Skrótowiec

Skrótowiec lub akronim (z gr. ákros 'skrajny' i ónoma 'imię') – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibis-i].

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

Skrótowce literowe

Skrótowce literowe są złożone z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. W przypadku literowców litery skrótowca wymawiane są osobno, np.:

• AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
• AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
• NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
• BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
• PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
• RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.

Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią literę, np. /pe zet u/. Zarówno skrótowce głoskowe jak i literowe nie odmieniają się.

Skrótowce głoskowe

Skrótowce głoskowe (głoskowce) – złożone, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia; litery skrótowca wymawiane są jednak łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców literowych zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:

• GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
• OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
• PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
• ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.

Skrótowce grupowe

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) – składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:

• Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
• Polfa – Polska Farmacja /polfa/
• baon – batalion /baon/
• Fablok – Fabryka lokomotyw /fablok/.

Przy odczytywaniu skrótowców grupowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pafawag/

Skrótowce mieszane

Skrótowce mieszane (kombinowane) – mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów; w zależności od rodzaju wymieszania wyróżnia się wśród nich:

• literowo-głoskowe, np.:
• CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /ce-bos/
• CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cepelia/
• SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /es-gie-pis/

• literowo-grupowe, np.:
  • PZMot – Polski Związek Motorowy /pe-zet-mot/
  • PZKosz – Polski Związek Koszykówki /pe-zet-kosz/

• głoskowo-grupowe, np.:
  • Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /pol-mos/

• grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
  • Arged – artykuły gospodarstwa domowego /ar-ged/.

Skrótowce złożeniowe

Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) – skrótowce, w skład których wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:

• • Investbank – bank inwestycyjny /investbaŋk/
  • Amerbank – bank amerykański /amerbank/.

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe i sylabowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego. W innych językach obowiązują odmienne reguły. W języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele skrótowców angielskich w języku polskim wymawianych głoskowo, w języku angielskim wymawianych jest literowo, np.:

• CMYK – Cyan Magenta Yellow Black pol.: cmyk, ang.: siː'em'waɪˈkeɪ
• HIV – human immunodeficiency virus pol.: hif lub hiw, ang.: eɪtʃˈaɪˈviː
• UFO – unidentified flying object pol.: ufo, ang.: juːˈef'əʊ
• VIP – very important person pol.: wip, ang.: viː'aɪ'piː.

Wymawianie literowe dotyczy jednak skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, podobnie jak w języku polskim, wymawiane są sylabicznie, np.:

• AIDS – acquired immunodeficiency syndrome; pol.: ejds, ang.: eɪdz
• NATO – North Atlantic Treaty Organization; pol.: nato, ang.: neɪtəʊ
• laser – light amplification by stimulated emission of radiation; pol.: laser, ang.: leɪzə
• radar – radio detection and ranging; pol.:radar, ang.: reɪdə.

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

• HTML – Hypertext Markup Language – pol.: ha-te-em-el, ang.; eɪʧ'tiː'em'el.

Odmiana skrótowców

Jeśli skrótowiec da się odmieniać, robi się to z użyciem łącznika, np.: „w HTML-u”, „z GUS-em”. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik: „WAT” – „Wacie”. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec ma charakter rzeczownika i kończy się małą literą: „Polfa” – „Polfy”.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. „DJ’a”, jest błędem.

Zobacz też

• allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
• akronim rekurencyjny
• brachygrafia
• skrót

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.

Linki zewnętrzne

• Zasady polskiej pisowni dotyczące skrótowców