Skrótowiec

Skrótowiec lub akronim (z gr. ákros 'skrajny' i ónoma 'imię') – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibis-i].

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

Skrótowce literowe

Skrótowce literowe są złożone z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. W przypadku literowców litery skrótowca wymawiane są osobno, np.:

• AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
• AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zɛt-ɛs/
• NBP – Narodowy Bank Polski /ɛn-bɛ-pɛ/
• BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /bɛ-bɛ-wu-ɛr/
• PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pɛ-zɛt-u/
• RP – Rzeczpospolita Polska /ɛr-pɛ/

Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią literę, np. /pɛ zɛt 'u/. Zarówno skrótowce głoskowe jak i literowe nie odmieniają się.

Skrótowce głoskowe

Skrótowce głoskowe (głoskowce) – złożone, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia; litery skrótowca wymawiane są jednak łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców literowych zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:

• GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
• OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
• PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
• ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/

Skrótowce grupowe

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) – składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:

• Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
• Polfa – Polska Farmacja /polfa/
• baon – batalion /baon/
• Fablok – Fabryka lokomotyw /fablok/

Przy odczytywaniu skrótowców grupowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pafa'wag/

Skrótowce mieszane

Skrótowce mieszane (kombinowane) – mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów; w zależności od rodzaju wymieszania wyróżnia się wśród nich:

• literowo-głoskowe, np.:
• CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /cɛ-bos/
• CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cɛ'pɛlia/
• SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /ɛs-giɛ-pis/

• literowo-grupowe, np.:
  • PZMot – Polski Związek Motorowy /pɛ-zɛt-mot/
  • PZKosz – Polski Związek Koszykówki /pɛ-zɛt-koʃ/

• głoskowo-grupowe, np.:
  • Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /pol-mos/

• • grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
  • Arged – artykuły gospodarstwa domowego /ar-gɛd/

Skrótowce złożeniowe

Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) – skrótowce, w skład których wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:

• • Investbank – bank inwestycyjny /invɛstbaŋk/
  • Amerbank – bank amerykański /amɛrbaŋk/

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe i sylabowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego. W innych językach obowiązują odmienne reguły. W języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele skrótowców angielskich w języku polskim wymawianych głoskowo, w języku angielskim wymawianych jest literowo, np.:

• CMYK – Cyan Magenta Yellow Black pol. /cmyk/, ang. /'siː'em'waɪˈkeɪ /
• HIV – human immunodeficiency virus pol. /hif/ lub hiw, ang. /eɪtʃˈaɪˈviː/
• UFO – unidentified flying object pol. /ufo/, ang. /'juːˈef'əʊ/
• VIP – very important person pol. /vip/, ang. /viː'aɪ'piː/

Wymawianie literowe dotyczy jednak skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, podobnie jak w języku polskim, wymawiane są sylabicznie, np.:

• AIDS – acquired immunodeficiency syndrome pol. /ɛids/, ang. /eɪdz/
• NATO – North Atlantic Treaty Organization pol. /nato/, ang. /neɪtəʊ/
• laser – light amplification by stimulated emission of radiation [wymowa: pol. /lasɛr/, ang. /ˈleɪzə/
• radar – radio detection and ranging pol. /radar/, ang. /ˈreɪdə/

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

• HTML – Hypertext Markup Language pol. /ha-tɛ-ɛm-el/, ang. /eɪʧ'tiː'em'el/

Odmiana skrótowców

Jeśli skrótowiec da się odmieniać, robi się to z użyciem łącznika, np.: „w HTML-u”, „z GUS-em”. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik: „WAT” – „Wacie”. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec ma charakter rzeczownika i kończy się małą literą: „Polfa” – „Polfy”.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. „DJ’a”, jest błędem.

Zobacz też

• allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
• akronim rekurencyjny
• brachygrafia
• skrót

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.

Linki zewnętrzne

• Zasady polskiej pisowni dotyczące skrótowców