Aleksander Tarnowski (tancerz)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Aleksander Tarnowski
Ilustracja
Aleksander Tarnowski, 1852
Data i miejsce urodzenia

3 listopada 1821
Warszawa

Data i miejsce śmierci

2 czerwca 1882
Warszawa

Zawód, zajęcie

Artysta baletu

Narodowość

polska

Edukacja

Szkoła baletowa Teatru Wielkiego

Stanowisko

Pierwszy tancerz Teatru Wielkiego

Pracodawca

Warszawskie Teatry Rządowe

Rodzice

Stefan Józef Michał Tarnowski (1772-1847), Marianna z Klaszewskich (1792-1852)

Aleksander Tarnowski i Konstancja Turczynowicz w tańcu kaczucza z baletu Hrabina i wieśniaczka, 1847

Aleksander Tarnowski (ur. 3 listopada 1821[1][2] w Warszawie, zm. 2 czerwca 1882[3] w Warszawie) – najwybitniejszy polski tancerz baletowy XIX wieku.

Kariera artystyczna[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo[edytuj | edytuj kod]

Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej Tarnawskich, dopiero jego ojciec z niewiadomych powodów zmienił nazwisko rodowe na Tarnowski[2]. Urodził się jako Hubert Aleksander[1], syn Stefana Józefa Michała Tarnawskiego / Tarnowskiego (1772–1847), mistrza sztuki drukarskiej, zecera drukarni „Gazety Warszawskiej” Antoniego Lesznowskiego, i jego drugiej żony Marianny z Klaszewskich, 1. voto Friedlandowej (1792–1852). Był bratem-bliźniakiem artysty baletu Antoniego Tarnowskiego. Do szkoły baletowej Teatru Wielkiego wstąpił wraz z bratem 1 lipca 1835, gdzie był jednym z najbardziej utalentowanych uczniów, wychowankiem Romana Turczynowicza, Mikołaja Grekowskiego i Maurice’a Piona[2]. Już w 1836 r. debiutował w rolach solowych w przedstawieniach szkolnych, jako Alonzo i Ferdynand w Opiekunie oszukanym i Leander w balecie Dwa posągi na scenie ówczesnego Teatru Rozmaitości[4].

W blasku sławy[edytuj | edytuj kod]

Do zespołu baletowego Warszawskich Teatrów Rządowych należał prawdopodobnie od roku 1841. W krótkim czasie został czołowym tancerzem Teatru Wielkiego, zdobywając sławę pierwszego polskiego solisty baletu najszlachetniejszego typu danseur noble. Był ulubionym tancerzem dwóch najwybitniejszych dyrektorów warszawskiego baletu romantycznego: Filippa Taglioniego (1843–1853) i Romana Turczynowicza (1853–1866), którzy powierzali mu główne partie męskie w niemal wszystkich swoich realizacjach choreograficznych w Teatrze Wielkim. Partnerował też słynnym balerinom europejskim, występującym gościnnie w jego latach na scenie Teatru Wielkiego: już 24 lutego 1844 – legendarnej Marii Taglioni w baletowej scenie uwodzenia w operze Robert Diabeł Giacomo Meyerbeera; w 1853 roku – słynnej Carlotcie Grisi w baletach: Hrabina i wieśniaczka, Giselle, Esmeralda i Katarzyna, córka bandyty; w latach 1855–1857 i 1866–1867 – wybitnej rosyjskiej balerinie romantycznej Nadieżdzie Bogdanow w tych samych i innych baletach; a także innym znanym tancerkom zagranicznym. Był również partnerem scenicznym czołowych polskich solistek baletu romantycznego, jak: Karolina Wendt, Konstancja Turczynowicz, Anna i Karolina Straus czy Kamila Stefańska. Występował na scenie warszawskiej dla cesarzy rosyjskich: Mikołaja I i Aleksandra II oraz ich żon i rodzin. Cieszył się powszechnym szacunkiem, wielkim uznaniem krytyki i popularnością u publiczności.

Choroba[edytuj | edytuj kod]

W czerwcu 1856 roku przeszedł załamanie nerwowe[a]. Wysłano go wtedy dla wypoczynku za granicę. Po półrocznej przerwie powrócił na scenę, jednak w latach 1858–1866 był zmuszony przerwać swoją karierę. Początkowo leczono w warszawskim szpitalu dla nerwowo chorych, ale bezskutecznie, więc odesłano go do domu. W tym czasie wszystkie jego role objął z powodzeniem utalentowany brat-bliźniak Antoni Tarnowski. Po jego kontuzji, Do powrotu na scenę skłoniła Aleksandra dopiero w 1866 roku Nadieżda Bogdanowa podczas swojej wizyty w Warszawie z gościnnymi występami.

Końcówka kariery[edytuj | edytuj kod]

Po ośmiu latach przerwy, w dniu 4 marca 1866 pojawił się więc ponownie na scenie Teatru Wielkiego u boku Nadieżdy Bogdanowej w Giselle, a potem także w innych baletach. Nie tylko powrócił do swych dawnych ról, ale objął też nowe, w baletach: Korsarz, Modniarki, Monte-Christo i Rozbójnik morski. Tę drugą część kariery zakończył jednak już 18 czerwca 1867 występem w roli hrabiego Monte Christo, co odnotował jeden z recenzentów pisząc, że tego dnia odbyło się „ przedstawienie Monte-Christo, w którym p. Stefańska i p. Aleksander Tarnowski mieli zaszczyt okazać świetne swoje talenta wobec najdostojniejszego syna naszego monarchy, który tego wieczoru na widowisku teatralnym znajdować się raczył”[5].

Po odejściu z teatru żył jeszcze 15 lat pod troskliwą opieką brata Antoniego. W końcu zapadł na raka żołądka i zmarł w cierpieniach 2 czerwca 1882. Zgodnie z jego życzeniem nie upubliczniono wiadomości o pogrzebie, który odbył się 3 czerwca na cmentarzu Powązkowskim. Dopiero dwa dni później „Kurier Warszawski” zmieścił niewielką notatkę: „W dniu onegdajszym pochowano zwłoki śp. Aleksandra Tarnowskiego, niegdyś dzielnego tancerza baletu warszawskiego. Tarnowski, którego umysł uległ zbłąkaniu, zgasł w ciszy i zapomnieniu”[6].

Ważniejsze role[edytuj | edytuj kod]

Przedstawienia szkolne na scenie Teatru Rozmaitości, pozostałe od 1841 roku na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie[7][8]

  • 1836: Alonzo – Opiekun oszukany, choreografia Maurice Pion, muzyka Gioacchino Rossini / Józef Stefani (przedstawienie szkolne)
  • 1836: Leander – Dwa posągi, choreografia Louis Thiérry / Maurice Pion, muzyka Józef Elsner (przedstawienie szkolne)
  • 1837: Ferdynand – Opiekun oszukany, choreografia Maurice Pion, muzyka Gioacchino Rossini / Józef Stefani (przedstawienie szkolne)
  • 1841: Pas de deux – Figle wieśniacze, choreografia Maurice Pion wg Les Gaietés champêtres Jeana Corallego, muzyka Adolphe Adam
  • 1842: Pas de trois – Lucyperek, choreografia Maurice Pion wg Jules’a Perrota, muz. Ludwig Wilhelm Reuling, Józef Stefani
  • 1844: Solista – Poranek indyjski, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Józef Stefani
  • 1844: Pas de trois (z Marią Taglioni i Karoliną Wendt) – w II akcie opery Robert Diabeł, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Giacomo Meyerbeer
  • 1844: Jokle – Mimili, czyli Styryjczykowie, choreografia Maurice Pion, muzyka Józef Stefani
  • 1845: Kapitan Edward – Wyspa Amazonek, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Józef Stefani
  • 1845: Oficer - Zabawy zimowe, czyli Miłosne intrygi, choreografia Paolo Taglioni, muzyka Hermann Schmidt, Józef Stefani .
  • 1845: James – Sylfida, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Jean Schneitzhöffer
  • 1846: Hrabia – Mleczarka szwajcarska, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Gioacchino Rossini, Adalbert Gyrowetz, Wenzel Robert von Gallenberg / Józef Stefani
  • 1846: Paweł – Anetta, czyli Sen wieśniaczki, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Józef Stefani
  • 1847: Pas z girlandami – Przybycie, zabawa i odjazd na kolei żelaznej, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Józef Stefani
  • 1847: Hrabia de Saint Léon – Hrabina i wieśniaczka, czyli Przemiana żon, choreografia Roman Turczynowicz wg Le diable à quatre Josepha Maziliera, muzyka Adolphe Adam
  • 1848: Książę Albert – Giselle, choreografia Roman Turczynowicz wg Jeana Corallego, muzyka Adolphe Adam /Józef Stefani[9][10]
  • 1848: Benedykt – Piękna dziewczyna z Gandawy, choreografia Roman Turczynowicz wg Ferdinanda-Alberta Décombé zw. Albert, muzyka Adolphe Adam / Józef Stefani
  • 1849: Pas de trois – Diabeł kulawy, choreografia Roman Turczynowicz wg Le Diable boiteux Jeana Corallego, muzyka Casimir Gide, Józef Stefani
  • 1849: Don Alvares – Rozbójnik morski, choreografia Filippo Taglioni, muzyka Adolphe Adam, Józef Stefani
  • 1850: Solista – Markietanka i pocztylion, choreografia Filippo Taglioni wg La Vivandière Arthura Saint-Léona, muz. Cesare Pugni / Józef Stefani
  • 1850: Salvator Rosa – Katarzyna córka bandyty, choreografia Roman Turczynowicz wg Jules'a Perrota, muzyka Cesare Pugni / Józef Stefani
  • 1851: Kapitan gwardii Febus – Esmeralda, choreografia Roman Turczynowicz wg Jules'a Perrota, muzyka Cesare Pugni / Józef Stefani[7][11]
  • 1852: Gawot – Pałac kryształowy w Londynie, choreografia Roman Turczynowicz, muzyka Józef Stefani
  • 1853: Hrabia Leonardo – Asmodea, diabeł rozkochany, choreografia Roman Turczynowicz wg Le diable amoureux Josepha Maziliera, muzyka Giuseppe Alessandro Scaramelli, Józef Stefani
  • 1854: Fernando – Paquita, czyli Cyganie, choreografia Roman Turczynowicz wg Josepha Maziliera, muzyka Édouard Deldevez / Józef Stefani
  • 1857: Solista – Dwa dni karnawału w Wenecji, choreografia Carlo Blasis, muzyka Jan Quattrini
  • 1866: Conrad – Korsarz, choreografia Roman Turczynowicz wg Josepha Maziliera, muzyka Adolphe Adam / Józef Stefani (ze wstawionym mazurkiem Fryderyka Chopina)
  • 1866: Henryk – Modniarki, czyli Karnawał paryski, choreografia Roman Turczynowicz wg Pasquale Borriego, muzyka Matthias Strebinger / Gabriel Rożniecki
  • 1866: Edmond Dantès / Hrabia Monte Christo – Monte-Christo, choreografia Roman Turczynowicz wg Giuseppe Roty, muzyka Paolo Giorza i Stanisław Moniuszko[7][12]
  • 1867: Don Ramiro – Rozbójnik morski, choreografia Roman Turczynowicz wg Filippa Taglioniego, muzyka Adolphe Adam, Józef Stefani

Opinie o artyście[edytuj | edytuj kod]

Aleksander Tarnowski był jakby stworzony do tańca. Miał znakomite warunkami zewnętrzne, grację, zręczność, lekkością w tańcu, które wspierał niezwykłą pracowitością oraz świetną pamięcią choreograficzną. Żaden artysta polskiego baletu XIX wieku nie zyskał takiego uznania i popularności jak on, i tak znakomitych ocen swoich współczesnych.

Już w 1845 roku pisano o nim: „Do młodego pokolenia liczyć należy także pana Aleksandra Tarnowskiego: już dziś jest on jednym z najlepszych naszych tancerzy, nie nadużywa cierpliwości patrzących nieskończonymi piruetami. Taniec jego, skromniejszy jak uczniów dawnej szkoły, a tym samym lepszy i milszy dla patrzących, cechuje pewność i wykończenie zupełne”[13].

W 1848 roku, po premierze polskiej Giselle z Konstancją Turczynowicz w roli tytułowej i z nim w roli księcia Alberta (pojawiającego się wówczas w I akcie pod przybranym imieniem Konrad) czytamy: „Co za dobrana para z Konradem (panem Tarnowskim Aleksandrem); w nim także taniec drugą naturą, ciągle rozwijając się i kształcąc, połączyć umiał wdzięk z siłą, szlachetność ruchu z pewnością i swobodą. Uderzeniem nogi na kilka stóp wznosi się od ziemi, pada w attitudzie klasycznej, bije w jednym skoku niezliczone entrechats, by ze swobodą natychmiast w inny rodzaj przeskoczyć; ani na chwilę zmęczenia, wysilenia, trudu ujrzeć niepodobna. Dla takiej pary niech myślą baletmistrze, niech im wynajdują, układają, tworzą takie ustępy jak pas de deux w pierwszym akcie. To cała piosenka wypisana skokiem, wypowiedziana wdziękiem, wyśpiewana uśmiechem, spojrzeniem, pozą”[14].

W 1857 roku, po przerwie w jego występach, spowodowanej pierwszymi objawami choroby, odnotowano: „Publiczność z przyjemnością powitała p. Aleksandra Tarnowskiego, który po kilko-miesięcznej słabości, pierwszy raz ukazał się na scenie; nie szczędzono oznak zadowolenia, na jakie zawsze sprawiedliwie zasługuje ten utalentowany artysta”[15].

Podobnie było w 1866 roku po kolejnej, ośmioletniej tym razem przerwie w jego aktywności artystycznej, gdy po kontuzji swojego brata Antoniego powrócił na scenę występować ponownie w Giselle u boku Nadieżdy Bogdanowej. Prasa witała go z entuzjazmem: „Aleksander Tarnowski, który od lat kilku nie opuszczał swego mieszkania, teraz wskrzeszony jakby cudem przez serdeczne zajęcie i troskliwość p. Bogdanow, wystąpić miał znowu na scenę. Otóż fakt ten tak oryginalny, ważny w dziejach naszego baletu, spełnił się wczorajszego wieczoru. Nie potrzebujemy mówić, że publiczność wcześnie już wykupiła wszystkie bilety na takie niespodziankowe widowisko, tym skwapliwiej i chętniej, że obok wskrzeszonego tancerza ukazać się miała znowu jego urocza Nadzieja Bogdanow. (…) Publiczność porwana urokiem, a zachwycona odnalezieniem pierwszego tancerza w panu Aleksandrze Tarnowskim, sama równie jak on wzruszona, salwami piorunowych oklasków i okrzykami zapału nagradzała i Gizellę, i niepocieszonego kochanka. Pan Tarnowski wykonał całą swoją rolę doskonale, a pas de deux tańczył z taką lekkością, a nade wszystko gracją, że na chwilę chociaż pozwolił publiczności zapomnieć o stracie, jaką w osobie jego brata poniosła”[16]. „W tańcu p. Tarnowskiego nie znać było odzwyczajenia od sceny, owszem widać było, że nie przestawał pracować i kształcić się dalej. Męski wdzięk, godność ruchów, zręczność i siła, oto zalety tańca obu Tarnowskich”[17]. „Cudownie przywrócony naszej scenie artysta p. Tarnowski, służyć może za typ męskiego tańca, odznaczającego się siłą i wdziękiem”[18].

I jeszcze opinia historyka polskiego teatru Jana Tomasza Seweryna Jasińskiego, który znał osobiście obu braci Tarnowskich i śledził ich osiągnięcia sceniczne: „Byli obdarzeni od natury w powierzchowność Apolla Belwederskiego. Gracja, zręczność, lekkość, elegancja, wykonanie do zachwytu. Wszyscy wracający z zagranicy, co widzieli stołeczne balety, jednogłośnie orzekali, że takich tancerzy nigdzie nie ma”[19].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Chodziło prawdopodobnie o ciężki przypadek depresji, gdyż Józef Szczublewski w książce Teatr Wielki w Warszawie 1833-1993 (str. 135), wspominając o powrocie Aleksandra Tarnowskiego na scenę w 1866 roku, pisze, że było to po „ośmiu latach psychicznej zapaści” .

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b ASC cyrkułu III m. Warszawy, Akta urodzeń 1821 nr 440, s. 177-177v. (data ur. 6 stycznia 1822 podawana przez Słownik biograficzny teatru polskiego, 1765-1965 i inne publikacje jest błędna)
  2. a b c Paweł Chynowski, Gwiazdy naszego baletu romantycznego. W: Teatr. Refleksy i refleksje. Zbiory Muzeum Teatralnego w Warszawie, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa, 2017.
  3. ASC parafii rzymskokatolickiej św. Antoniego Padewskiego w Warszawie, Księga zmarłych 1882 nr 144, s. 273v (data 3 czerwca 1882 podawana przez Słownik biograficzny teatru polskiego, 1765-1965 jest błędna)
  4. W gmachu Teatru Wielkiego, w miejscu obecnego Teatru Narodowego.
  5. „Dziennik Warszawski” 1867 nr 135.
  6. „Kurier Warszawski”, 1882 nr 124.
  7. a b c Słownik biograficzny teatru polskiego 1795-1965, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1973, str. 734.
  8. Janina Pudełek, Warszawski balet romantyczny, 1802-1866, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1967.
  9. Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1795-1965, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1973, str. 734. Po odejściu Aleksandra z baletu partię tę tańczył jego brat bliźniak Antoni, tamże, str. 735.
  10. Premiera polska baletu Giselle 20 stycznia 1848 – Irena Turska, Przewodnik baletowy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1973, str. 119.
  11. Premiera polska baletu „Esmeralda” 4 września 1851, – Irena Turska „Przewodnik baletowy”, Polskie wydawnictwo Muzyczne, 1973, str. 94, w balecie tym, wystąpił wówczas też jego brat bliźniak Antoni jako poeta Jules Perrot.
  12. Balet „Monte Christo” wystawiono w choreografii Romana Turczynowicza, z muzyką Paolo Giorzy, uzupełnioną wstawkami muzycznymi Stanisława Moniuszki – Irena Turska, Przewodnik baletowy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1973, str. 104 (tu jednak błędnie podano jako kompozytora A. Georges’a).
  13. „Gazeta Warszawska” 1845 nr 113.
  14. „Gazeta Warszawska” 1848 nr 20.
  15. „Kurier Warszawski”, 1857 nr 31.
  16. „Dziennik Warszawski” 1866 nr 50.
  17. „Kurier Warszawski” 1866 nr 51.
  18. „Kurier Warszawski” 1866 nr 194.
  19. Jan Tomasz Seweryn Jasiński, Życiorysy aktorów polskich XVIII i XIX wieku, rękopis, IS PAN

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Słownik biograficzny teatru polskiego 1795-1965, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1973, s. 734 (tu mylne daty urodzin i śmierci) .
  • Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1978, str. 120.
  • Irena Turska, Przewodnik baletowy, Polskie wydawnictwo Muzyczne, Kraków, 1973, str. 94, 104, 119.
  • „Gazeta Warszawska”, 1848, nr 20. str. 2-4.
  • Janina Pudełek, Warszawski balet romantyczny, 1802-1866, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków, 1968, str. 52, 62, 71, 76, 79, 87, 95, 104, 114, 149, 156, 158, 162, 166, 169, 171-173, 175-178, 181-186, 188, 192; ilustracje: 20. Konstancja Turczynowicz i Aleksander Tarnowski w tańcu kaczucza (1847), 44. Carlotta Grisi i Aleksander Tarnowski (1853); 69-70. Balet warszawski (1862/1863).
  • „Kurier Poranny”, 1853, nr 56, str. 283; „Kurier Poranny”, 1857, nr 119, str. 631.
  • Józef Szczublewski, Teatr Wielki w Warszawie, 1833-1993, Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa, 1993, str. 64, 75-76, 84-85, 94, 97, 113, 135-136, 139, 390.
  • Paweł Chynowski, Gwiazdy naszego baletu romantycznego. W: Teatr. Refleksy i refleksje. Zbiory Muzeum Teatralnego w Warszawie, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa, 2017. ISBN 978-83-65844-09-5
  • Afisze przedstawień z udziałem Aleksandra Tarnowskiego, Muzeum Teatralne w Warszawie.

Ikonografia[edytuj | edytuj kod]