupa płk. Albrechta skapitulowała przed wojskami niemieckimi i 4 października złożyła broń w Żurawicy.

Grupa szwadronów 1 pułku szwoleżerów rtm. F. Flatau

11 września 1939 nastąpiło podzielenie 1 pułku szwoleżerów na dwie grupy, rozkazem dowódcy Mazowieckiej BK. Wieczorem stacjonujące w folwarku Tadeuszów jako odwód brygady 1, 2, 4 szwadrony i pluton ckm, wraz z działonem ppanc. włączone zostały do kolumny zastępcy dowódcy brygady płk. Mikołaja Więckowskiego, która na rozkaz dowódcy wycofała się w kierunku Leśnogóry. W nocy 12 września szwadrony zdobyły Leśnogórę, a o świcie 2 szwadron miejscowość Stawiska, poległo 4 szwoleżerów, a 1 został ranny. Tyły kolumny walczącej o Stawiska, zaatakował niemiecki oddział pancerny, niszcząc baterię 1 dak doszło do rozproszenia maszerującej kolumny. Dowództwo nad wycofującymi się szwadronami szwoleżerów objął dowódca 2 szwadronu rtm. Franciszek Flatau. 13 września szwadrony pomaszerowały w kierunku Garwolina przez Jeruzal i Kamieniec. W trakcie marszu 14 września szwadrony zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię i broń maszynową pod miejscowością Żebrak i zostały okrążone. Nocą 14/15 września szwadrony wydostały się z okrążenia i pomaszerowały się w kierunku Żeliszew, szwadrony straciły kontakt z 2 szwadronem, przy którym pozostali dowódcy tych szwadronów. 15 września rtm. Flatau dowiedział się od dowódcy 52 pociągu pancernego na stacji kolejowej Sosnowe o miejscu przebywania, 22 pułku ułanów. 16 września szwadron 2/1 pszw. rtm. Flatau we wsi Wola Kałuska dołączył do płk. W. Płonki. Wraz z grupą 22 pułku ułanów szwoleżerowie podjęli marsz w kierunku Brześcia n/Bugiem, pod Kałuszynem kolumna została ostrzelana z zasadzki i poniosła straty w ludziach i koniach. Do szwadronu dołączyła część pułkowego plutonu łączności. 17 września grupa zatrzymała się na postój w lasach majątku Ruchna, tam grupa została zaskoczona przez oddział niemiecki, szwadron poniósł straty w rannych szwoleżerach i koniach.

Nocą 17/18 września grupa kawalerii płk. Płonki przekroczyła szosę Mińsk Mazowiecki-Brześć nad Bugiem i maszerowała przez Bartniki, Korczew do Drohiczyna Podlaskiego. Szwadron wraz z grupą kawalerii odpoczywał we wsi Rusków. Po drodze dołączył do niego pododdział z dwoma taczankami z 11 puł. i pod Drohiczynem 4 szwadron szwoleżerów z grupką z 1 szwadronu. Od 19 września Grupa „Chełm” płk. W. Płonki podjęła marsz na południe kraju trasą Tyśmienic-Siemień-Parczew-Chełm, w trakcie marszu do grupy dołączały większe i mniejsze grupki żołnierzy. W Tyśmienicy 22 września rtm Flatau otrzymał rozkaz utworzenia ze szwoleżerów i żołnierzy Mazowieckiej BK dywizjonu szwoleżerów. 23 i 24 września z wciąż dołączających oddziałów płk Płonka utworzył Grupę "Chełm". Nocą 24/25 września grupa z rejonu Chełma pomaszerowała do Krasnegostawu, 26 września Latyczowa, a 27 września Żółkiewki, gdzie nastąpiło połączenie z Grupą płk. dypl. T. Zieleniewskiego. 29 września grupy podjęły marsz w kierunku Janowa Lubelskiego. Grupa płk. Płonki 29 września w Dzwoli okrążyła i rozbiła w walce niemiecki dywizjon ppanc. z 27 DP. Po walce Grupa i szwoleżerowie odpoczywali w lasach obok wsi Momoty. 30 września od wschodu oddziały polskie zostały otoczone przez wojska sowieckie. Nie mogąc się przebić na południe 1 października, Grupa Kawalerii płk. Płonki, w jej składzie dywizjon szwoleżerów, złożyli broń 2 października we wsi Bukowa przed wojskami sowieckimi. Większość oficerów dywizjonu szwoleżerów została zamordowana wiosną 1940.

Działania i walki pododdziałów II rzutu mobilizacyjnego 1 pułku szwoleżerów

Po wyruszeniu na front pułku, w koszarach w Warszawie pozostały nadwyżki mobilizacyjne i kadra, w ramach mobilizacji powszechnej w jej I rzucie rozpoczęto mobilizację szwadronu marszowego pułku pod dowództwem rtm. rez. Karola Wickenhagena w Wilanowie. Po sformowaniu szwadron składał się z czterech plutonów liniowych, plutonu ckm i działonu z armatą ppanc. kal. 37 mm. Szwadron marszowy w dniu 2 września opuścił rejon zakwaterowania i udał się w kierunku walk macierzystego pułku. 12 września wszedł w skład grupy dowódcy 1 pszw. płk. Albrechta i dzielił z nią dalszy szlak bojowy, aż do złożenia broni 3 października 1939 r.

Dowódcą Oddziału Zbierania Nadwyżek 1 pułku szwoleżerów został mjr Mieczysław Bigoszewski. Ze zgłaszających się do koszar pułku oficerów i szeregowych rezerwy formowano szwadrony i wysyłano sukcesywnie do Ośrodka Zapasowego Mazowieckiej BK w Garwolinie. Z zasobów ośrodka szwadrony były uzbrajane, przydzielano im konie, siodła, niepełne wyposażenie (brak było; masek pgaz., opatrunków osobistych, łopatek, hełmów, itd.). W oddziale zbierania nadwyżek wystawiano do 3 września reprezentacyjną konną asystę honorową, ostatnią akredytowanemu posłowi Turcji w sile plutonu. 4 września Ośrodek Zbierania Nadwyżek 1 pszw. wymaszerował do Ośrodka Zapasowego Mazowieckiej Brygady Kawalerii w Garwolinie, Oddział zakwaterowany został we wsi Zawady koło Garwolina.

2 szwadron marszowy konny

Sformowany w ramach mobilizacji powszechnej pod dowództwem rtm. rez. Jana Ciurlik-Nowińskiego wymaszerował pieszo z Warszawy 2 września do Garwolina, na miejscu zakończono jego organizację, został wyposażony i uzbrojony otrzymał konie z mobilizacji. Wobec ataków lotnictwa niemieckiego na Garwolin 7 września szwadron wymaszerował w kierunku Włodawy, tam na miejscu dołączył do szwadronu 7 puł. rtm. L. Bernsteina i wspólnie pomaszerowali w kierunku Kowla przez Werby Nowe i Jeziorany. 18 września wszedł w skład Grupy „Kowel” płk. dypl. Leona Koca. Szwadron wszedł w skład dywizjonu kawalerii rtm. Ludwika Bernsteina. Z uwagi na wkroczenie wojsk sowieckich, szwadron rtm. Ciurlik-Nowińskiego w składzie dywizjonu walczył z bojówkami ukraińskimi w Jezierzanach i w Werbie koło Włodzimierza Wołyńskiego z dywersantami komunistycznymi i z czołgami sowieckimi. 20 września przeprawił się przez Bug pod Uściługiem i wraz z dywizjonem 27 września dotarł do Żółkiewki i wszedł w skład Grupy płk. dypl. T. Zieleniewskiego. 29 września ok. godz.10.00 idące w straży przedniej szwadrony 1 pszw. i 7 puł. przy stacji kolejowej Szastarka uderzyły na niemiecką zmotoryzowaną kolumnę taborową, którą zniszczono, zadając straty wrogowi. W trakcie walki oraz od niemieckiego ostrzału artyleryjskiego szwadron poniósł duże straty osobowe. W godzinach popołudniowych reszta szwadronu w składzie dywizjonu kawalerii wzięła udział w zwycięskim natarciu na Janów Lubelski, następnie reszta szwadronu pomaszerowała do wsi Momoty. W Momotach 30 września pozostałość szwadronu dołączyła do dywizjonu szwoleżerów rtm. Flatau. Rtm. Ciurlik-Nowiński ze swoimi szwoleżerami odmówił złożenia broni i wraz z innymi ochotnikami z dywizjonu zabrał sztandar pułkowy i pomaszerował wraz z dywizjonem rtm. Bernsteina w kierunku Wisły wychodząc poza okrążenie. Po drodze ukryto sztandar, 2 października w rejonie wsi Wrzelowiec zatopiono broń w stawach, a pododdział został rozwiązany.

3 szwadron marszowy pieszy

Sformowany w koszarach szwoleżerów od 1 września z rezerwistów pod dowództwem por. Antoniego Lipkowskiego. 6 września szwadron wymaszerował do Garwolina, gdzie otrzymał uzupełnienie broni, pomimo zgromadzonych z mobilizacji w okolicy koni, brak było rzędów końskich, które spłonęły w zbombardowanych magazynach. Z tego względu szwadron pozostał pieszy. 9 września wymaszerował z bombardowanego Garwolina do Ryk. Tam dołączył do szwadronu 13 pułku ułanów rtm. Stanisława Zakrzewskiego. Po dojściu do Kurowa. Szwadron por. Lipkowskiego został włączony do Grupy Kawalerii ppłk. Edwarda Wani. W trakcie bitwy pod Cześnikami uległa częściowemu rozproszeniu Grupa Kawalerii Pieszej ppłk. Wani, 23 września spod Polanówki szwadron wycofał się na wschód, w kierunku Hrubieszowa. W trakcie marszu dowódca szwadronu przekazał dowodzenie nad trzema plutonami ppor. rez. Kazimierzowi Orzechowskiemu, a sam z jednym plutonem oddalił się w niewiadomym kierunku. Pozostała część szwadronu dołączyła do Grupy "Kowel" i wraz z nią dotarła 30 września do rejonu Janowa Lubelskiego. 30 września szwadron utracił kontakt z okrążoną grupą i ppor. Orzechowski rozpuścił podległe mu plutony, rozwiązując szwadron.

Dywizjon szwoleżerów warszawskiego pułku ułanów

Został utworzony ze szwoleżerów przybyłych wraz z OZN 1 pszw. do wsi Zawady pod Garwolinem. Organizację rozpoczęto w dniu 9 września poprzez sformowanie dwóch szwadronów, uzbrojeniu ich i wyposażeniu oraz przydzielono im konie. Utworzono dwa szwadrony szwoleżerów: 1 pod dowództwem por. Stefana Smolicza i 2 pod dowództwem rtm. Lubomira Packiewicza oraz dwa plutony; łączności dywizjonu pod dowództwem ppor. rez. Czesława Michalskiego i łączności warszawskiego pułku ułanów ppor. Lemańskiego. Każdy szwadron dywizjonu składał się z trzech plutonów liniowych i drużyny ckm, z dwoma ckm wz. 08. Adiutantem dywizjonu został rtm. rez. Jerzy Romocki. 11 września dywizjon pomaszerował na wschód w rejon Radzynia Podlaskiego, gdzie nazajutrz zakończono wyposażanie i uzbrajanie szwadronów. 13 września dywizjon szwoleżerów w składzie warszawskiego pułku ułanów wszedł w skład Kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego. Warszawski puł. 14 września pomaszerował w kierunku Łuszczowa, następnie 16/17 września dotarł w rejon Woli Żulińskiej i objął obronę linii rzeki Wieprz od Borowicy, przez Siennicę do Nadolna. 18 września dowódcą dywizjonu szwoleżerów został ppłk Piotr Głogowski. Atakującą w kierunku Zamościa 39 Dywizją Piechoty rez. od zachodu osłaniała Kombinowana BK poruszająca się po zachodnim brzegu Wieprza. Zgodnie z tym warszawski puł. współdziałając z 9 pułkiem piechoty Leg. 18/19 września wykonał natarcie na Krasnystaw. Pomimo początkowego powodzenia natarcie zostało zatrzymane przez kontratak niemieckiej 4 DP. Dywizjon szwoleżerów poniósł straty, kilku poległych, a ranny został dowódca 1 szwadronu por. Smolicz i 4 innych oficerów dywizjonu. Ze względu na nie zdobycie miasta dywizjon osłaniał brygadę od strony Krasnegostawu, a nocą 19/20 września wykonał marsz osiągając o świcie rejon Honiatycz, gdzie stanął na postój. Następnej nocy 20/21 września wykonał marsz do rejonu lasu kolonii Przewale, skąd o godz.14.00 wykonał natarcie w szyku pieszym na Komarów, który zdobyto. 22 września. Brygada Kawalerii płk. Zakrzewskiego weszła w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. W. Andersa. 23 września brygada maszerowała za czołowymi oddziałami grupy (Wołyńską BK) w kierunku granicy węgierskiej. Z uwagi na rozproszenie czołowych oddziałów Wołyńskiej BK do I rzutu natarcia zostały wprowadzone pułki Kombinowanej BK, natarcie spieszonego warszawskiego pułku ułanów i 8 pułku ułanów było wykonane przy wsparciu baterii 2 dywizjonu artylerii konnej w kierunku maszerującej ze wsi Rudki kolumny niemieckiej z 68 DP oraz wsi Kaczorki i Jacnia. W środku ugrupowania nacierał dywizjon szwoleżerów, mając za sąsiadów z prawej 8 puł. i lewej dywizjon 11 puł. W godzinach popołudniowych natarcie szwadronów zbliżyło się do niemieckiej kolumny na odległość 300 m i zostało zatrzymane silnym ostrzałem broni maszynowej i artylerii. Dodatkowo nieprzyjaciel wyprowadził kontratak piechoty z rejonu wzg. 297 na 8 puł. i częściowo dywizjon szwoleżerów. Artyleria niemiecka ostrzelała koniowodnych w lesie i tabory powodując popłoch koni. W dodatku na tyły natarcia, wyszło kolejne uderzenie niemieckiego batalionu od Adamowa wzdłuż szosy Potoczek-Jacnia. Resztki szwadronów odskoczyły do Niemirówek, Dominikanówka. W natarciu poległo i zostało rannych oraz dostało się do niewoli niemieckiej ponad 60% stanu dywizjonu szwoleżerów. Wieczorem dowódca dywizjonu ppłk Głogowski zdołał zebrać około 90 szwoleżerów. W dniach 24-27 września ppłk Głogowski próbował w rejonie Aleksandrowa, Józefowa i Terespola pod Biłgorajem, przebić się ze szwoleżerami z okrążenia. Próby skończyły się fiaskiem i szwoleżerowie dostali się do niewoli niemieckiej.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowództwo
dowódca pułku	płk dypl. kaw. Janusz Albrecht
zastępca dowódcy pułku	mjr Aleksander Hrynkiewicz
II zastępca dowódcy pułku	mjr Dymitr Szalikaszwili
kwatermistrz	mjr kaw. Mieczysław Bigoszewski
adiutant	por. Witold Marian Tarnowski
oficer ordynansowy i informacyjny	ppor. Jan Kazimierz Kochański
oficer broni	chor. Ryszard Czubowicz
dowódca szwadronu gospodarczego	por. rez. Edward Ledóchowski
oficer żywnościowy	por. rez. Stanisław Karol Jacobson
płatnik	kpt. int. Grzegorz Jung
lekarz	mjr lek. dr Stefan Tarnawski
lekarz wet.	kpt. lek. wet. Piotr Bylina
kapelan	ks. Jan Słoniński
1 szwadron
dowódca 1 szwadronu -	rtm. Ludwik Bieńkowski
dowódca I plutonu	por. Stanisław Arkadiusz Dejewski
dowódca II plutonu	ppor. Witold Kazimierz Ostrowski
dowódca III plutonu	ppor. rez. Tadeusz Topolnicki
2 szwadron
dowódca 2 szwadronu	rtm. Franciszek Flatau
dowódca I plutonu	ppor. Zbigniew Henryk Zieliński
dowódca II plutonu	ppor. rez. Andrzej Manteuffel
dowódca III plutonu	pchor. Józef Przybyszewski
3 szwadron
dowódca 3 szwadronu	por. Stefan Andrzej Orpiszewski
dowódca I plutonu	por. Witold Weli Hózman-mirza-Sulkiewicz
dowódca II plutonu	ppor. Marian Nitecki
dowódca III plutonu	ppor. Tomasz Libiszowski
4 szwadron
dowódca 4 szwadronu	rtm. Roman Chruszczewski
dowódca I plutonu	por. rez. Michał Jaworski
dowódca II plutonu	ppor. Andrzej Lucjan Janiszewski
dowódca III plutonu	por. rez. Tadeusz Staszewski
szwadron ckm
dowódca szwadronu ckm	rtm Kazimierz Pereświet-Sołtan
dowódca I plutonu	ppor. Józef Mossakowski
dowódca II plutonu	por. rez. Michał Bylina
dowódca III plutonu	ppor. Alfred Steinkeller
Pododdziały specjalne
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Stanisław Jastrzębski
dowódca plutonu kolarzy	por. Ryszard Jerzy Trętowsk
dowódca drużyny pionierów	ppor. rez. Mieczysław Czyhiryn
dowódca plutonu ppanc.	por. Bohdan Pawłowicz

1 pułk szwoleżerów Armii Krajowej

Koszary 1 Pułku Szwolożerów wykorzystywane w czasie okupacji niemieckiej jako punkt zborny osób zatrzymywanych w czasie łapanek

Na terenie V Obwodu Mokotów Okręgu Warszawskiego SZP, ZWZ, AK już jesienią 1939 przystąpiono do odtwarzania w konspiracji 1 pułku szwoleżerów, początkowo pod dowództwem mjr. Mieczysława Bigoszewskiego ps. "Groch", od maja 1943 rtm. Stefana Smolicza ps. "Wrak". 1 pułk szwoleżerów w większości według struktur konspiracyjnych stanowił 1 Rejon V Obwodu. Sformowano w Warszawie 4 szwadrony liniowe i szwadron ckm. Pułk w latach okupacji z jednostki skadrowanej rozwinął się do stanu do 600 szwoleżerów. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim w okresie od 1 sierpnia 1944 do 2 października 1944 na terenie Czerniakowa, Mokotowa, lasów Chojnowskich i Śródmieścia. W folwarku Sobótka w powiecie sandomierskim rtm. Karol Wickenhagen w swoim majątku ziemskim rozpoczął tworzenie szwadronu szwoleżerów. Gromadzono żołnierzy kawalerii, broń, mundury, rzędy końskie i wyposażenie kawaleryjskie. Prowadzono praktyczne szkolenie dla ochotników z okolicy, a dodatkowo prowadzono szkolenie dla szkoły podchorążych i podoficerskiej. Od 1943 utworzono pododdział pogotowia bojowego. sformowano 3 plutony liniowe i pluton ckm z 3 karabinami maszynowymi. 26 lipca 1944 szwadron podjął działania bojowe w ramach akcji "Burza" i "Deszcz". Szwadron w trakcie koncentracji, marszu do Warszawy i późniejszych walk Kieleckiego Korpusu AK stanowił kawalerię dywizyjną 2 Dywizji Piechoty Legionów AK. Rozformowany został 24 grudnia 1944 z uwagi na trudną sytuację na zapleczu frontu i nasycenie wojskiem niemieckim terenu działań.

W Polskich Siłach Zbrojnych

5 lutego 1945 przystąpiono do organizacji 1 pułku szwoleżerów (kadrowego), jako rozpoznawczego pułku samochodów pancernych I Korpusu Polskiego. W związku z zakończeniem wojny, do 10 listopada 1945 pułk rozwiązano.

Symbole pułkowe

Marsz. Piłsudski dekoruje sztandar 1 Pułku Szwoleżerów Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari

Płomień pułkowej fanfary (trąbki) ze zbiorów Muzeum i Instytutu Sikorskiego w Londynie

Sztandar

Jesienią 1919 w Warszawie zorganizował się komitet, który dla pułku ufundował sztandar. Na jednej stronie sztandaru wyhaftowano obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz napis „Tuum fac. nec respicies finem”, a na drugiej stronie sztandaru Orzeł Biały oraz napis „1-y pułk szwoleżerów Józefa Piłsudskiego”. W kościele garnizonowym na placu Saskim odbyła się 17 listopada uroczystość poświęcenia sztandaru, którego dokonał biskup polowy wojsk polskich ks. Stanisław Gall. Po poświęceniu sztandar został przewieziony na dziedziniec Belwederu, gdzie Marszałek Józef Piłsudski wbił gwóźdź z napisem „Wilno”, a następnie wręczył go dowódcy pułku mjr. Gustawowi Orlicz-Dreszerowi.

Sztandar pułku za całokształt pracy bojowej otrzymał Krzyż Virtuti Militari V klasy, a dekoracja odbyła się 19 marca 1921 w Chełmie.

Po wojnie sztandar został odnaleziony w Zakrzówku i przewieziony do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Odznaka pamiątkowa

13 grudnia 1921 generał porucznik Kazimierz Sosnkowski zezwolił na noszenie odznak pamiątkowych wyłącznie tych, które zostały zatwierdzone przez Ministra Spraw Wojskowych lub Naczelnego Wodza. Wśród tych odznak została wymieniona odznaka pamiątkowa 1 pułku szwoleżerów. 12 lutego 1929 Minister Spraw Wojskowych zatwierdził regulamin odznaki pamiątkowej. Odznaka o wymiarach 50 mm ma kształt wielopromiennej gwiazdy orderowej w centrum której umieszczono medalion z inicjałami „JP”, obwiedziony wstęgą Orderu Virtuti Militari. Odznaka oficerska – dwuczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Autorem projektu odznaki był por. Stanisław Szygiel, a wykonawcą Wiktor Gontarczyk z Warszawy.

Oznaka żałobna

26 czerwca 1935 Minister Spraw Wojskowych „w celu uczczenia i utrwalenia pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego w pułkach: 1 szwoleżerów, 41 i 66 piechoty, których Szefem był Zmarły Marszałek oraz dla Korpusu Kadetów Nr 1, który w tytule swoim nosi Nazwisko Marszałka Piłsudskiego – ustanowił stałą oznakę żałobną.” Oznakę stanowiła czarna obwódka, średnicy 3 mm, złożona z podwójnego czarnego sznura – jedwabnego u oficerów i podoficerów zawodowych, a bawełnianego u szeregowców i kadetów – przyszyta do krawędzi lewego naramiennika kurtki i płaszcza, i noszona stale w służbie i poza służbą do wszystkich rodzajów ubioru wojskowego.

Święto pułkowe

W 1920 zebranie oficerskie podjęło uchwałę by świętem pułku był dzień 10 grudnia, rocznica chrztu bojowego – pierwszej bitwy Pułku stoczonej w 1918 pod Dołhobyczowem przez zbiorowy szwadron, wystawiony w połowie przez 2 i 3 szwadron.

19 maja 1927 Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski „ustalił i zatwierdził” dzień 10 grudnia świętem pułkowym.

Barwa

Barwa	Opis
	Proporczyk srebrny z wąskim amarantowym paskiem pośrodku
	Proporczyk dowództwa
	Proporczyk 1 szwadronu
	Proporczyk 2 szwadronu
	Proporczyk 3 szwadronu
	Proporczyk 4 szwadronu
	Proporczyk 5 szwadronu ckm
	Proporczyk plutonu łączności
Inne	Opis
	na czapce okrągłej – otok amarantowy
	Lampasy amarantowe, wypustka biała
	„Łapka” (do 1921) – karmazynowa, wypustka biała

Żurawiejka

Szwoleżery kręcą głową, Chcą być Gwardią Narodową.	Zawsze dumny z szefa swego, To szwoleżer Piłsudskiego.	Ciesz się, bracie szwoleżerze, Masz protekcję w Belwederze.
Siedzą sobie tak w Warszawie. Przy kieliszku i przy kawie.	Z adiutantów i lekarzy, Ma Warszawa pułk gówniarzy.	W Belwederze na kwaterze Pośpisz, bracie szwoleżerze.

Szwoleżerowie Józefa Piłsudskiego

Dowódcy pułku

• rtm. / mjr Gustaw Orlicz-Dreszer (5 XI 1918 – 29 IV 1920)
• rtm. Jan Głogowski (29 IV 1920 – 25 V 1920)
• mjr Gustaw Orlicz-Dreszer (25 V – 25 VI 1920)
• rtm./mjr Jan Głogowski (25 VI – 15 VIII 1920)
• mjr dypl. Jerzy Grobicki (15 VIII 1920 – 8 V 1921)
• ppłk kaw. Jan Głogowski (8 V 1921 – 30 IX 1926 → p.o. dowódcy XII BK)
• płk dypl. kaw. dr Bolesław Wieniawa-Długoszowski (30 IX 1926 – 26 X 1928)
• ppłk / płk dypl. kaw. Jan Karcz (31 X 1928 – 2 X 1931 → szef Departamentu Kawalerii MSWojsk.)
• płk dypl. kaw. Antoni Durski-Trzaska (2 X 1931 – 29 V 1937 → dowódca 10 BK)
• płk dypl. kaw. Janusz Albrecht (29 V 1937 – 29 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 - I zastępca dowódcy)

• ppłk kaw. Kazimierz Duchnowski (do 5 XI 1928 → dowódca 23 puł.)
• mjr / ppłk kaw. Kazimierz Mastalerz (5 XI 1928 - 31 III 1930 → dowódca 8 puł.)
• ppłk kaw. Konrad Zembrzuski (31 III 1930 - 23 III 1932 → dowódca 15 puł.)
• ppłk dypl. kaw. Józef Trepto (23 III 1932 - 21 III 1935 → szef sztabu DOK I)
• ppłk dypl. kaw. Józef Szostak (21 III 1935 - 1936 → Sztab Główny)
• mjr / ppłk kaw. Zdzisław Dziadulski (27 X 1936 - VIII 1939 → OZ Kawalerii „Garwolin”)
• mjr kaw. Aleksander Hrynkiewicz (1939)

• 
  Orlicz-Dreszer
• 
  Jan Głogowski
• 
  Jerzy Grobicki
• 
  Bolesław Wieniawa-Długoszowski
• 
  Jan Karcz
• 
  Antoni Durski-Trzaska
• 
  Janusz Albrecht

Żołnierze 1 pułku szwoleżerów - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych oficerów znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Chruszczewski Roman	rotmistrz	żołnierz zawodowy		Charków
Czarkowski Jan Bolesław	porucznik	żołnierz zawodowy		Katyń
Dejewski Arkadiusz	porucznik	żołnierz zawodowy		Katyń
Doliński Mieczysław	podporucznik rezerwy	inżynier rolnik		Charków
Jacobson Stanisław	porucznik rezerwy	inżynier rolnik	Związek Spółdzielni Mleczarskich w Warszawie	Charków
Kobusiewicz Aleksander	podporucznik rezerwy	inżynier rolnik	majątek Rusociny	Katyń
Korzybski-Habdank Stanisław	porucznik rezerwy	prawnik	sędzia sądu w Warszawie	Katyń
Krusche Jan	rotmistrz rezerwy	prawnik	kier. fabryki w Warszawie	Katyń
Kuszel Jerzy	rotmistrz w st. sp.			Charków
Ostromęcki Piotr	porucznik	żołnierz zawodowy		Katyń
Ostrowski Witold	podporucznik	żołnierz zawodowy		Katyń
Perednia Jerzy	podporucznik rezerwy	lekarz weterynarii	praktyka w Bielsku	Katyń
Staszewski Tadeusz	porucznik rezerwy		przedsiębiorca	Katyń
Zieliński Zbigniew	podporucznik	żołnierz zawodowy		Katyń

Upamiętnienie

Tablica epitafijna poległych żołnierzy 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego w katedrze polskokatolickiej św. Ducha w Warszawie

W katedrze Świętego Ducha w Warszawie, garnizonowym kościele pułku w okresie II Rzeczypospolitej, została ustanowiona tablica epitafijna poległych żołnierzy 1 Pułku Szwoleżerów, a obok niej 9 grudnia 1936 w została odsłonięta tablica upamiętniająca płk. Jana Głogowskiego i gen. Gustawa Orlicz-Dreszera.

Bibliografia

• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, 1934. [dostęp 2016-06-11].
• Krzysztof Mijakowski, Paweł Rozdżestwieński: 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Wielka księga kawalerii polskiej 1918–1939. Tom 1. Edipresse Polska SA, 2012. ISBN 978-83-7769-220-2.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Jan Karcz, Wacław Kryński: Zarys historji wojennej 1–go pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1931, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Łukasz Nadolski, „Zapomniana szarża – Arcelin 17 VIII 1920”, Militaria XX wieku, nr 4 (25), lipiec-sierpień 2008
• „Rocznik Oficerów Kawalerji 1930”, Nakładem „Przeglądu Kawaleryjskiego”, Warszawa 1930.
• Stanisław Radomyski: Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu 1926-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1992. ISBN 83-85621-06-7.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947. Rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Jerzy Stanisław Wojciechowski: 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Tom = 43. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-76-8.
• Józef Garliński (red.): Pierwszy Pułk Szwoleżerów Marszałka Józefa Piłsudskiego 1914-1945. Łomianki: wydanie 2(krajowe) LTW, 1987. ISBN 978-83-88736-96-4.
• Leszek Rościszewski: 1 pułk szwoleżerów Józefa Piłsudskiego 1918-1939. Barwa i Broń Tom 7. Warszawa: Feniks editions, 1993. ISBN 83-900217-6-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Michał Pacut: Mazowiecka Brygada Kawalerii w wojnie 1939 roku. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, Wydawnictwo Taktyka i Strategia, 2013. ISBN 978-83-62046-49-2.
• Dariusz Prokopiuk: Mazowiecka Brygada Kawalerii w latach Drugiej Rzeczypospolitej i w kampanii wrześniowej 1939 r.. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-332-5.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
• Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.