Skrótowiec

Skrótowiec lub akronim (z gr. ákros = skrajny) – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibis-i].

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

• Skrótowce literowe (literowce) – złożone z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. W przypadku literowców litery skrótowca wymawiane są osobno, np.:
  • AGD – artykuły gospodarstwa domowego [wymowa: a-gie-de]
  • AZS – Akademicki Związek Sportowy [wymowa: a-zet-es]
  • NBP – Narodowy Bank Polski [wymowa: en-be-pe]
  • BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem [wymowa: be-be-wu-er]
  • PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń [wymowa: pe-zet-u]
  • RP – Rzeczpospolita Polska [wymowa: er-pe]

• Skrótowce głoskowe (głoskowce) – złożone, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia; litery skrótowca wymawiane są jednak łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców literowych zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:
  • GUS – Główny Urząd Statystyczny [wymowa: gus]
  • OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej [wymowa: obop]
  • PAN – Polska Akademia Nauk [wymowa: pan]
  • ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych [wymowa: zus]

• Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) – składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:
  • Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów [wymowa: pafawag]
  • Polfa – Polska Farmacja [wymowa: polfa]
  • baon – batalion [wymowa: baon]
  • Fablok – Fabryka lokomotyw [wymowa: fablok]

• Skrótowce mieszane (kombinowane) – mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów; w zależności od rodzaju wymieszania wyróżnia się wśród nich:
  • literowo-głoskowe, np.:
    • CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej [wymowa: ce-bos]
    • CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego [wymowa: cepelia]
    • SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki [wymowa: es-gie-pis]
  • literowo-grupowe, np.:
    • PZMot – Polski Związek Motorowy [wymowa: pe-zet-mot]
    • PZKosz – Polski Związek Koszykówki [wymowa: pe-zet-kosz]
  • głoskowo-grupowe, np.:
    • Polmos – Polski Monopol Spirytusowy [wymowa: pol-mos]
  • grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
    • Arged – artykuły gospodarstwa domowego [wymowa: ar-ged]

• Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) – skrótowce, w skład których wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:
  • Investbank – bank inwestycyjny [wymowa: inwestbank]
  • Amerbank – bank amerykański [wymowa: amerbank]

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe i sylabowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego. W innych językach obowiązują odmienne reguły. W języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele skrótowców angielskich w języku polskim wymawianych głoskowo, w języku angielskim wymawianych jest literowo, np.:

• CMYK – Cyan Magenta Yellow Black [wymowa: pol. cmyk, ang. si-em-łaj-kej]
• HIV – human immunodeficiency virus [wymowa: pol. hif lub hiw, ang. ejcz-aj-wi]
• UFO – unidentified flying object [wymowa: pol. ufo, ang. ju-ef-oł]
• VIP – very important person [wymowa: pol. wip, ang. wi-aj-pi]

Wymawianie literowe dotyczy jednak skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, podobnie jak w języku polskim, wymawiane są sylabicznie, np.:

• AIDS – acquired immunodeficiency syndrome [wymowa: pol. eids, ang. eidz]
• NATO – North Atlantic Treaty Organization [wymowa: pol. nato, ang. nejtoł]
• laser – light amplification by stimulated emission of radiation [wymowa: pol. laser, ang. lejze]
• radar – radio detection and ranging [wymowa: pol. radar, ang. rejda:]

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

• HTML – Hypertext Markup Language [wymowa: pol. ha-te-em-el, ang. ejcz-ti-em-el]

Odmiana skrótowców

Jeśli skrótowiec da się odmieniać, robi się to z użyciem łącznika, np.: „w HTML-u”, „z GUS-em”. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik: „WAT” – „Wacie”. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec ma charakter rzeczownika i kończy się małą literą: „Polfa” – „Polfy”.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. „DJ’a”, jest błędem.

Zobacz też

• allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
• akronim rekurencyjny
• brachygrafia
• skrót

Linki zewnętrzne

• Zasady polskiej pisowni dotyczące skrótowców