Biegacze
Biegacze (b. pustynne, b. stepowe), chamaechory – rośliny, których pędy nadziemne lub ich części (kwiatostany, dęte owoce) stanowią diaspory przemieszczające się po powierzchni ziemi pod wpływem działania wiatru. Biegacze są roślinami typowymi dla biomów pustynnych i stepowych, gdzie otwarte przestrzenie pozwalają pokonywać duże odległości. Rośliny lub ich części zyskują zdolność do toczenia się przybierając kulisty kształt oraz ażurową i lekką konstrukcję, po czym w całości lub części odłamują się. Przemieszczane przez wiatr gubią owoce i nasiona, często w znacznej odległości od miejsca rozwoju rośliny macierzystej[1][2]. Czasem biegacze zbijają się w większe skupienia, mogące osiągać znaczne rozmiary[2]. Szczególną grupą biegaczy są tzw. zmartwychwstanki, skupiające się w kule podczas suszy i uwalniające diaspory poprzez rozpostarcie pędów lub okryw koszyczków w czasie deszczu lub po trafieniu na wilgotne siedlisko[3]. Biegacze rosnące na pustyniach dzięki zdolności do poruszania się na powierzchni gruntu unikają pogrzebania pod piaskiem[4].
Chamaechoria jest szczególnym rodzajem anemochorii (wiatrosiewności)[1][2].
Przykłady biegaczy w świecie roślin[edytuj | edytuj kod]
Przystosowanie do rozprzestrzeniania diaspor po powierzchni ziemi za pomocą wiatru stwierdzono w 12 rodzinach roślin nasiennych: szarłatowate Amaranthaceae (w tym komosowate Chenopodiaceae), amarylkowate Amaryllidaceae, selerowate Apiaceae, złotogłowowe Asphodelaceae, astrowate Asteraceae, kapustowate Brassicaceae, ogórecznikowate Boraginaceae, goździkowate Caryophyllaceae, bobowate Fabaceae, jasnotowate Lamiaceae, wiechlinowate Poaceae i ciborowate Cyperaceae[2][5].
Przedstawicielem biegaczy wśród szarłatowatych jest występująca także w Polsce solanka kolczysta Salsola kali[2]. Należący do tego samego rodzaju gatunek Salsola tragus (czasem też opisywany jako odmiana solanki kolczystej – S. kali var. tenuifolia) jest uciążliwym chwastem na terenach Ameryki Północnej, dokąd zawleczony został z Eurazji w latach 70. XIX wieku. Stał się biegaczem charakterystycznym dla tamtejszych przydroży, nieużytków, pól, półpustyń[6] i typowym elementem krajobrazu rozległych pustkowi[4]. Z tej samej rodziny biegaczami są także np. Cycloloma atriplicifolium[4][7], Agriophyllum latifolium[8], przedstawiciele rodzaju wrzosowiec Corispermum[2], mietelnik Kochia[9] i szarłat (np. szarłat biały Amaranthus albus i Amaranthus graecizans)[10].
W obrębie rodziny amarylkowatych u roślin z kilku rodzajów (Ammocharis, Boophone i Brunsvigia) powstają kuliste kwiatostany o szypułach równej długości rozpościerających się w każdym kierunku. Po dojrzeniu owoców pozostają one na szypułach, podczas gdy cały kwiatostan odłamuje się z zasychającej łodygi, dzięki czemu może być toczony przez wiatr po powierzchni ziemi. Takie ażurowe i kuliste struktury efektywnie rozprzestrzeniają diaspory gubiąc po paru dniach torebki z nasionami. Nasiona tych roślin są mięsiste i krótkotrwałe – kiełkują niezwłocznie po kontakcie z podłożem[11].
W przypadku roślin selerowatych występują podobne kuliste kwiatostany jak u amarylkowatych – toczone przez wiatr[12], ale też niektóre gatunki mają pędy rozgałęzione w różnych kierunkach, które po zaschnięciu przybierają kulistawy kształt i przemieszczane są po powierzchni ziemi w całości, stopniowo gubiąc owoce. Do przykładów takich należy Seseli tortuosum w północnej Afryce[2] oraz występujące m.in. w Europie Środkowej sierpnica pospolita Falcaria vulgaris[13] i mikołajek polny Eryngium campestre[2].
W rodzinie astrowatych biegaczami są m.in. rośliny z rodzaju chaber (np. Centaurea diffusa)[13], Lessingia glandulifera[14] i Gundelia tournefortii[7]. Z rodziny kapustowatych (krzyżowych) toczone przez wiatr są takie rośliny jak stulisz pannoński Sisymbrium altissimum[2] i modrak Crambe[15], a z goździkowatych łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata[16]. Możliwość przenoszenia przez wiatr przypisywana była także babce Plantago cretica, ale stwierdzono, że w istocie roślina ta zwija i rozwija tylko pędy bez przemieszczania się[7].
Wśród bobowatych wiele roślin wykształca same owoce w taki sposób, że są one łatwo toczone przez wiatr – ich strąki są dęte, lekkie i kulistawe. Tak jest w przypadku moszenek południowych Colutea arborescens, niektórych gatunków lucerny (Medicago scutellata, M. orbicularis), traganka Astragalus i ostrołódki Oxytropis[2]. Czasem diasporą są owoce otoczone rozdętym kielichem – jak w przypadku przelotu pospolitego Anthyllis vulneraria[2]. Niekiedy też całe nadziemne części roślin po zaschnięciu i odłamaniu u nasady szyi korzeniowej bywają przemieszczane przez wiatr i tak zdarza się w przypadku Baptisia tinctoria[17] oraz roślin z rodzaju Psoralea[18][7].
Wśród traw lekkie, odłamujące się kwiatostany występują u roślin z rodzaju Spinifex, które w różnej wielkości skupieniach przemieszczane są przez wiatry na wybrzeżach Archipelagu Malajskiego i na terenach otwartych Australii[7]. Podobne zjawisko występuje u traw z rodzajów: miłka Eragrostis, Schedonnardus i Aristida[19]. Czasem ziarniaki z długimi ośćmi roślin z rodzaju ostnica bywają także splątane w kule toczone przez wiatr[7]. W przypadku ciborowatych dęte owoce (pęcherzyki) powstają u turzycy mieszkowatej Carex physodes[1][2].
Podobny mechanizm rozprzestrzeniania jak w przypadku biegaczy dotyczy wielu wiatrosiewnych diaspor, które w strefie klimatu chłodnego bywają przemieszczane zimą przez ruchy powietrza po pokrywie śnieżnej[7].
Biegacze wśród grzybów[edytuj | edytuj kod]
Analogiczną do biegaczy strategię rozprzestrzeniania zarodników stosują także grzyby z rodzaju kurzawka Bovista, których kuliste, dojrzałe owocniki o średnicy kilku centymetrów po dojrzeniu mogą tracić kontakt z gruntem i toczyć się poruszane wiatrem[4].
Wpływ roślinnych biegaczy na środowisko i człowieka[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na łatwość przemieszczania się na znaczne odległości i nierzadko wytwarzanie ogromnych ilości nasion rozprzestrzenianych po drodze (jeden duży okaz solanki może zawiązać ok. 100 tys. nasion), biegacze są uciążliwymi i skutecznymi gatunkami inwazyjnymi. Dodatkowo problemem jest to, że zasiedlają i konkurują z rodzimymi lub uprawnymi roślinami o wodę w biomach z reguły ubogich w jej zasoby[4].
W sprzyjających okolicznościach biegacze mogą skupiać się w wielkich ilościach stwarzając zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi poruszających się na drogach z powodu ograniczenia widoczności. Poza tym ze względu na suchość i łatwopalność – stwarzają też zagrożenie pożarowe. Wielkie ilości biegaczy w zachodnim Teksasie zablokowały ruch na autostradzie stanowej nr 349[20]. W 1989 miejscowość Mobridge w Dakocie Południowej biegacze zasypały po dach około 30 budynków, po tym jak masowo solanki porosły dno wcześniej osuszonych w okolicy zbiorników[21]. W lutym 2016 wielkie ilości kwiatostanów prosa z gatunku Panicum effusum zasypały australijskie miasto Wangaratta, miejscami tworząc warstwy osiągające kilka metrów wysokości[22][23][24].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Zbigniew Podbielkowski: Wędrówki roślin. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1995, s. 22-23. ISBN 830205615-4.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 495-496. ISBN 83-02-04299-4.
- ↑ W. F. Ganong. An outline of phytobiology. „Bulletin of the Natural History Society of New Brunswick”. 13, s. 3–26, 1896.
- ↑ a b c d e Douglas Main: Consider the tumbleweed. W: ScienceLine [on-line]. NYU Journalism, 2011. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ Dirk V. Baker: Dispersal of an Invasive Tumbleweed. ProQuest, 2007, s. 3, 90. ISBN 978-0-549-44310-0.
- ↑ Salsola tragus Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ a b c d e f g L. van der Pijl: Principles of Dispersal in Higher Plants. Springer Science & Business Media, 2013, s. 58-60. ISBN 3-662-00799-1.
- ↑ D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Second Edition). Cambridge University Press, 1997, s. 18. ISBN 978-0-521-41421-0. (ang.)
- ↑ D. A. Becker. Stem abscission in tumbleweeds of the Chenopodiaceae: Kochia. „American Journal of Botany”. 65, s. 375–383, 1978. DOI: 10.2307/2442692.
- ↑ Matt Jolley Abrams, LeRoy: Illustrated Flora of the Pacific States Volume 2. Stanford University Press, 1944, s. 644. ISBN 978-0-8047-0004-7.
- ↑ John Manning: Field Guide to Fynbos. Cape Town: Struik Publishers, 2008. ISBN 978-1-77007-265-7.
- ↑ William Francis Ganong: A Textbook of Botany for Colleges. MacMillan Co., 1921.
- ↑ a b Heinrich Walter, Siegmar-Walter Breckle: Walter's Vegetation of the Earth. Springer Science & Business Media, 2002, s. 386. ISBN 3-540-43315-5.
- ↑ Lessingia glandulifera. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 174. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Gypsophila paniculata Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ C. E. Bessey. The tumble-weed of the west. „Botanical Gazette”. 11, 2, s. 41, 1886. University of Chicago Press. DOI: 10.1086/325904.
- ↑ D. A. Becker. Stem abscission in the tumbleweed, Psoralea. „American Journal of Botany”. 55, s. 753–756, 1968. DOI: 10.2307/2440962.
- ↑ Gibson, David J.: Grasses and grassland ecology. Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 52. ISBN 0-19-852919-8.
- ↑ Marilyn Stablein: Climate of Extremes: Landscape and Imagination. Black Heron Press, 1995, s. 33. ISBN 978-0-930773-39-7.
- ↑ Flood control brings avalanche of tumbleweeds. „Toledo Blade”, s. 34, 1989. Google News Archive Search.
- ↑ Video: 'Hairy Panic' tumbleweed takes over Australian homes. W: Belfast Telegraph [on-line]. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ Ruth Halkon: Entire town buried under bizarre 'hairy panic' weed that has baffled experts. W: Mirror (UK) [on-line]. [dostęp 2016-07-01].
- ↑ Big vacuums could combat 'hairy panic' in Australia city. W: BBC News (British Broadcasting Corporation) [on-line]. [dostęp 2016-07-01].
