49°20′14″N 22°17′09″E/49,337222 22,285833Baligród
| ||
| ||
| Państwo |  Polska
| |
| Województwo | podkarpackie | |
| Powiat | leski | |
| Gmina | Baligród | |
| Liczba ludności (2011) | 1338[1][2] | |
| Strefa numeracyjna | 13 | |
| Kod pocztowy | 38-606[3] | |
| Tablice rejestracyjne | RLS | |
| SIMC | 0344403 | |
Położenie na mapie gminy Baligród   Baligród | ||
Położenie na mapie Polski  Baligród | ||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  Baligród | ||
Położenie na mapie powiatu leskiego  Baligród | ||
| 49°20′14″N 22°17′09″E/49,337222 22,285833
| ||
| Strona internetowa miejscowości | ||
Baligród – dawne miasto, obecnie wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Baligród[4] (od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2002 r. w powiecie bieszczadzkim). Leży w dolinie rzeki Hoczewki.
Miejscowość jest siedzibą gminy Baligród oraz rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, należącej do dekanatu Lesko w archidiecezji przemyskiej. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 893.
Baligród uzyskał lokację miejską w 1634 roku, zdegradowany w 1919 roku[5].W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim.
Spis treści
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 1042503 | Kąt | część wsi |
| 1042526 | Podgłębokie | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Osada wzmiankowana w 1615 jako wieś, powstała przypuszczalnie w początkach XVII w. u podnóża zamku w Stężnicy, będącego własnością Mikołaja lub Piotra herbu Gozdawa, syna Matjasza III, albo jego ojca Matjasza Bala z Hoczwi. Balowie wznieśli w tym miejscu zamek oraz kaplicę ok. 1510. W 1511 Piotr Herburt, dziadek poety Mikołaja Reja, przeprowadził rozgraniczenie dóbr pomiędzy swoją wsią Mchawą a Stężnicą, należącą do Mikołaja Bala. W miejscu rozgraniczenia powstała na nowo wieś i miasto Baligród.
W 1634 r. król Władysław IV wydał dokument, potwierdzający, że miasto – założone na prawie magdeburskim – dysponowało prawem składu wina oraz mogło urządzać dwa jarmarki rocznie. Baligród pozostawał we władaniu rodu Balów do 1770 r. Położony przy uczęszczanym trakcie handlowym na Węgry, posiadał dobre warunki rozwoju, słynął z wielkich targów, później podupadł i jeszcze przed 1915 r. utracił prawa miejskie.
Mieszkańcy miasta aktywnie zasilali powstanie styczniowe w 1863. Np. Jan Feliks Biliński (ur. 1851) w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców styczniowych, Ludwik Riedl jako uczestnik powstania styczniowego z 1863 r., pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.
Z biegiem czasu coraz znaczniejszy odsetek ludności miasta stanowili Żydzi. Pierwszych żydowskich mieszkańców w Baligrodzie odnotowano w 1604 r. W 1765 r. w Baligrodzie mieszkało 144 Żydów.
W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Baligrodzie byli Emilia Abgarowicz (spadkobierczyni Karśnickiego) i Leopold Łysakowski[8]. W 1870 miejscowa gmina żydowska usamodzielniła się (wcześniej żydowscy mieszkańcy Baligrodu byli członkami gminy w Lesku). Według spisu z 1921, miejscowość miała 179 domów i 1260 mieszkańców (w tym 515 religii mojżeszowej, a 281 greckokatolickiej). Żydzi zdominowali w tym okresie życie gospodarcze osady. W 1939 r. było ich 990, co stanowiło 41,8% ogółu mieszkańców[9].
Baligród był siedzibą dekanatu greckokatolickiego, który obejmował kilkanaście parafii i istniał do akcji wysiedleń w 1947.
I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
Podczas działań wojennych w Karpatach w latach 1914–1915 trwały w okolicy długotrwałe boje między wojskami rosyjskimi a austro-węgierskimi o przełęcze: Użocką i Łupkowską. Szczególnie ciężkie walki pod Baligrodem miały miejsce w marcu 1915. Podczas nich miasteczko doznało poważnych zniszczeń. Od listopada 1918 r. do stycznia 1919 r. obejmowała je tzw. Republika Komańczańska.
II Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]
W okresie międzywojennym stacjonował w mieście komisariat Straży Granicznej[10].
II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
We wrześniu 1939 r. miejscowość została zajęta bez walki przez oddziały niemieckie i słowackie. W niemieckiej administracji okupacyjnej większość stanowisk zajmowali Ukraińcy, a ludność polska była szykanowana. Jesienią 1942 r. Niemcy dokonali zagłady miejscowych Żydów, wywożąc i mordując w Zasławiu koło Sanoka 880 osób.
Istniał tu ruch konspiracyjny; działała Placówka AK Baligród nr VII, której dowódcą od maja 1943 r. do 1944 r. był Jan Marciak ps. „Dąb”.
30 lipca[11] 1944 r. oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem 11 mieszkańców Średniej Wsi[12]. 6 sierpnia 1944 r. miasteczko zostało napadnięte przez sotnię UPA „Burłaki”; zamordowano 42 Polaków, w tym dziewięćdziesięcioletnich starców, spalono część zabudowań.
W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z cmentarza żydowskiego.
28 marca 1947 w pobliżu, przy drodze do Cisnej pod Jabłonkami, zginął generał Karol Świerczewski (brała udział w zasadzce na generała dowodzona przez Stepana Stebelskiego sotnia UPA).
Lata powojenne[edytuj | edytuj kod]
Dopiero w kilkanaście lat po wojnie miasteczko zaczęło się odbudowywać. Jeszcze w 1961 r. miejscowość miała zaledwie 987 mieszkańców.
Obecnie stanowi rozwinięty ośrodek usługowo-gospodarczy dla okolicy. O dawnym miejskim charakterze świadczy zachowany układ urbanistyczny z obszernym prostokątnym rynkiem. Stoi na nim czołg typu T-34, który nie ma nic wspólnego z Bieszczadami, ale zastąpił umieszczony tu wcześniej czołg T-70, który w 1944 był używany przez Armię Czerwoną do działań zwiadowczych[13] i biorący udział w walkach z UPA. Baligrodzki T-70 był ostatnim zachowanym czołgiem tego typu w Polsce. W 1975 r. został, z inicjatywy oficerów z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu, przetransportowany do Poznania, gdzie został wyremontowany i przekazany do Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych.
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
W marcu 2008 r. za kwotę 250 tys. zł rozpoczęła się rewitalizacja rynku zwanego w Baligrodzie „Plantami”. Z funduszy unijnych wykonano nową nawierzchnię rynku, oświetlenie, ławki, drogi oraz monitoring. W 2012 otwarto nową szkołę.
Związani z Baligrodem[edytuj | edytuj kod]
- Tadeusz Adamski, urodziny w Baligrodzie, żołnierz II Brygady Legionów Polskich. Był podoficerem ordynansowy płk. Hallera. Uczestnik szarży pod Rokitną.
- Jan Feliks Biliński, uczestnik powstania styczniowego,
- Ludwik Riedl, uczestnik powstania styczniowego,
- Józef Rogosz, dziennikarz, literat; współpracownik „Gazety Narodowej” i „Dziennika Polskiego”, założyciel „Głos Narodu”,
- przodkowie naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha,
- Bolesław Szatański,
- Stefan Schlarp, doktor praw, sędzia, oficer Wojska Polskiego, ofiara zbrodni w Baligrodzie 6 sierpnia 1944,
- Wiesław Władyka, urodziny w Baligrodzie, dziennikarz tygodnika „Polityka”, profesor historii na Uniwersytecie Warszawskim, literaturoznawca, historyk prasy.
Zabytki i pamiątki historyczne[edytuj | edytuj kod]
- Kościół murowany, wzniesiony w latach 1877–1879.
- Cerkiew greckokatolicka z 1829 r.
- Cmentarz wojskowy założony w latach 1946–1947, w obecnej formie urządzony w 1984 r.
- Na tzw. Podzamczu (teren Nadleśnictwa) pozostałości ziemnych umocnień zamku Balów.
- Cmentarz żydowski
- Czołg T-34
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Bieszczady Zachodnie
- zbrodnia w Baligrodzie
- synagoga w Baligrodzie
- w plenerach Baligrodu Ewa i Czesław Petelscy zrealizowali w 1961 swój film Ogniomistrz Kaleń, dla którego pierwowzorem była książka Jana Gerharda „Łuny w Bieszczadach”.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Portal polskawliczbach.pl
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-17].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych poprzez wyszukiwarkę. Poczta Polska S.A., styczeń 2013. [dostęp 2015-03-26].
- ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06].
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 8.
- ↑ Zobacz stronę Żydowskiego Instytutu Historycznego poświęconą Baligrodowi http://www.jewishinstitute.org.pl/pl/gminy/miasto/843.html.
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Stanisław Żurek, Banderowska legenda o Baligrodzie.
- ↑ Grzegorz Motyka, W kręgu Łun Bieszczadów, s. 55.
- ↑ Witold Szymczyk. W 30 rocznicę wyzwolenia Bieszczadów. „Nowiny”, s. 3, nr 292 z 30 października 1974.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Stanisław Żurek, UPA w Bieszczadach, Wrocław: Wydawnictwo „Nortom”, 2007, ISBN 978-83-89684-14-1, OCLC 233486718.
- Bieszczady. Przewodnik, Pruszków-Olszanica 1992, s. 211–216
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Baligród w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.
- Historia Żydów w Baligrodzie na portalu Wirtualny Sztetl
- Panorama sferyczna parku w Baligrodzie
| |||||||||||||
| ||||||||||||||||||
