Skrótowiec

Skrótowiec lub akronim (stgr. ἄκρος ákros „skrajny” + ὄνομα ónoma „imię, nazwa”) – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) /awues/, BBC (British Broadcasting Corporation) /bibis-i/.

Skrótowce w języku polskim

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

Skrótowce literowe

Skrótowce literowe składają się z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia, przy czym każda z tych liter wymawiana jest osobno, np.:

• AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
• AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
• NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
• BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
• PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
• RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.

Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pe-zet-u/.

Skrótowce głoskowe

Skrótowce głoskowe (głoskowce) składają się, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia, jednak litery te wymawiane są tu łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:

• GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
• OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
• PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
• ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.

Przy odczytywaniu głoskowców akcentuje się przedostatnią sylabę, np. /obop/.

Skrótowce grupowe

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:

• Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
• Polfa – Polska Farmacja /polfa/
• Fablok – Fabryka Lokomotyw /fablok/
• baon – batalion /baon/.

Skrótowce mieszane

Skrótowce mieszane (kombinowane) mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów, w związku z czym wyróżnia się wśród nich:

• literowo-głoskowe, np.:
  • CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /cebos/
  • CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cepelia/
  • SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /es-gie-pis/

• literowo-grupowe, np.:
  • PZMot – Polski Związek Motorowy /pe-zet-mot/
  • PZKosz – Polski Związek Koszykówki /pe-zet-kosz/

• głoskowo-grupowe, np.:
  • Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /polmos/

• grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
  • Arged – artykuły gospodarstwa domowego /arged/.

Skrótowce złożeniowe

Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) to takie, w których skład wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:

• Investbank – bank inwestycyjny /investbank/
• Amerbank – bank amerykański /amerbank/.

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego, natomiast w innych językach mogą obowiązywać odmienne reguły. Na przykład w języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele literowców angielskich jest w języku polskim wymawianych głoskowo, np.:

• CMYK – Cyan Magenta Yellow Black: pol. /cmyk/, ang. /si-em-waɪ-ˈkeɪ/
• HIV – human immunodeficiency virus: pol. /hiw/, ang. /eɪtʃ-aɪ-ˈvi/
• UFO – unidentified flying object: pol. /ufo/, ang. /ju-ef-ˈəʊ/
• VIP – very important person: pol. /wip/, ang. /vi-aɪ-ˈpi/.

Wymawianie literowe dotyczy w angielskim skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, są podobnie jak w języku polskim wymawiane sylabicznie, np.:

• AIDS – acquired immunodeficiency syndrome: pol. /ejds/, ang. /eɪdz/
• NATO – North Atlantic Treaty Organization: pol. /nato/, ang. /neɪtəʊ/
• laser – light amplification by stimulated emission of radiation: pol. /laser/, ang. /leɪzə/
• radar – radio detection and ranging: pol. /radar/, ang. /reɪdə/.

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

• HTML – Hypertext Markup Language: pol. /ha-te-em-el/, ang. /eɪʧ-ti-em-ˈel/.

Odmiana skrótowców

Zarówno skrótowce głoskowe, jak i literowe, które kończą się samogłoską, pozostają w języku polskim nieodmienne (np. PKO, USA), natomiast te zakończone spółgłoską odmieniają się jak rzeczowniki (np. ZUS, ONZ). Jeśli skrótowiec się odmienia, końcówki zapisuje się z użyciem łącznika, np.: w HTML-u, z GUS-em. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik, np.: WAT – Wacie. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec kończy się małą literą: Polfa – Polfy.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. DJ’a, jest w języku polskim błędem.

Zobacz też

• allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
• akronim rekurencyjny
• brachygrafia
• skrót

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.

Linki zewnętrzne

• Skrótowce [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18] .