Artyleria

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Artyleria przeciwkutrowa)
Bateria brytyjskich dział L118

Artyleria – jeden z podstawowych rodzajów wojsk, na uzbrojenie którego wchodzą działa (armaty, haubice, moździerze) oraz wyrzutnie rakietowe, a w przeszłości także machiny miotające.

Zadaniem artylerii jest zwalczanie celów naziemnych, powietrznych i nawodnych ogniem dział i pociskami rakietowymi. Wykonując swoje zadania, artyleria służy zwykle do wsparcia innych rodzajów wojsk lub działa samodzielnie. W skład artylerii wchodzi także sprzęt i służby umożliwiające skuteczne wykonywanie zadań ogniowych: systemy kierowania ogniem, systemy rozpoznania i wykrywania celów (w tym radary artyleryjskie), służby pomiarowe i inne.

Jako artylerię określa się także poszczególne jednostki artylerii. Mianem gęstości artylerii określa się liczbę artyleryjskich środków ogniowych (dział, wyrzutni rakietowych itp.) przypadających na kilometr frontu[1].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Prawdopodobnie nazwa artylerii wywodzi się z włoskiej arte de tirare (sztuki strzelania), terminu ukutego przez matematyka i jednego z pierwszych teoretyków artylerii, Niccolò Tartaglię. Większość historyków wojskowości przyjmuje, że termin ten obejmuje również stosowane w starożytności i wczesnym średniowieczu machiny miotające, jak katapulta, onager, trebusz czy balista oraz – znany od VII wieku – ogień grecki.

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Moździerz z malborskiego zamku

Pierwszy udokumentowany przypadek użycia artylerii z wykorzystaniem prochu miał miejsce 28 stycznia 1132 roku, kiedy to generał Han Shizhong (Dynastia Song) obległ i zdobył miasto w Fujianie[2]. Te pierwsze prymitywne działa (albo raczej race) przedostały się wraz z Mongołami do Azji Mniejszej, a stamtąd – w XIII wieku – do Europy, gdzie pierwsze strzały padły w roku 1247 pod Sewillą[3].

Do Polski artyleria dotarła w XIV wieku; broń palna (puszki) wspomniane są w Statutach wiślickich z 1347[4]. Użyta została podczas bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, kiedy to stronnicy jednego z kandydatów do tronu oblegali swych przeciwników w Pyzdrach w 1383 roku[5]. Trzeba tu dodać, że armaty tego okresu, strzelające kulami kamiennymi, przydatne były w zdobywaniu umocnień, w polu natomiast miały niewielkie znaczenie[5]. Jan Długosz odnotowuje jej użycie w opisie bitwy pod Grunwaldem i przy oblężeniu zamku w Malborku[4].

W Europie Zachodniej przełom w tej dziedzinie nastąpił w czasie zmagań wojny stuletniej, aczkolwiek armaty używane na polach bitew były małe i niezbyt silne. Cięższych dział używano jedynie do zdobywania i obrony zamków, jak to miało miejsce podczas walk o Breteuil w roku 1356: oblegani Anglicy wystrzałem z działa zniszczyli francuską wieżę oblężniczą. Do końca XIV wieku działa mogły co najwyżej rozbijać dachy zabudowań twierdz, nie zaś rozbijać ich mury[6].

Użycie artylerii w średniowieczu (oblężenie Lizbony w 1384 r.)

Prawdziwa zmiana nastąpiła w latach 1420–1430. Artyleria uległa wzmocnieniu i mogła już z powodzeniem kruszyć mury zamkowe. Zarówno Anglicy, jak i Francuzi poczynili znaczne postępy w rozwoju artylerii, a w rezultacie tradycyjna przewaga, jaką dawał obleganym mur, straciła swe znaczenie. Lufy dział zostały wydłużone, a receptura produkcji prochu tak ulepszona, że stał się trzykrotnie silniejszy niż uprzednio[7].

Joanna d’Arc kilkakrotnie używała broni palnej. W swych bitwach pod Jargeau, Meung-sur-Loire i Beaugency posiłkowała się silnymi związkami artylerii. W kwietniu 1430 roku jej siły starły się z Burgundami, którzy wspierali Anglików jako wojsko zaciężne. W tym czasie Burgundowie posiadali najliczniejszą i najsilniejszą artylerię w Europie, ale prowadzeni przez Joannę Francuzi zdołali ich pokonać[8].

Bartolomeo Colleoni, słynny kondotier w służbach Republiki Weneckiej, ok. 1440 r. zastosował skutecznie artylerię w polu w czasie walk z mediolańskimi Viscontimi[9].

W armii Mehmeda Zdobywcy, która w roku 1453 zdobyła Konstantynopol, znajdowali się – obok artylerzystów – piesi strzelcy uzbrojeni w rusznice[10]. Turcy sprowadzili pod mury Konstantynopola 69 dział w 15 bateriach. Bombardowanie trwało 45 dni, a działa wystrzeliły 19 320 pocisków[10].

Artyleria odegrała decydującą rolę „poborcy podatków” we Francji Ludwika XI (1461-1483), gdzie dwór mógł wreszcie utrzymywać kontrolę nad krnąbrnymi wasalami[6].

Działo dardanelskie użyte przez wojska Mehmeda II podczas zdobycia Konstantynopola

Bombardy były używane głównie w działaniach oblężniczych. Tzw. „działa dardanelskie”, używane przez Turków podczas oblężenia Konstantynopola w 1453 roku, ważyły po ok. 19 ton, a do dostarczenia na pozycję wymagały 200 ludzi i 60 wołów; mogły wystrzelić zaledwie siedem razy dziennie. Niemniej wzięcie Konstantynopola było pierwszym przypadkiem zmasowanego wykorzystania artylerii oblężniczej w historii[6].

Pierwsze gładkolufowe europejskie bombardy były bronią masywną i ciężką, pozbawioną lawet i kół, a więc nieruchomą po umieszczeniu na pozycji. Charakteryzowały się różnorodnością kształtów i wymiarów, a nadto były niebezpieczne dla artylerzystów (w roku 1460 Jakub II (król Szkocji) zginął podczas oblężenia Roxburgh w chwili gdy eksplodowała odpalana przezeń bombarda Lew). Ich wielkie rozmiary uniemożliwiały (przy ówczesnym stanie techniki) odlewanie w całości, były więc budowane ze skuwanych razem prętów metalowych, a następnie spinane obręczami, jak beczki[11].

Pojęcie „działa” wiąże się z wprowadzeniem w XV wieku lawety z zaprzężonym w konie przodkiem, co pozwoliło artylerii towarzyszyć armii w polu. Unowocześnienie techniki odlewniczej i nowe, doskonalsze receptury prochu, umożliwiły zmniejszenie rozmiarów lufy, zaś dodanie biegunów pozwoliło na łatwiejsze podnoszenie lub opuszczanie lufy do pożądanego kąta[11].

Pierwszeństwo użycia dział polowych tradycja przypisuje Janowi Žižce, który wykorzystywał swe ciągnione przez woły działa w czasie wojen husyckich (1418–1424). Były to jednak wciąż działa ciężkie, nieporęczne i wolne, co spowodowało, że po wprowadzeniu w XVI wieku ręcznej broni palnej, na pewien czas zniknęły (choć nie całkowicie) z pól bitew.

Nowożytność[edytuj | edytuj kod]

XVII-wieczna armata na lawecie

Kolejnym krokiem na drodze rozwoju broni palnej było wynalezienie naboju, co nastąpiło w latach dwudziestych XVII wieku. Ten prosty płócienny worek szybko został przyjęty we wszystkich krajach Europy. Nabój przyspieszał ładowanie i czynił je bezpieczniejszym, z drugiej jednak strony niewyrzucone z lufy wraz z pociskiem fragmenty spalonego lub nadpalonego płótna zwiększały zabrudzenie lufy, co wymagało dodatkowych czynności przy jej czyszczeniu. Gustaw II Adolf jest uważany za wodza, który – wprowadzając znacznie mniejsze i lżejsze działa – uczynił z artylerii broń efektywną, choć o zwycięstwie w polu nadal decydowały piechota i kawaleria[12].

XVII-wieczne Organki (replika)

W XVII wieku wynaleziono granat artyleryjski (pocisk o skorupie wypełnionej prochem i zamknięty czopem z tkwiącym w nim lontem). Wprowadzono też moździerze, a więc pierwsze egzemplarze broni stromotorowej. Budowano również mniej pospolite rodzaje broni palnej, jak np. „organki”.

W roku 1650 Kazimierz Siemienowicz wydał książkę Artis Magnae Artilleriae pars prima[13], która była jedną z najważniejszych publikacji w dziedzinie wiedzy o artylerii. Przez ponad dwieście lat była w Europie podstawowym podręcznikiem artylerzystów[13].

Obocznym skutkiem rozwoju artylerii stał się nowy sposób budowy fortyfikacji. W roku 1500 oblegani przez Florentyńczyków mieszkańcy Pizy odkryli, że stos piasku – w odróżnieniu od kamiennego muru – wchłania pociski artyleryjskie doznając przy tym tylko nieznacznych uszkodzeń. Zamiast wznosić wysokie mury usypali więc wały o pochyłych stokach z otaczającą je fosą. Do roku 1520 ten system fortyfikacji bastionowych przyjął się w całych Włoszech, a następnie – udoskonalony przez Holendrów – w Europie[14].

Działa stawały się coraz mniejsze i lżejsze. Fryderyk II Wielki w czasie wojny siedmioletniej stworzył pierwszą formację artylerii lekkiej, ale do połowy XIX wieku i dokonującej się wówczas tzw. „drugiej rewolucji przemysłowej”, a wraz z nią postępów w metalurgii, chemii i innych dziedzinach wiedzy, niewiele zmieniło się w budowie i zasadzie działania dział. W XVIII wieku wprowadzono żelazne osie do lawet i obręcze do kół ułatwiające przemieszczanie się w terenie[15].

Działa okrętowe w kazamacie okrętu HMS Victory (XVIII w.)

Do rozwoju artylerii w XVIII wieku przyczynił się francuski inżynier Jean-Baptiste Vaquette de Gribeauval, który zaproponował standaryzację broni. Wprowadził do użytku haubicę 150 mm, której lufa, łoże, a nawet amunicja stały się podstawą do opracowania specyfikacji wszystkich nowych dział francuskich. Standardowe, wymienne części tych dział, aż po wkręty, podkładki i nakrętki, ułatwiły masową produkcję i remonty.

Inną poważną zmianą było wprowadzenie w tym samym czasie zamka skałkowego. Dotychczasowa metoda odpalania dział polegała na użyciu lontownicy w celu zapalenia podsypki aplikowanej bezpośrednio do panewki otworu zapłonowego lufy. Technika ta była zawodna: proch na panewce mógł ulec zawilgotnieniu w czasie deszczu, zaś zbytnia jego ilość stwarzała niebezpieczeństwo rozerwania działa.

Zamek skałkowy wymagał jedynie naciągnięcia, a po zwolnieniu osadzony w zamku krzemień uderzał o metal wysyłając wiązkę iskier wprost do otworu zapłonowego powodując wystrzał. Do spustu można było przywiązać linkę i odpalać działo z bezpiecznej odległości. Zmiany te legły u podstaw szeregu zwycięstw Napoleona. Napoleon, sam były oficer artylerii, preferował taktykę polegającą na zmasowanym ostrzale artyleryjskim linii nieprzyjaciela aż do momentu „zmiękczenia” go przed decydującymi atakami własnej piechoty i kawalerii.

Już w XV wieku próbowano gwintować broń palną strzelecką. Maszyny do precyzyjnego gwintowania luf dział pojawiły się dopiero w XIX wieku. Cavelli, Wahrendorff i Whitworth zbudowali gwintowane lufy niezależnie od siebie w latach czterdziestych, jednak działa w nie wyposażone nie znalazły pełnego zastosowania aż do schyłkowego okresu wojny secesyjnej, kiedy to – dzięki postępom w metalurgii – powstały zmodyfikowane działa Rodmana.

Współczesność[edytuj | edytuj kod]

Armata polowa Mle 1897, pierwsza nowoczesna szybkostrzelna armata będąca protoplastą armat współczesnych

Poczynając od lat sześćdziesiątych XIX wieku artyleria była zmuszana do szybkich zmian technologicznych i operacyjnych. Pierwsze działo odtylcowe umożliwiające zwiększenie szybkostrzelności zbudował w roku 1855 William Armstrong; armia brytyjska przyjęła je cztery lata później. Jednak za pierwsze „nowoczesne” działo uchodzi francuska siedemdziesiątka piątka z roku 1897 z zamkiem klinowym, kołyską, oporopowrotnikiem olejowo-powietrznym w kołysce i łożem.

Po wojnie roku 1870 wzrosło zainteresowanie ogniem pośrednim artylerii. W roku 1882 oficer rosyjski, podpułkownik K. G. Guk, opublikował broszurę pt. Ogień pośredni artylerii polowej, w której przedstawił zasady praktycznego namierzania celów niewidocznych dla celującego, a więc obliczania kąta wychylenia i podniesienia oraz korygowanie ognia przez wysuniętego obserwatora[16].

Niemieckie haubice 150 mm pod Arras (I wojna światowa)

Kilka lat później wynaleziono w Niemczech pierwowzór goniometru, co pozwoliło na obliczanie azymutu i – wraz z istniejącym już inklinometrem – namierzanie celów. Ogień pośredni był wyznacznikiem dziejów artylerii XX wieku, przy czym okres jej największego rozwoju przypadał na lata I wojny światowej.

Emerytowany generał brytyjski J.B.A. Bailey pisał:

Od połowy osiemnastego do połowy dziewiętnastego wieku ogień artyleryjski powodował około 50% strat na polach bitew. W ciągu następnych sześciu dekad liczba ta wynosiła zaledwie 10 procent; pozostałe 90% to ofiary broni strzeleckiej, która zasięgiem i celnością skutecznie rywalizowała z artylerią. ...W przededniu I wojny światowej ponad milionowa brytyjska Artyleria Królewska stała się formacją większą od Royal Navy. Bellamy (1986), s. 1–7, podaje procentowe dane odnośnie ofiar ognia artyleryjskiego od roku 1914: 45 procent strat rosyjskich i 58% strat brytyjskich w czasie I wojny światowej; 75 procent strat brytyjskich w Afryce Północnej, 51% strat sowieckich (61 procent tylko w roku 1945) i 70 procent strat niemieckich na Froncie Wschodnim; 60 procent strat amerykańskich podczas wojny koreańskiej

Jonathan B.A. Bailey, Field artillery and firepower

Podział[edytuj | edytuj kod]

Sposób osiągania przez pocisk prędkości wylotowej[17][edytuj | edytuj kod]

Organizacja[edytuj | edytuj kod]

Siła ognia[edytuj | edytuj kod]

Przeznaczenie[edytuj | edytuj kod]

  • artyleria polowa – zasadniczy rodzaj artylerii, służący do wsparcia wojsk i wykonywania zadań ogniowych w polu
  • Artyleria dalekosiężna (artyleria dalekonośna) - służyła przede wszystkim do zwalczania celów na dalekim przedpolu, zwalczania artylerii przeciwnika (atomowej i konwencjonalnej) oraz jej środków napadu jądrowego. W jej skład wchodziły głównie działa ciężkie i armat wielkiej mocy (kalibru 100 mm i więcej), których donośność przewyższała donośność artylerii dywizyjnej[21]
  • artyleria przeciwlotnicza – służąca do zwalczania statków powietrznych
  • artyleria przeciwpancerna – służąca do zwalczania pojazdów pancernych
  • artyleria morska – artyleria lufowa i rakietowa, wchodząca w skład marynarki wojennej, służąca do niszczenia celów nawodnych, powietrznych i brzegowych. Dzieli się na[18]:
    • artylerię okrętową – instalowaną na jednostkach pływających[18]
    • artylerię nadbrzeżną – stacjonarną, instalowaną na stanowiskach w kluczowych punktach wybrzeża (np. w pobliżu portów i baz), oraz ruchomą, przemieszczaną w zależności od potrzeby; jej zasadniczym zadaniem jest zwalczanie jednostek pływających[22]
    • specyficznym typem artylerii morskiej, tak okrętowej jak i nadbrzeżnej jest artyleria przeciwkutrowa, której zadaniem jest zwalczanie małych i szybkich jednostek, takich jak kutry torpedowe. Na jej wyposażeniu są działa średniego kalibru w bateriach nadbrzeżnych i działa uniwersalne na jednostkach pływających[23]
  • artyleria forteczna – służąca do obrony fortyfikacji
  • artyleria oblężnicza – służąca do niszczenia fortyfikacji
  • artyleria piechoty – służąca do bezpośredniego wsparcia jednostek piechoty
  • artyleria górska – łatwo transportowalna, służąca do walk w rejonach górskich (często artyleria juczna)

Kaliber[edytuj | edytuj kod]

  • artyleria małego kalibru – używająca dział o kalibrze poniżej 85 mm (w naziemnej artylerii lufowej i rakietowej), między 20 a 60 mm (w przypadku artylerii przeciwlotniczej), a w przypadku w artylerii nadbrzeżnej i okrętowej między 20 do 85 mm[24];
  • artyleria średniego kalibru – z działami o kalibrze, odpowiednio, w artylerii naziemnej – od 85 do 140 mm, w artylerii przeciwlotniczej – od 60 do 90 mm, w artylerii nadbrzeżnej i okrętowej – od 100 do 200 mm[25];
  • artyleria dużego kalibru – z działami o kalibrze, odpowiednio, w artylerii naziemnej – od 140 do 280 mm, w artylerii przeciwlotniczej – ponad 100 mm, w artylerii nadbrzeżnej i okrętowej – od 200 do ponad 400 mm[24].

Tor lotu pocisku[edytuj | edytuj kod]

Sposób transportu[edytuj | edytuj kod]

Określenia artyleria używa się także w odniesieniu do uzbrojenia okrętów (zob. okręt artyleryjski), pociągów pancernych itp.

Okresy działalności ogniowej artylerii[edytuj | edytuj kod]

W natarciu:

W obronie:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. MEW 1971 ↓, s. 452.
  2. 世忠以天桥、对楼、云梯、火炮等急击之.
  3. Keegan 1993 ↓, s. 319.
  4. a b MEW 1971 ↓, s. 69-76.
  5. a b Nowak i Wimmer 1981 ↓, s. 155.
  6. a b c Keegan 1993 ↓, s. 320.
  7. Clifford J. Rogers: The Military Revolutions of the Hundred Years’ War. The Journal of Military History, 57 (2) April 1993, s. 241–278, ISSN 0899-3718
  8. K. DeVries: The Use of Gunpowder Weaponry By and Against Joan or Arc During the Hundred Years War. 1996.
  9. Feldhaus Franz Maria: Maszyny w dziejach ludzkości od czasów najdawniejszych do Odrodzenia, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1958, s. 322.
  10. a b Nicolle 2000 ↓, s. 62–64.
  11. a b Keegan 1993 ↓, s. 321.
  12. Keegan 1993 ↓, s. 341.
  13. a b Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 76–77. ISBN 83-223-1876-6.
  14. O'Connell 1989 ↓, s. 119–120.
  15. http://mowiawieki.pl/templates/site_pic/files/bitwy_epoki_napoleonskiej_odcinek4.pdf.
  16. Knox MacGregor, Murray Williamson: The Dynamics of Military Revolution. New York: Cambridge University Press, 2001, s. 136. ISBN 0-521-80079-X.
  17. Grzegorczyk 2009 ↓, s. 77.
  18. a b c d Laprus 1979 ↓, s. 24.
  19. Laprus 1979 ↓, s. 26.
  20. MEN 1971 ↓, s. 76.
  21. Laprus 1979 ↓, s. 23.
  22. Laprus 1979 ↓, s. 24-25.
  23. Laprus 1979 ↓, s. 25.
  24. a b Laprus 1979 ↓, s. 106.
  25. Laprus 1979 ↓, s. 107.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]