Bazylika Bożego Ciała w Krakowie

Kościół Bożego Ciała
A-24 z dnia 28 marca 1931
kościół klasztorny kanoników regularnych laterańskich kościół parafialny
Widok z Placu Wolnica
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Bożego Ciała 26
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Parafia Bożego Ciała
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 2005 Jan Paweł II
Wezwanie	Bożego Ciała
Historia Data zakończenia budowy 1385-1405
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Krakowa Kościół Bożego Ciała
Położenie na mapie Polski Kościół Bożego Ciała
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kościół Bożego Ciała
50°02′58,9″N 19°56′40,3″E
Strona internetowa

Nawa główna

Ołtarz główny z obrazami Tomasza Dolabelii (fot.Marlikowski Marcin)

Kościół Bożego Ciała – gotycka bazylika rzymskokatolicka Kanoników Regularnych Laterańskich, przy ul. Bożego Ciała 26 w Krakowie na Kazimierzu. Podwójne Sanktuarium: Najświętszej Maryi Panny - Matki Zbawiciela i św. Stanisława Kazimierczyka.

Historia

Świątynię ufundował około 1340 roku Kazimierz Wielki. Pierwszy kościół był drewniany. Budowę nowej, murowanej świątyni, rozpoczęto w 1385. Prace powierzono rodzinie Czipserów działającej na terenie Kazimierza. Mikołaj i Jan ukończyli prace w 1405, w którym to roku Władysław Jagiełło sprowadził z Kłodzka kanoników regularnych. Dla nich w latach późniejszych zbudowano przy kościele klasztor. Szczyt fasady dobudowano dopiero ok. 1500, a dzwonnicę w latach 1566-1582.

Papież Jan Paweł II dekretem Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z dnia 24 stycznia 2005 roku podniósł kościół do godności bazyliki mniejszej. Bazylika stanowi urbanistyczny akcent rozległego kompleksu budynków, na który składa się orientowany kościół oraz ufundowany w 1405 roku klasztor kanoników regularnych połączony z nim przejściem wspartym na arkadach. Pochowany jest w nim św. Stanisław Kazimierczyk.

Architektura

Górna część kościoła, widok z ulicy Bożego Ciała

Bryła kościoła z Kopca Krakusa

Widok na kościół z Wawelu

Jest to bazylika trójnawowa, bez transeptu – posiada natomiast luźno stojącą wieżę oraz malowniczą sygnaturkę.

Nawa główna

Ambona w kształcie łodzi powstała w poł. XVIII w. Przy tęczy po lewej ołtarz z obrazem Chrystusa Salwatora, a po prawej ołtarz z obrazem Madonny. Oba namalowane przez Łukasza Porębskiego w I ćwierci XVII wieku.

Prezbiterium

Przy ścianach manierystyczne stalle wykonane w latach 1624-1632, z figurami świętych i obrazami na zapleckach ukazującymi historię zakonu (warsztat Tomasza Dolabelli). Ołtarz główny z obrazami Tomasza Dolabelli jest drewniany i bogato złocony. Najprawdopodobniej jest on dziełem warsztatu Baltazara Kuncza. Ukończono go w 1637 roku. Głównym obrazem ołtarza jest Narodzenie Chrystusa pędzla Tomasza Dolabelli, a w zwieńczeniu Zdjęcie z Krzyża (warsztat Dolabelli). Nad wejściem do zakrystii wisi pięć obrazów Wojciecha Podkory. Po prawej stronie posąg św. Stanisława Kazimierczyka.

Nawa północna

Znajduje się w niej manierystyczne mauzoleum Stanisława Kazimierczyka, a także neorenesansowa płyta poświęcona Bartłomiejowi Berrecciemu, który spoczywa w bazylice. Na ścianie m.in. obraz Sąd Piłata pędzla Łukasza Porębskiego z 1626 roku, oraz obraz Przemienienie Pańskie i Św. Augustyn Łukasza Orłowskiego.

Nawa południowa

Przylega do niej kaplica św. Anny, którą opiekuje się Arcybractwo Najświętszego Sakramentu i Pięciu Ran Pana Jezusa. Obok ołtarza z obrazem Św. Anny Łukasza Porębskiego znajduje się płyta nagrobna Bartłomieja Berecciego, oraz pokryte malowidłami szafy brackie. Obok kaplica Zwiastowania z monumentalnym portalem, dekoracją stiukową w kopule i brązową chrzcielnicą z I połowy XV wieku. W ołtarzu obraz Madonny z początku XVI wieku, a pod kaplicą krypta.

Organy

Organy w Bazylice Bożego Ciała są największym instrumentem w Krakowie. Zaprojektowano je na 83 głosy. Składają się z dwóch części:

• Organów głównych (63 głosy) umieszczonych na chórze muzycznym,
• Organów bocznych (20 głosów) mieszczących się w prezbiterium.

Zaplanowane organy są na 5950 piszczałek i 25 dzwonów (2 oktawy) Organy boczne zostały elektrycznie połączone z organami głównymi. Do grania wykonano dwa identyczne, wolnostojące kontuary czteromanuałowe z pedałem: jeden przy ołtarzu, drugi na chórze w tyle bazyliki.

Budowa organów rozpoczęła się w 1957. Składają się z dwóch części: jedna w barokowej szafie zawieszona w prezbiterium, druga to nowy instrument zamontowany na tregarach na chórze. Projekt w takiej formie powstał przy współpracy prof. Machla, prof. Chwedczuka i prof. Jargonia. W kompozycji Tadeusza Machla występowała polichóralność i stąd pewnie źródło pomysłu stworzenia organów dwuczęściowych. Wykonawcą była firma Dominika Biernackiego (wówczas z Warszawy).

Organy boczne

Konsekwencją takiego projektu była zmiana traktury mechanicznej poprzedniego instrumentu 28-głosowego na trakturę elektropneumatyczną (bardzo popularną w czasach powojennych). Do jej budowy użyto elementów elektrycznych (przekaźników, diod) i pneumatycznych (rurek, mieszków). Impulsy elektryczne przy napięciu stałym 24 V przebiegają od stołów gry do wiatrownic. Elementy dyspozycyjne zamontowane w stole gry są urządzeniami elektrycznymi (włączniki od klawiszy, włączniki wolnych kombinacji). Dopiero w samej wiatrownicy znajduje się przekaźnik odbierający impuls elektryczny i przetwarzający go na impuls pneumatyczny – uruchamia się mieszek. Stół gry i wiatrownice połączone są kablami umieszczonymi pod posadzką bazyliki. Dodatkowo tego typu traktura pozwoliła na zastosowanie ruchomych stołów gry.

Z poprzednich organów bocznych pozostawiono szafę barokową oraz piszczałki w prospekcie: Oktawbas 8' oraz inne, dziś nie podłączone. Poza tym wszystkie głosy organów bocznych są nowe: piszczałki labialne były wykonane w Kobyłce koło Warszawy, w firmie Chaciński Jan. Piszczałki głosu Oktawbas 8', umieszczonego w prospekcie, mają poszarpane końcówki. Dawniej nie stosowano bowiem dostroików, a długość korpusu piszczałki zmieniano poprzez rozrywanie, spłaszczanie lub deformowanie górnego końca korpusu. Reszta najmniejszych piszczałek w prospekcie to nowe piszczałki zrobione dokładnie na wzór starych, wykonane w 2005 roku przez firmę Chaciński Jan. Organmistrz Roman Raźniak zadecydował, że poprzednie piszczałki były bardzo zniszczone i z uwagi na bardzo cienkie średnice, nie nadawały się do wyprostowania.

Miech organów bocznych mieści się nad zakrystią i wyposażony jest w urządzenie do kalikowania. Dzięki tak schowanemu miechowi nie słychać zupełnie jego pracy wewnątrz bazyliki. Kiedy kontuar od XIV wieku stał na chórku nad stallami, był dobry kontakt z kalikantem i wtedy używano organów bez prądu. Dziś to nie ma sensu, gdyż najbliższy z kontuarów jest daleko od miechu – przy ołtarzu głównym. Miech ten został wyremontowany w 2001 przez organmistrza Jana Bryla z Krakowa. Przy okazji została wymieniona większość uszkodzonych mieszków w organach głównych. W 2005 dzięki staraniu obecnego ks. Proboszcza Tadeusza Masłowskiego CRL, została przeprowadzona gruntowna renowacja całych organów bocznych, włącznie z oczyszczeniem z lakieru zabytkowych piszczałek z prospektu, które teraz błyszczą pierwotną świetnością.

"Prospekt organowy wczesnobarkowy, rzeźbiony, malowany, złocony. Architektoniczny o bogatym ukształtowaniu plastycznym i dekoracji snycerskiej, dwykondygnacyjny, dziewięcioosiowy w partii dolnej trzy /pięcio?/ - kondygnacyjny w części górnej, uszaty.

Podwyższona oś /wieżyca/ środkowa i skrajne dwie wieżyczki wewnętrzne występują trójkątnie z uskokami, pomiędzy nimi zredukowane osie płaskie zamknięte prostym belkowaniem.

W górnej partii prospektu podwyższona oś środkowa występuje półkoliście z uskokiem, osie skrajne płaskie.

W dolnej części prospektu osie występujące półkoliście osadzone na wspornikach, osie występujące trójkątnie osadzone na wspornikach ukształtowanych trójkątnie.

Podstawa prospektu /cokół/ węższa od nadbudowy, z wysuniętymi na boki wolutowymi wspornikami.

W zwieńczeniu wieżyc skrajnych i najwyższej ażurowe szczyty.

Bogata dekoracja snycerska obejmująca wypełnienia naroży, belkowania, szczyty, uszy, cokół prospektu i balustradę chóru, ażurowa o motywach małżowinowo-chrząstkowych, okuciowych i roślinnych. Po bokach uszu - główki puttów." Oto opis z karty o organach w Kościele Bożego Ciała  w Krakwie z dnia 1982 roku nr KRX 000 002282

Organy główne

Kościelne organy z prezentowanymi w prospekcie piszczałkami metalowymi i drewnianymi

Organy główne budowano w latach 1958-1963. Oparte są na tregarach znajdujących się na bombastycznym barokowym chórze muzycznym z lat 1770-1772, wspartym na sześciu kolumnach. W momencie budowy organy główne zaprojektowano na 62 głosy. Nie założono jeszcze piszczałek 7 głosów językowych. Wiatrownice i pozostałe mechanizmy traktury do brakujących głosów zostały zrobione. W 2005, podczas całkowitej renowacji bocznych organów przeniesiono Dzwony (25 dzwonów) do organów głównych i przypisano je do pedału. Zdecydowano się na to z uwagi na bardzo utrudniony dostęp do nich, kiedy znajdowały się na ścianie w szafie organów w prezbiterium.

Dzięki staraniom Ks. Piotra Walczaka CRL Proboszcza, uzupełniono 2 brakujące głosy językowe. Pierwszy dnia 24 kwietnia 2014 r. organmistrz Łukasz Kmiecik, uzupełnił brakujący głos językowy w pedale Trompet 8'. Drugi dnia 28 października 2014 roku ten sam organmistrz uzupełnił głos językowy Trompet 8' w manuale głównym.

Echo manuału III obejmuje wszystkie głosy z tego manuału dając płynnej zmiany głośności granych dźwięków. Bardzo duży miech umieszczono w wieży obok bazyliki, przez co jego praca nie jest słyszalna wewnątrz kościoła.

Organy są od roku 1963 największymi organami w Krakowie pod względem ilości głosów (pod tym względem zdystansowały nawet instrument w Bazylice Mariackiej. Poza tym, posiadają możliwość grania utworów napisanych na zasadzie echa. Brzmienie oddalonych od siebie o 70 m instrumentów daje słuchaczowi unikatowe wrażenia słuchowe.

Dyspozycja organów

Poszczególne głosy oznaczono kolorami: głosy językowe, mixtury. Stopaż: np. 8' ≈ 2,5 m

Manuał I	Manuał II (główny)	Manuał III	Manuał IV B	Pedał
Amabilis 8', Rurflet 8', Bourdon 8', Flet pryncypał 8', Flet miedziany 4', Flet minor 4', Flautino 2', Sifflet 1', Kwinta 1 1/3', Nona 8/9', Sesquialtera 2 chóry, Harmonia Aetheria 8', Krumhorn 8'X Obój 8'	Pryncypał 16', Pryncypał 8', Koncertflet 8', Salicet 8', Dublet 8', Gedekt 8', Oktawa 4', Flet leśny 4', Flet rurkowy 4', Superoktawa 2', Róg nocny 2', Oktawa 1', Kwinta 2 2/3', Mixtura 4 chóry, Szarf 5 chórów, Trompet 8' Vox humana 8'	Pryncypał fletowy 8', Flet jasny 8', Szpic flet 8', Viola di Gamba 8', Aeolina 8', Vox coelestis 8', Oktawa fletowa 4', Trawersflet 4', Gemshorn 2', Kwintflet 2 2/3', Tercja 1 3/5', Septima 1 1/7', Mixtura 5 chórów, Akuta 3 chóry, Klarnet 8' Clarino 4'	Kwintaton 16', Pryncypał włoski 8', Holflet 8', Dolce 8', Gemshorn 8', Flet major 8', Praestant 4', Szpicflet 4', Bachflet 4', Picolo 1', Flageolet 1', Nasard 2 2/3', Tercflet 1 3/5', Kwintflet 1 1/3', Cymbel 3-5 chórów, Tuba mirabilis 8', Vox humana 8'	Majorbas 32', Kontrabas 16', Violonbas 16', Subbas 16', Zartbas 16', Echobas 16'B, Pryncypałbas 8', Fletbas 8', Fletbas 8'B, Oktawbas 8'BZ, Chorałbas 4', Flet 4', Pifaro 2', Mixturbas 5 chórów, Basson 32'X Puzon 16' Trompet 8' Kornetino 4'X DzwonyD

Tremolo manuału III organów głównych i organów bocznych (manuał IV), echo dla III i IV manuału, pedał i wskaźnik crescendo, woltomierz.
Dodatkowe registry: połączenia manuałów I, III i IV z manuałem głównym, superoktawa manuału II i połączeń. 4 wolne kombinacje, 2 stałe kombinacje (tutti nastawne), automat pedałowy, wyłącznik głosów językowych.

^B głosy organów bocznych
^D dawniej w organach bocznych
^X głosy zaprojektowane i wykonane, ale piszczałki nie założone na wiatrownicach
^Z zabytkowy głos z XVII wieku

Historia organów

Pierwsze udokumentowane wzmianki o organach w Bazylice Bożego Ciała pochodzą z roku 1373. Z informacji zebranych przez ks. Kazimierza Łataka CRL dowiadujemy się:

Z analizy zapisów w zachowanych księgach miejskich Kazimierza wynika, że obecny kościół oddano do użytku sakralnego w latach osiemdziesiątych XIV wieku, a ściślej mówiąc po konsekracji trzech ołtarzy w 1387 roku. Kościół miał także chór przy ścianie północnej, na który prowadziły kręte, kamienne schody zachowane w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Na chórze znajdowały się organy, które zbudował w latach 1373-1378 mistrz Marcin, a w 1385 roku przerobił mistrz Jan.

Mistrz Jan o którym tu mowa, to być może Jan Wanc, organmistrz z Żywca, bardzo wtedy znany. Był to jeden z pierwszych w Polsce świecki budowniczy organów. Wejście do tych organów znajdowało się w wieżyczce, w zakrystii, po krętych, wąskich, kamiennych schodkach.

W roku 1439 zbudowano przejście gankowe łączące klasztor z kościołem. Około 1440 roku dobudowano zakrystię która wchłonęła dolną część wieżyczki, gdzie było wejście do organów. W zakrystii wykonano balkonik prowadzący z przejścia gankowego dlatego zmieniono wejście z balkoniku na chór i organy. W tej formie pozostało ono do dnia dzisiejszego, przez które wejście wchodzi się do organów bocznych.

9 grudnia 1595 roku kościół Bożego Ciała dotknął pożar, który zniszczył dach i organy.

Wiadomo, że zbudowano wielkie organy. Wielkie organy były zawieszone nad starą amboną, która wtedy była pod teczą. Ks. Stefan Ranatowicz CRL w opisie kościoła napisał: 

„Organy były wielkie nad kazalnicą, starą strukturą, te zepsowane y że daleko było na nie chodzić, zniósł je Hyacynthus Liberiusz proboszcz, a na tym miejscu dał okno."

["Ksiądz Stefan Ranatowicz: barokowy kronikarz i pisarz klasztorny" ks. Kazimierz Łatak CRL]

W kościele znajdowały się też pozytywy. W 1629 roku remont takiego obiektu przeprowadził niejaki Tomasz, utożsamiany z Tomaszem Rayberem – organmistrzem działającym w Krakowie. W 1770 roku wypożyczono pozytyw od Szymona Sadkowskiego, natomiast w 1808 roku podobny instrument oddano organmistrzowi Kramkowskiemu.

„Organy były małe In Minori Chro, [prezbiterium] na tym miejscu gdzie teraz, ale że zły były o trzech głosach, y struktura stolarska robotą, zniósł je Hyacinthus Liberiusz, proboszcz, a dał te nowe.

ks. Stefan Ranatowicz.

Nowe 25-głosowe zbudowane zostały przez organmistrza Bartłomieja Juszkowicza w 1664 roku – tak podaje kronika klasztoru. Instrument umieszczono nad chórkiem muzycznym znajdującym się powyżej na baldachimowym zwieńczeniu stall. Były to organy z jednym manuałem.

Przeglądając zachowane odnotowane wydatki związane z utrzymaniem kaplicy Zwiastowania, a zapisane w księgach kasowych od 1623 roku (Altare Beate Virginis), przez zakrystianina ks. Jana Gelazego dowiadujemy się:

Grubarzowi na piwo przy zamiataniu śniegu w kaplicy B.V.M. i z organ 4 gr. (1665)

Z dokumentacji historycznej zostały wypalone inskrypcje na zewnątrz szafy organowej. Są to szczątkowe informacje w postaci inicjałów, ale można je zidentyfikować. Pozostawione informacje to wypalone inicjały: Fallowski Mikołay, J. Jachimek, A.O. – wypalił je pewnie Andrzej Ostaszewski (1713-1771) – organmistrz. W latach: 1775-1778 przy organach pracował czynny w Krakowie organmistrz – Ignacy Ziernicki. Orzekł on wówczas, że „…organ jest zbyt mocny i może spowodować pęknięcie murów…”, wobec czego polecił usunąć 6 lub 8 głosów, co też wykonano. Kolejne inicjały to R.D. 1847. Kolejne: M.M. – na pewno wypalił je Mateusz Mielczarski (1812-1868).

W roku 1860 przeniesiono organy z prezbiterium na wybudowany wcześniej, bo w 1772 roku chór (usunięto wtedy kilka głosów). Gdy organy stały na chórze, remont przeprowadził Aleksander Żebrowski, który pozostawił tu swoje inicjały Ż.A. Wiadomo o nim, że naprawiał organy w Krakowie w latach 1885-1914 m.in. w Kościele Mariackim, w kościele św. Anny i innych. Da się też odczytać nazwisko KWAŚNIEWSKI 1934. Są jeszcze inne inicjały, lecz mało czytelne i w obecnie nie można ich jednoznacznie zidentyfikować (T.M. i inne).

w Opublikowanym w 1931 periodyku "Muzyka Kościelna" ówczesny organista przy kolegiacie św. Florjana - Franciszek Przystał opisał Organy w kościołach Krakowskich.

"Kraków - ten, polski Rzym - posiadający najwięcej i najpiękniejsze kościoły w Polsce, może również poszczycić się pięknymi organami. Najstarsze z nich, to organy w Kościele Bożego Ciała o bogatej romańskiej strukturze i pięknie brzmiących głosach. Zbudowane prawdopodobnie w XVII wieku, restaurowane przez organomistrza Wojciechowskiego z Krakowa w XIX wieku, posiadający 23 głosy, 2 manuały o 45 klawiszach i ped. o 21 klawiszach. Mimo wielkiego zniszczenia przez czas używane są do dnia dzisiejszego"

Na chórze w tyle bazyliki stały te organy do roku 1957. Był to instrument mechaniczny. Organista siedział tyłem do ołtarza na środku chóru i korzystał z lusterka, aby patrzeć na kościół.

Organiści

Według informacji ks. prof. dr. Kazimierza Łataka w Kościele Bożego Ciała od XIV wieku było dla organisty i dzwonników osobne mieszkanie przy klasztorze, co oznacza, że organistami byli ludzie świeccy.

Imię i nazwisko	Kiedy grał	Informacje dodatkowe
Jan z Lublina	ok. 1540	Kanonik regularny – autor Tabulatury organowej.
Ks. Jan Babraj	ok. 1891	Kanonik regularny laterański. Pozostawił dwa śpiewniki rękopisy. Jego grą zachwycano się w Rzymie.
Józef Grzybek	ok. 1932-1937	Ojciec Bogusława Grzybka – organisty z Bazyliki Mariackiej.
Franciszek Widełka	1937-1947	Uczył organów w Państwowej Szkole Muzycznej II stopnia w Krakowie. Docenił jego grę Stanisław Bursa, słysząc jak gra akompaniament do kompozycji „Ludu mój ludu...!”
Tadeusz Machl	1947-1950	Współprojektant obecnych organów.
Stefan Płachta	1950-1960	Ur. 1925 w Cichawce k. Bochni. Brat zakonny, wystąpił i był organistą u o. Pijarów w Rakowicach. Zmarł przy organach w czasie nabożeństwa w dniu patronki muzyki kościelnej i organistów – św. Cecylii (1996).
Edward Stankowicz	1960-2001	W wieku 16 lat grał już jako organista w parafii pw. Matki Bożej Częstochowskiej w Gorzkowie. W ostatnich 4 latach życia grał jako organista w Sieprawiu
Jarosław Raczek	2001	Obecny organista.

Legenda

Legenda mówi, że do podjęcia budowy kościoła skłoniło króla Kazimierza Wielkiego odnalezienie w sposób cudowny hostii wraz z monstrancją, którą złodzieje ukradli z kolegiaty Wszystkich Świętych podczas oktawy Bożego Ciała, przypuszczając, że jest ze złota. Wkrótce przekonali się o swojej pomyłce i monstrancję wraz z hostią porzucili na błotnistych szuwarach wsi Bawół. Opatrzność w sposób cudowny wskazała miejsce, w którym ukryty był Najświętszy Sakrament. Na pamiątkę tego wydarzenia w 1340 roku król Kazimierz III Wielki wybudował kościół ku czci Bożego Ciała.

Zobacz też

• poznańska legenda o skradzionych hostiach
• Kościół Bożego Ciała w Poznaniu

Bibliografia

• Ks. Stefan Ryłko CRL, Pamiątka beatyfikacji Bł. Stanisława Sołtysa zwanego Kazimierczykiem Kanonika Regularnego Laterańskiego, Kraków 1994.
• Informacja słowna poprzedniego organisty Edwarda Stankowicza.
• Kazimierz Łatak CRL, Bazylika i Klasztor Bożego Ciała Kanoników Regularnych Laterańskich na Kazimierzu w Krakowie.
• Jerzy Gołos, Polskie organy i muzyka organowa, Instytut Wydawniczy PAX 1972.
• Michał Rożek, Przewodnik po zabytkach Krakowa, Wydawnictwo WAM, 2006.

Linki zewnętrzne

• Parafia Bożego Ciała w Krakowie
• Bazylika Bożego Ciała w Krakowie – historia i galeria zdjęć
• Organy Bazyliki Bożego Ciała w Krakowie – prezentacja MacromediaFlash
• Organy: Prezentacja w PowerPoint2007