Baltazar Behem

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Baltazar Behem (Bem, Behme, Behein; ur. ok. 1450 lub 1460 w Krakowie – zm. 1508 tamże) – mieszczanin krakowski, notariusz miejski (kierownik kancelarii miasta) w latach 1500–1508.

Studiował na Uniwersytecie Krakowskim, gdzie uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych. Od 1488 roku pracował w kancelarii miejskiej. Na ogół uznawany za fundatora księgi przywilejów i statutów miasta, którą ofiarował w 1505 roku radzie miejskiej. Dzieło to, znane jako Kodeks Baltazara Behema, uznaje się za jeden z najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych w Polsce.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Baltazar Behem[a] urodził się w II połowie XV wieku[1], około roku 1450[2] lub 1460[3]. Był synem Wawrzyńca Behema i Barbary o nieznanym nazwisku, prawdopodobnie pochodzącej z okolic Zatora. Ojciec, kupiec lub rzemieślnik, przyjął krakowskie prawo miejskie w roku 1451, zmarł zaś czternaście lat później[b]. Matka ponownie wyszła za mąż, za Mikołaja Niklina, zwanego Fryczem. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci – Erazm i Agnieszka[c][4].

Baltazar rozpoczął studia na Uniwersytecie Krakowskim w 1473 roku. Ukończył je pięć lat później ze stopniem bakałarza sztuk wyzwolonych[d][5]. Możliwe, że miał zostać duchownym, bowiem w 1486 roku tytułowano go zwrotem „honorabilis”, który stosowano wobec osób z niższymi święceniami[6]. Zrezygnował jednak z ewentualnej kariery kościelnej i w 1488 roku poślubił Dorotę Krystanównę z Olkusza. Miał z nią czworo dzieci, z których źródła wymieniają z imienia troje – Hieronima, Erazma i Barbarę[7].

Behem swoje dalsze losy związał z krakowską kancelarią miejską. W roku 1485[8] lub 1488[9] został wicenotariuszem, natomiast po rezygnacji Jana Heydecke (1500), objął stanowisko notariusza, kierownika całej kancelarii[e], które piastował do śmierci[10].

Cieszył się powszechnym uznaniem i zaufaniem, bowiem poza licznymi obowiązkami notariusza, niezwykle często był wykonawcą testamentów mieszczan czy też pełnomocnikiem w różnych transakcjach (np. zajął się ulokowaniem pieniędzy altarzystów kościoła Mariackiego)[11]. Prawdopodobnie sam zgromadził pewien majątek, dzięki dochodom, które czerpał ze stanowiska notariusza[f]. Należał do niego dom przy ulicy Świętej Anny, być może też drugi przy Gołębiej (w źródłach występuje jako własność jego syna, Hieronima, lecz niewykluczone, że ten odziedziczył go po ojcu), lokował również pewne sumy w krakowskich księgarniach i papierniach. Szczególnie znaczne środki zainwestował w mogilską papiernię przybysza ze Szwabii, Bernarda Jekla z Küssnacht[g][12]. Jakkolwiek zamożny, raczej nie zaliczał się do finansowej elity miasta[8].

Behem utrzymywał ożywione kontakty z księgarzami i drukarzami, część tych relacji miała również charakter rodzinny. Już jego ojczym był jednym z poręczycieli Szwajpolta Fiola w procesie konsystorskim (1492), sam Baltazar prawdopodobnie wszedł w spółkę z Janem Klemensem (Klemeszem) z Legnicy, który od 1491 roku prowadził w Krakowie dużą firmę księgarską. Ręczył za niego, gdy ten przyjmował prawo miejskie (1501) i był jednym z egzekutorów jego ostatniej woli. Syn Behema, Hieronim, poślubił Katarzynę, córkę Marka Szarfenberga, założyciela krakowskiej linii tej rodziny, który zaczął zajmować się księgarstwem i drukarstwem. Natomiast córka Barbara wyszła za przybysza z Nysy, Wolfganga Hylnera, prowadzącego sklep wyrobów żelaznych, którego szwagier Bertold Bamgart (może mąż drugiej córki Behema, nie wymienianej w źródłach) prowadził interesy z Fiolem[13].

Baltazar Behem zmarł nagle latem 1508 roku, w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca[h], opiekę nad jego dziećmi przejął brat przyrodni, Erazm Wonsam[14].

Kodeks[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kodeks Baltazara Behema.

Nazwisko Behema na trwałe zostało powiązane z iluminowanym, pergaminowym kodeksem, zawierającym odpisy przywilejów i statutów miasta Krakowa oraz roty przysiąg rajców i ławników, wilkierze oraz ustawy dwunastu cechów[15]. Na ogół uznaje się, że Baltazar sam go ufundował, zredagował i własnoręcznie wypełnił kopiami wyżej wymienionych dokumentów. Spod jego ręki najpewniej wyszły także inicjały, złote i błękitne (być może również jego są te wielobarwne) oraz drolerie na marginesach. Pracował nad kodeksem od około roku 1502 lub 1503[i], zaś w 1505 roku ofiarował go radzie miejskiej, zapewne uważając, że jest bliski ukończenia tego dzieła[j]. Tak się nie stało – przedwczesna śmierć przerwała jego pracę[16].

Do kodeksu Behem dołączył list dedykacyjny w języku łacińskim, opatrzony datą 23 grudnia 1505 roku, skierowany do rajców, w którym podawał jako powody ofiarowania rękopisu chęć usprawnienia dostępu do ważnych dokumentów, ułatwienie radzie podejmowania dobrych decyzji, zwiększenie jej prestiżu i umocnienie porządku publicznego w Krakowie. Oprócz tego wymienił także inne motywy swojej pracy – miłość do ojczystej ziemi, pragnienia zdobycie sławy i nieśmiertelności własnego imienia oraz zyskanie życzliwości rajców. Możliwe, że liczył na otrzymanie miejsca wśród nich, co jednak mu się nie udało, zarówno w roku 1504, jak i 1506, kiedy obsadzano wolne miejsca w krakowskiej radzie miejskiej[17]. Niewykluczone jednak, że powstanie rękopisu nie było inicjatywą notariusza, lecz rajców, którzy powierzyli mu kierowanie wykonaniem tego zadania jako osobie najbardziej kompetentnej, bo znającej braki kopiariusza praw i przywilejów z końca XIV wieku, jakim dysponował w kancelarii miejskiej. Najpewniej jego własnym pomysłem była koncepcja artystycznego ozdobienia rękopisu cyklem miniatur[18].

Wątpliwości co do tego, czy Behem sam dokonywał zapisów w księdze wysunęła w 1990 roku Zofia Romanow, zaś rozwinął je Michał Starzyński (2007). Jego zdaniem notariusz zajmował zbyt ważne i zarazem czasochłonne stanowisko, by samemu kopiować teksty, miał zaś do dyspozycji w miejskiej kancelarii kilku pisarzy. Ponadto wskazał, bazując na badaniach paleograficznych, że żaden z zapisów uznawanych za wykonane przez samego Behema nie odpowiada w pełni pismu, którym wykonano teksty w kodeksie. Dlatego za bardziej uzasadnione uznał, że notariusz jedynie nadzorował prace, a przepisał teksty nieznany skryba[19].

Wielkie znaczenie kodeksu zapewnia mu zespół dwudziestu siedmiu całostronicowych miniatur, przedstawiających herb Krakowa, sceny z życia miasta i godła różnych cechów oraz Ukrzyżowanie (dodane później do rękopisu). Zapewne to Behem ułożył taki program ikonograficzny, natomiast autor iluminacji nie jest znany[20]. Upatrywano go również w samym notariuszu miejskim, przypuszczając, że zajmował się również iluminowaniem ksiąg[k][21]. Najpewniej jednak było to dzieło innej osoby, anonimowego artysty określanego jako Mistrz Kodeksu Behema, malarza cechowego, który wykonał miniatury z zespołem współpracowników[22]. Niewykluczone, że na miniaturze herbu miasta, podobizna człowieka z odkrytą głową, który klęczy w bramie, odnosi się do Behema jako fundatora dzieła[23].

Na podstawie wyobrażenia herbu w narożniku jednej z kart Kodeksu Behema oraz inicjału z inkunabułu, który był jego własnością[l], Zofia Ameisenowa uznała, że notariusz posługiwał się herbem Szeliga lub zbliżonym do niego[m]. Pogląd ten został jednak poddany krytyce. Zygmunt Wdowiszewski dokonał analizy wizerunku tego herbu i wskazując na różnice między Szeligą a wyobrażeniami z ksiąg Behema, uznał, że nie można zgodzić się na taką identyfikację, a notariusz miejski najpewniej używał swojego własnego herbu mieszczańskiego[24].

Kodeks, ostatecznie przekazany radzie miejskiej po śmierci Behema, do końca XVIII stulecia był wykorzystywany jako zbiór przywilejów miejskich. Od 1825 roku znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej[25].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Nazwisko notowane także jako Bem, Behme lub Behein, nie miało wówczas ustalonej pisowni, Ptaśnik 1930 ↓, s. 1; PSB ↓, s. 398. Ameisenowa 1961 ↓, s. 7 odrzuca w stosunku do niego zapis Behein.
  2. ↑ Być może dziadkiem Baltazara był wcześniej notowany w księgach miejskich Wawrzyniec Behem, malarz, który w 1419 roku przyjął prawo miejskie w Krakowie. Na podstawie samego nazwiska nie da się jednak jednoznacznie określić pokrewieństwa między nimi, bowiem w piętnastowiecznym Krakowie posługiwało się nim prawie pięćdziesiąt rodzin, Ptaśnik 1930 ↓, s. 1, 14; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7, 8.
  3. ↑ Niewykluczone jednak, że Agnieszka była córką Wawrzyńca,Ptaśnik 1930 ↓, s. 2; PSB ↓, s. 399.
  4. ↑ Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51 podaje, że uzyskał stopień magistra.
  5. ↑ Stanowisko to bywa określane także mianami „pisarz miasta” lub „pisarz miejski”, Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51. W gestii notariusza miejskiego, poza kwestiami prowadzenia ksiąg i wystawiania dokumentów, leżał cały szereg obowiązków, wśród nich obecność na każdym posiedzeniu rady, uczestnictwo w sejmach, przygotowywanie pism z zapytaniami do Magdeburga dotyczącymi szczególnie skomplikowanych spraw czy też reprezentowanie miasta w różnych, powierzonych im zadaniach, Wyrozumska 1993 ↓, s. 26.
  6. ↑ Notariusz i wicenotariusz mieli stałe pensje, w 1500 roku wynosiły odpowiednio 30 i 20 grzywien rocznie. Ponadto otrzymywali od miasta sukno na ubiór letni i zimowy lub ekwiwalent pieniężny za nie. We wcześniejszym okresie, zgodnie z wilkierzem z 1435 roku, czerpali dochód także z szeregu okazjonalnych opłat (głównie za różnego rodzaju wpisy do ksiąg miejskich), lecz w końcu XV wieku zostały zredukowane tylko do pobierania pół grosza za napisanie listu, Wyrozumska 1993 ↓, s. 36, 38–39.
  7. ↑ Papiernia używała filigranu z gmerkiem Behema i Odrowążem, herbem opactwa cysterskiego, Starzyński 2007 ↓, s. 64.
  8. ↑ Śmierć nastąpiła w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca, bowiem w dokumentach miejskich Behem jeszcze w czerwcu pojawił się jako osoba żywa, ale już w lipcu to jego brat występował jako opiekun dzieci, PSB ↓, s. 399. Możliwe, że Behem był jedną z ofiar zarazy, która nawiedziła wówczas miasto, Starzyński 2007 ↓, s. 64.
  9. ↑ Starzyński 2007 ↓, s. 64 podaje, że wątpliwe był zaczął pracę nad księgę jeszcze jako wicenotariusz, aczkolwiek nie da się tego wykluczyć.
  10. ↑ Wielka historia ↓, s. 43–44 podaje, że w 1505 roku ukończył prace nad rękopisem, podobnie zdaje się sugerować Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 422. Jednak dedykacja nie wskazuje na całkowite ukończenie prac, podobnie jak pewne luki w rękopisie zostawione na uzupełnienie tekstu. Najpewniej Behem ofiarował radzie jeszcze niedokończoną księgę, Starzyński 2007 ↓, s. 63.
  11. ↑ Edward Chwalewik podał, że w bibliotece krakowskich karmelitów przed II wojną światową znajdowały się zdobione przez niego rękopisy, zapewne podpisane, Ameisenowa 1961 ↓, s. 13. W tym księgozbiorze Barbara Miodońska odkryła inkunabuł Margaritha poetica Alberta de Eyb, który najprawdopodobniej także należał do Behama na co wskazują trzy gmerki z literami B.B., Starzyński 2007 ↓, s. 67.
  12. ↑ Supplementum summae Pisanelle Mikołaja z Ausmo. Na drugiej karcie inkunabułu, w dolnym marginesie, umieszczono banderolę z prawdopodobnym podpisem Behema i data roczną, 1484. Książka znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Starzyński 2007 ↓, s. 67.
  13. ↑ Wedle wcześniejszych koncepcji przypisywano ten herb Janowi Żernickiemu, malarzowi, domniemanemu autorowi miniatur w kodeksie, Wdowiszewski 1955 ↓, s. 162; Ameisenowa 1961 ↓, s. 8.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Sobańska 2007 ↓, s. 5.
  2. ↑ Wielka historia ↓, s. 43–44.
  3. ↑ PSB ↓, s. 398; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51.
  4. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2; PSB ↓, s. 399; Miniatury ↓.
  5. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2–3; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Wielka historia ↓, s. 43–44; Sobańska 2007 ↓, s. 5.
  6. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2–3; PSB ↓, s. 399.
  7. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2–3; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7.
  8. ↑ a b Starzyński 2007 ↓, s. 64.
  9. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 3; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51; Wielka historia ↓, s. 43–44.
  10. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 3; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51, 668; Wielka historia ↓, s. 43–44; Miniatury ↓.
  11. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2; PSB ↓, s. 399.
  12. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 2, 14; PSB ↓, s. 399.
  13. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 12–14; PSB ↓, s. 399; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 206, 520, 945; Miniatury ↓.
  14. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 3–4; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 7.
  15. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 4; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51–52; 422; Sobańska 2007 ↓, s. 5.
  16. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 6; PSB ↓, s. 399; Ameisenowa 1961 ↓, s. 9; Kronika Krakowa ↓, s. 74; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 51-52; 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6, 14; Starzyński 2007 ↓, s. 62, 67.
  17. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 6, 7; Ameisenowa 1961 ↓, s. 9; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6; Starzyński 2007 ↓, s. 62.
  18. ↑ Starzyński 2007 ↓, s. 64–65, 71; Starzyński 2010 ↓, s. 104.
  19. ↑ Starzyński 2007 ↓, s. 62, 65, 67–69, 71.
  20. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 8; PSB ↓, s. 399; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 6.
  21. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 6, 7; Adamczewski 2003 ↓, s. 212.
  22. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 9, 10; PSB ↓, s. 399; Kronika Krakowa ↓, s. 74; Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 422.
  23. ↑ Ptaśnik 1930 ↓, s. 7; Ameisenowa 1961 ↓, s. 34; Miniatury ↓.
  24. ↑ Ameisenowa 1961 ↓, s. 7, 8; Wdowiszewski 1955 ↓, s. 162–163.
  25. ↑ Encyklopedia Krakowa 2000 ↓, s. 422; Miniatury ↓; Sobańska 2007 ↓, s. 17.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jan Adamczewski: Mała encyklopedia Krakowa. Kraków: „Hurnex”, 2003, s. 212 (hasło Kodeks Behema). ISBN 83-918802-0-6.
  • Zofia Ameisenowa: Kodeks Baltazara Behema. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Auriga, 1961, seria: Klejnoty sztuki polskiej.
  • Karol Estreicher: Behem Baltazar. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 1 Abakanowicz Abdank Bruno–Beynart Wojciech. Warszawa-Kraków-Łodź-Poznań-Wilno-Zakopane: Polska Akademja Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 398–399.
  • Encyklopedia Krakowa. red. prowadzący Antoni Henryk Stachowski. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 51-52 (hasło Behem, Bem, Baltazar), 206 (hasło Fiol), 422 (hasło Kodeks Baltazara Behema), 520 (hasło Księgarstwo), 668 (hasło notariusz miejski), 945 (hasło Szarffenbergowie). ISBN 83-01-13325-2.
  • Kronika Krakowa. opracowanie całości zespół pod kierunkiem Mariana B. Michalika; art. przeglądowe, noty, kalendaria, aneksy i mapy oraz dobór il. i red. zespół pod kier. Jana M. Małeckiego, Andrzeja Kurza, Jerzego Wyrozumskiego. Warszawa: Wydawnictwo „Kronika”, 1996. ISBN 83-86079-07-X.
  • Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema. fot. Janusz Podlecki, tekst Marcin Fabiański. Kraków: Wydawnictwo „Karpaty” – Andrzej Łączyński, 2000. ISBN 83-88553-02-X. (brak numeracji stron)
  • Jan Ptaśnik. Codex picturatus Baltazara Behema. Problem autorstwa. „Kwartalnik Historyczny”. R. XLIV, t. 1, z. 1, s. 1-26, 1930. 
  • Anna Sobańska: Kodeks Baltazara Behema. Komentarz kodykologiczny. Kraków: Biblioteka Jagiellońska, 2007. ISBN 83-921946-6-7.
  • Marcin Starzyński: Krakowska rada miejska w średniowieczu. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana“, 2010, seria: Maiestas Totestus Communito, t. III. ISBN 978-83-61033-41-7.
  • Marcin Starzyński. Kto był pisarzem Kodeksu Behema?. „Rocznik Krakowski”. t. LXXIII, s. 61–71, 2007. ISSN 0080-3499. 
  • Wielka historia Polski. T. XI A-J. Kraków: Wydawnictwo Pinnex, 2000, s. 43-44 (hasło Behem Baltazar). ISBN 83-86651-40-7.
  • Zygmunt Wdowiszewski. W sprawie herbu Szeliga w Kodeksie Behema. „Biuletyn Historii Sztuki”. R. XVII (1955), nr 1, s. 162–163, 1955. 
  • Bożena Wyrozumska: Kancelaria miasta Krakowa w średniowieczu. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1993, seria: Rozprawy habilitacyjne, nr 308. ISBN 83-233-0934-5.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Baltazar_Behem&oldid=73423342”