49°20′14″N 22°17′09″E/49,337222 22,285833Baligród
| Artykuł |
49°20′14″N 22°17′9″E |
|---|---|
| - błąd |
39 m |
| WD |
49°21'0.0"N, 22°16'59.9"E, 49°21'N, 22°20'E |
| - błąd |
14 m |
| Odległość |
1513 m |
| wieś | |
.jpg) Widok ogólny wsi | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) | |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
38-606[3] |
| Tablice rejestracyjne |
RLS |
| SIMC |
0344403[4] |
Położenie na mapie gminy Baligród  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu leskiego  | |
| 49°20′14″N 22°17′09″E/49,337222 22,285833
| |
| Strona internetowa | |
Baligród – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Baligród[4][5].
Leży w dolinie rzeki Hoczewki. Jest siedzibą gminy Baligród. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1634, zdegradowany w 1919[6]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim. Od 1 stycznia 1999 do 1 stycznia 2002 w powiecie bieszczadzkim.
Ośrodek usługowo-gospodarczy dla okolicy. O dawnym miejskim charakterze świadczy zacho|-wany układ urbanistyczny z obszernym prostokątnym rynkiem. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 893.
Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia NMP, należącej do dekanatu Lesko w archidiecezji przemyskiej.
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 1042503 | Kąt | część wsi |
| 1042526 | Podgłębokie | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Osada wzmiankowana w 1615 jako wieś, powstała przypuszczalnie w początkach XVII w. u podnóża zamku w Stężnicy, będącego własnością Mikołaja lub Piotra herbu Gozdawa, syna Matjasza III, albo jego ojca Matjasza Bala z Hoczwi. Balowie wznieśli w tym miejscu zamek oraz kaplicę ok. 1510. W 1511 Piotr Herburt, dziadek poety Mikołaja Reja, przeprowadził rozgraniczenie dóbr pomiędzy swoją wsią Mchawą a Stężnicą, należącą do Mikołaja Bala. W miejscu rozgraniczenia powstała na nowo wieś i miasto Baligród.
W 1634 król Władysław IV wydał dokument, potwierdzający, że miasto – założone na prawie magdeburskim – dysponowało prawem składu wina oraz mogło urządzać dwa jarmarki rocznie. Baligród pozostawał we władaniu rodu Balów do 1770. Położony przy uczęszczanym trakcie handlowym na Węgry, posiadał dobre warunki rozwoju, słynął z wielkich targów, później podupadł i jeszcze przed 1915 utracił prawa miejskie.
Mieszkańcy miasta aktywnie zasilali powstanie styczniowe w 1863. Na przykład Jan Feliks Biliński (ur. 1851) w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców styczniowych, Ludwik Riedl jako uczestnik powstania styczniowego z 1863, pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.
Z biegiem czasu coraz znaczniejszy odsetek ludności miasta stanowili Żydzi. Pierwszych żydowskich mieszkańców w Baligrodzie odnotowano w 1604. W 1765 w Baligrodzie mieszkało 144 Żydów. W 1785 w Baligrodzie mieszkało 400 Żydów. W 1808 roku kahał posiadał już łaźnię i szpital. W 1870 roku mieszkało w miasteczku 147 rodzin żydowskich, liczących 435 osób. W latach 1870 – 1898 właścicielem dóbr baligrodzkich, oraz pobliskich folwarków w Bystrem, Cisnej, Huczwicach, Mchawie, Rabem i Stężnicy był Żyd Hersz Grossinger. Po jego śmierci majątek przejęli synowie Lazar i Chaim[8].
Gmina żydowska posiadała synagogę, cmentarz i szkołę wyznaniową[8].
W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Baligrodzie byli Emilia Abgarowicz (spadkobierczyni Karśnickiego) i Leopold Łysakowski[9]. W 1870 miejscowa gmina żydowska usamodzielniła się (wcześniej żydowscy mieszkańcy Baligrodu byli członkami gminy w Lesku). Według spisu z 1921, miejscowość miała 179 domów i 1260 mieszkańców (w tym 515 religii mojżeszowej, a 281 greckokatolickiej). Żydzi zdominowali w tym okresie życie gospodarcze osady. W 1939 było ich 990, co stanowiło 41,8% ogółu mieszkańców[10].
Baligród był siedzibą dekanatu greckokatolickiego, który obejmował kilkanaście parafii i istniał do akcji wysiedleń w 1947.
Rynek, widok ogólny
Rynek, pomnik czołg T-34
Rynek, cerkiew greckokatolicka
.jpg)
.jpg)
.jpg)
I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
Podczas działań wojennych w Karpatach w latach 1914–1915 trwały w okolicy długotrwałe boje między wojskami rosyjskimi a austro-węgierskimi o przełęcze: Użocką i Łupkowską. Szczególnie ciężkie walki pod Baligrodem miały miejsce w marcu 1915. Podczas nich miasteczko doznało poważnych zniszczeń. Od listopada 1918 do stycznia 1919 obejmowała je tzw. Republika Komańczańska.
II Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]
W okresie międzywojennym stacjonował w mieście komisariat Straży Granicznej[11].
II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
We wrześniu 1939 miejscowość została zajęta bez walki przez oddziały niemieckie i słowackie. W niemieckiej administracji okupacyjnej większość stanowisk zajmowali Ukraińcy, a ludność polska była szykanowana. W miasteczku w czasie okupacji znajdował się punkt zborny dla Żydów z bieszczadzkich wsi, m.in. Soliny, Wołkowyi, Zawozu. Jesienią 1942 Niemcy dokonali zagłady miejscowych Żydów, wywożąc i mordując w Zasławiu koło Sanoka 880 osób. Niemcy dokonywali również licznych egzekucji na cmentarzu żydowskim Żydów i Polaków. Został tu rozstrzelany Franciszek Wronowski z Zawozu oraz ukrywane przez niego żydowskie rodziny Wajnerów i Nagielbaumów[8].
Istniał tu ruch konspiracyjny; działała placówka AK Baligród nr VII, której dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak ps. „Dąb”.
30 lipca[12] 1944 oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem 11 mieszkańców Średniej Wsi[13]. 6 sierpnia 1944 miasteczko zostało napadnięte przez sotnię UPA „Burłaki”; zamordowano 42 Polaków, w tym dziewięćdziesięcioletnich starców, spalono część zabudowań.
W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z cmentarza żydowskiego.
28 marca 1947 w pobliżu, przy drodze do Cisnej pod Jabłonkami, zginął generał Karol Świerczewski (brała udział w zasadzce na generała dowodzona przez Stepana Stebelskiego sotnia UPA).
Dawna zabudowa
Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
Rynek, pomnik ofiarom UPA
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Lata powojenne[edytuj | edytuj kod]
Dopiero w kilkanaście lat po wojnie miasteczko zaczęło się odbudowywać. Jeszcze w 1961 miejscowość miała zaledwie 987 mieszkańców.
Osoby związane z Baligrodem[edytuj | edytuj kod]
- Tadeusz Adamski, urodziny w Baligrodzie, żołnierz II Brygady Legionów Polskich. Był podoficerem ordynansowy płk. Hallera. Uczestnik szarży pod Rokitną.
- Jan Feliks Biliński, uczestnik powstania styczniowego,
- Ludwik Riedl, uczestnik powstania styczniowego,
- Józef Rogosz, dziennikarz, literat; współpracownik „Gazety Narodowej” i „Dziennika Polskiego”, założyciel „Głos Narodu”,
- przodkowie naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha,
- Bolesław Szatański,
- Stefan Schlarp, doktor praw, sędzia, oficer Wojska Polskiego, ofiara zbrodni w Baligrodzie 6 sierpnia 1944,
- Wiesław Władyka, urodziny w Baligrodzie, dziennikarz tygodnika „Polityka”, profesor historii na Uniwersytecie Warszawskim, literaturoznawca, historyk prasy.
Zabytki i pamiątki historyczne[edytuj | edytuj kod]
- Kościół murowany, wzniesiony w latach 1877–1879.
- Cerkiew greckokatolicka z 1829.
- Cmentarz wojenny założony w latach 1946–1947, w obecnej formie urządzony w 1984.
- Pozostałości ziemnych umocnień zamku Balów znajdujące się na tzw. Podzamczu (teren Nadleśnictwa).
- Cmentarz żydowski
- Czołg T-34 – zastąpił umieszczony tu wcześniej czołg T-70, który w 1944 był używany przez Armię Czerwoną do działań zwiadowczych[14] i biorący udział w walkach z UPA. Baligrodzki T-70 był ostatnim zachowanym czołgiem tego typu w Polsce. W 1975 został, z inicjatywy oficerów z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu, przetransportowany do Poznania, gdzie został wyremontowany i przekazany do Muzeum Broni Pancernej.
Cmentarz wojenny
Kościół Miłosierdzia Bożego
Cmentarz żydowski
.jpg)
.jpg)
Baligród w filmie[edytuj | edytuj kod]
W plenerach Baligrodu Ewa i Czesław Petelscy zrealizowali w 1961 swój film Ogniomistrz Kaleń, dla którego pierwowzorem była książka Jana Gerharda „Łuny w Bieszczadach”.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Wieś Baligród w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2018-03-17] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-17].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 11 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06].
- ↑ a b c Historia społeczności | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2021-10-30].
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 8.
- ↑ Zobacz stronę Żydowskiego Instytutu Historycznego poświęconą Baligrodowi https://web.archive.org/web/20110916090102/http://www.jewishinstitute.org.pl/pl/gminy/miasto/843.html.
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 28. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Stanisław Żurek, Banderowska legenda o Baligrodzie.
- ↑ Grzegorz Motyka, W kręgu Łun Bieszczadów, s. 55.
- ↑ Witold Szymczyk. W 30 rocznicę wyzwolenia Bieszczadów. „Nowiny”, s. 3, nr 292 z 30 października 1974.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Stanisław Żurek, UPA w Bieszczadach, Wrocław: Wydawnictwo „Nortom”, 2007, ISBN 978-83-89684-14-1, OCLC 233486718.
- Bieszczady. Przewodnik, Pruszków-Olszanica 1992, s. 211–216
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Baligród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 87.
- Historia Żydów w Baligrodzie na portalu Wirtualny Sztetl
- Panorama sferyczna parku w Baligrodzie
