Skrótowiec
Skrótowiec lub akronim[1] (z gr. ákros 'skrajny' i ónoma 'imię') – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.
Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibis-i].
Spis treści
Klasyfikacja skrótowców[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.
Skrótowce literowe[edytuj | edytuj kod]
Skrótowce literowe są złożone z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia. W przypadku literowców litery skrótowca wymawiane są osobno, np.:
- AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
- AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
- NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
- BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
- PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
- RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.
Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią literę, np. /pe zet u/[2]. Zarówno skrótowce głoskowe jak i literowe nie odmieniają się[3].
Skrótowce głoskowe[edytuj | edytuj kod]
Skrótowce głoskowe (głoskowce) – złożone, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia; litery skrótowca wymawiane są jednak łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców literowych zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:
- GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
- OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
- PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
- ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.
Skrótowce grupowe[edytuj | edytuj kod]
Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) – składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:
- Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
- Polfa – Polska Farmacja /polfa/
- baon – batalion /baon/
- Fablok – Fabryka lokomotyw /fablok/.
Przy odczytywaniu skrótowców grupowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pafawag/[3]
Skrótowce mieszane[edytuj | edytuj kod]
Skrótowce mieszane (kombinowane) – mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów; w zależności od rodzaju wymieszania wyróżnia się wśród nich:
- literowo-głoskowe, np.:
- CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /ce-bos/
- CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cepelia/
- SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /es-gie-pis/
- literowo-grupowe, np.:
- głoskowo-grupowe, np.:
- Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /pol-mos/
- grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
Skrótowce złożeniowe[edytuj | edytuj kod]
Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) – skrótowce, w skład których wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:
-
- Investbank – bank inwestycyjny /investbaŋk/
- Amerbank – bank amerykański /amerbank/.
Skrótowce angielskie w języku polskim[edytuj | edytuj kod]
Wymawianie głoskowe i sylabowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego. W innych językach obowiązują odmienne reguły. W języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele skrótowców angielskich w języku polskim wymawianych głoskowo, w języku angielskim wymawianych jest literowo, np.:
- CMYK – Cyan Magenta Yellow Black pol.: cmyk, ang.: siː'em'waɪˈkeɪ
- HIV – human immunodeficiency virus pol.: hif lub hiw, ang.: eɪtʃˈaɪˈviː
- UFO – unidentified flying object pol.: ufo, ang.: juːˈef'əʊ
- VIP – very important person pol.: wip, ang.: viː'aɪ'piː.
Wymawianie literowe dotyczy jednak skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, podobnie jak w języku polskim, wymawiane są sylabicznie, np.:
- AIDS – acquired immunodeficiency syndrome; pol.: ejds, ang.: eɪdz
- NATO – North Atlantic Treaty Organization; pol.: nato, ang.: neɪtəʊ
- laser – light amplification by stimulated emission of radiation; pol.: laser, ang.: leɪzə
- radar – radio detection and ranging; pol.:radar, ang.: reɪdə.
Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:
- HTML – Hypertext Markup Language – pol.: ha-te-em-el, ang.; eɪʧ'tiː'em'el.
Odmiana skrótowców[edytuj | edytuj kod]
Jeśli skrótowiec da się odmieniać, robi się to z użyciem łącznika, np.: „w HTML-u”, „z GUS-em”. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik: „WAT” – „Wacie”[5]. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec ma charakter rzeczownika i kończy się małą literą: „Polfa” – „Polfy”.
Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. „DJ’a”, jest błędem.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
- akronim rekurencyjny
- brachygrafia
- skrót
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich. Wrocław, Łódź: Ossolineum, 1986, s. 20. ISBN 83-04-01914-0.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 231.
- ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 232.
- ↑ Przykład podany w "Słowniku poprawnej polszczyzny" Doroszewskiego, PWN 1980. Przykład nie jest w pełni zgodny z przedstawionymi zasadami – skrótowiec powinien był być zapisywany jako 'Argod' albo 'Argd' – ale nie ma na razie lepszego. Obecnie istnieje kilka firm o nazwie Arged.
- ↑ Zasady pisowni i interpunkcji. Polskie Wydawnictwo Naukowe. [dostęp 2009-03-22].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.