Przejdź do zawartości

Bóg

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Bogowie)
William BlakeBóg stwarzający świat, Muzeum Brytyjskie
tetragram JHWH nad obrazem Jezusa
Posąg z wyobrażeniami słowiańskich bogów – Światowid ze Zbrucza. Kopia obok Wawelu. Kraków
Kaligrafia słowa Allah
Zeus, posąg antyczny

Bóg lub bóstwo – istota nadprzyrodzona, której istnienie (w jednej postaci bądź wielu) uznaje większość religii. Bóg jest przedmiotem zainteresowania teologii i filozofii, gdzie jest uważany za zagadnienie metafizyczno-egzystencjalne. Ze względu na duże zróżnicowanie rozumienia tego pojęcia, trudno jest o jego jednoznaczną definicję (co dodatkowo utrudniają założenia teologiczne związane z tym zagadnieniem, pochodzące z poszczególnych religii). Jako najbardziej różniące się od siebie, należy wyodrębnić definicje używane przez religie politeistyczne, henoteistyczne i monoteistyczne, deizm, panenteizm i panteizm[1].

Najbardziej powszechnie pod pojęciem bóg rozumie się określenie istot będących przedmiotem kultu religijnego. Czasem bogami określa się tylko niektóre (najważniejsze) z tych istot, dla innych rezerwując inne określenia (np. półbóg, heros, demon, duch, święty, anioł). W niektórych religiach istotom nadprzyrodzonym przypisywane są cechy płci żeńskiej, istotę taką określa się słowem bogini.

Słowo bóg pisane małą literą oznacza bogów, których może być wielu (synonimy: bóstwo, bożek, bożyszcze), natomiast w religiach monoteistycznych słowo to jest traktowane jako nazwa własna (imię) i jest pisane wielką literą[2].

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]

Słowo „bóg” jest związane z irańskim terminem baga i słowiańskim bog powiązanym z dobrem, bogactwem, jak i jego nadprzyrodzonym dawcą[3]. Badania językoznawców stwierdziły istnienie w języku polskim szeregu zapożyczeń scytyjsko-irańskich z dziedziny terminologii wierzeń religijnych, jak właśnie słowo „bóg” – dawca bogactwa, szczęśliwego losu[potrzebny przypis]. Natomiast nazwa jednego z czołowych bóstw słowiańskich, Swaroga, wydaje się właśnie irańskim zapożyczeniem, swar bowiem w sanskrycie oznacza blask, niebo, światłość niebieską i słońce, choć trudno nie dostrzec w nazwie tego bóstwa rodzimego rdzenia war, oznaczającego gorąco, żar[4].

Pojęcie bóstwa w filozofii i nauce

[edytuj | edytuj kod]

Arystoteles, badając świat przyrody, doszedł do wniosku, że musi istnieć pierwsza przyczyna (nieruchomy poruszyciel), która posiada cechy boskie: niezmienność, niezłożoność, niematerialność, duchowość, rozumność, celowość, jedyność, konieczność, doskonałość. W ten sposób doszedł do monoteizmu: skoro istnieje świat, to istnieje też Bóg[5]. Do zbliżonych wniosków doszedł też Platon. Z poznania świata wywiódł on pojęcie Demiurga, czyli rozumnego i dobrego stwórcy[6]. Pomimo podobieństw, cechy bytu najwyższego Arystotelesa fundamentalnie odróżniają go od wizji występujących w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie[7].

Nowożytna nauka przyjmuje odgórnie naturalizm metodologiczny, nie zajmując się istnieniem boga (nie potwierdzając go ani mu nie zaprzeczając)[8].

Psychologia, religioznawstwo, antropologia poruszają temat kształtowania się obrazu Boga (bogów) w ujęciu psychologicznym, kulturowym, historycznym. Carl Gustav Jung wprowadza pojęcie jaźniarchetypu całości, jedności psychicznej, nazywając go obrazem Boga[9], natomiast w archetypowym obrazie ojca widział obok siebie pozytywne i negatywne elementy. Do istotnych cech archetypu ojca zaliczał wielorakie aktywności i agresje, natrętność, dobitność, destruktywność, niszczenie i pasjonującą owocność, przekonywalność i skuteczność[10]. Bóg według Zygmunta Freuda jest: wywyższonym ojcem[11] (exalted father), przemienieniem ojca (transfiguration of father), podobizną/postacią ojca (likeness of father), sublimacją ojca (sublimation of father), surogatem (obiektem zastępczym) ojca (surrogate of father), substytutem ojca (substitute of father), kopią/imitacją ojca (copy of father)[12][13]. Religioznawcy i antropolodzy podnoszą kwestię obrazu Boga (bogów) jako personifikacji sił natury lub nadprzyrodzonych (np. James George Frazer[14] oraz Gerardus van der Leeuw[15]).

Ateizm i agnostycyzm

[edytuj | edytuj kod]

Istnieniu boga zaprzecza ateizm[16]. Poglądy agnostyczne głoszą niemożliwość dowiedzenia się, czy bóstwa istnieją, czy też nie[17].

Definicje

[edytuj | edytuj kod]

Powszechnie akceptowane wyjaśnienie, czym jest bóstwo / bóg, nie istnieje. Rozumienie tego pojęcia znacznie różni się między kulturami[18]. Huw Owen twierdzi, że terminy „bóstwo, bóg i ich odpowiedniki w innych językach” mają oszałamiającą rozpiętość znaczeń i wagi – od „nieskończonego, transcendentalnego bytu, który stworzył wszechświat i nim włada” (Bóg), przez „skończoną istotę lub doświadczenie o wyjątkowej wadze lub które przywołuje wyjątkowe uczucia” (bóg) czy „religijną lub filozoficzną ideę związaną z naturą, siłami wyższymi lub sferą duchową”, aż do „wielu innych zastosowań”[19].

Zazwyczaj bóstwo określane jest jako coś nadnaturalnego lub boskiego, co przejawia się w ideach i wiedzy w formie łączącej doskonałość w kilku lub wszystkich aspektach, walkę ze słabością i problemami w innych aspektach, heroizm w poglądach i działaniach oraz skrępowanie emocjami i pragnieniami[20][21]. W innych przypadkach za bóstwo uznaje się zasadę lub rzeczywistość, jak na przykład ideę „duszy”. Przykładowo hinduskie Upaniszady charakteryzują Atmana (duszę, ja) jako dewa (bóstwo), co prowadzi do twierdzeń, że dewa i wieczna, najwyższa zasada (Brahman) są częścią wszystkich żyjących istot; dusza jest spirytualna i boska; samopoznanie jest równie poznaniu tego, co najwyższe[22][23][24].

Teizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwa lub kilku[25][26]. Politeizm to wiara i czczenie kilku bogów-bóstw, którzy są zazwyczaj zebrani w panteon bogów i bogiń, wraz z towarzyszącymi im rytuałami[47]. W większości religii politeistycznych różni bogowie i boginie reprezentują siły natury lub zasady przodków i mogą być postrzegani jako autonomiczni albo jako aspekty lub emanacje boga-stworzyciela lub transcendentalnej zasady absolutnej (teologie monoteistyczne), która przejawia się immanentnie w przyrodzie[27]. Henoteizm akceptuje istnienie więcej niż jednego boga-bóstwa, ale uważa wszystkich bogów-bóstwa za równoważne reprezentacje lub aspekty tej samej najwyższej, boskiej zasady[28][29][30]. Monolatria to przekonanie, że istnieje wiele bogów-bóstw, ale tylko jeden z nich może być prawomocnie czczony[31][32].

Monoteizm to przekonanie, że istnieje tylko jeden bóg-bóstwo[33][34]. Monoteistyczny bóg-bóstwo, znany jako „Bóg”, jest zwykle opisywany jako wszechmocny, wszechobecny, wszechwiedzący, wszechdobry i wieczny[35]. Jednak nie każdy bóg-bóstwo jest postrzegany w ten sposób – nie musi posiadać tych wszystkich cech, aby można go było kwalifikować jako bóstwo[36][37][38].

Deizm to wiara w istnienie jednego boga-bóstwo, który stworzył wszechświat, ale zazwyczaj w niego nie ingeruje[39][40]. Deizm był szczególnie popularny wśród Zachodniej inteligencji w XVIII i XIX wieku[41][42]. Panteizm to wiara, że sam wszechświat jest Bogiem lub że wszystko składa się na wszechogarniające, immanentne bóstwo[43][44]. Pandeizm to pogląd plasujący się między deizmem i panteizmem. Opiera się na przekonaniu, że stwórca stał się panteistycznym wszechświatem[45]. Panenteizm to wiara, że boskość przenika wszechświat, ale także go przekracza[46]. Agnostycyzm bazuje na przekonaniu, że nie można na pewno wiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek bóstwo[47][48]. Ateizm to brak wiary w istnienie jakiegokolwiek bóstwa[49].

Prehistoria

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Religie prehistoryczne.

Na podstawie inskrypcji i sztuki okresu prehistorycznego, m.in. malowideł naściennych, uczeni wnioskują, że prawdopodobnie wierzono wówczas w istnienie bogów-bóstw. Pozostaje jednak niejasne, czym tak naprawdę te szkice i malunki były oraz dlaczego powstały[50]. Niektóre z nich przedstawiają zwierzęta, myśliwych czy rytuały[51]. Swego czasu archeologowie powszechnie interpretowali praktycznie każde przedstawienie postaci żeńskiej z okresu prehistorycznego jako reprezentację pojedynczej, pierwotnej bogini, która miałaby być przodkinią historycznie poświadczonych bogiń, takich jak Isztar, Astarte, Kybele i Afrodyta. Podejście to zostało jednak ogólnie zdyskredytowane. Współcześni archeologowie uznają, że niemożliwym jest jednoznaczne zidentyfikowanie przedstawień z okresu prehistorycznego jako reprezentacji bogów-bóstw, a tym bardziej bogiń. Niemniej jednak możliwe jest dokonanie indywidualnej oceny starożytnych przedstawień i określenie, na ile prawdopodobne jest, że przedstawiają one bóstwa[52]. Wenus z Willendorfu, figurka przedstawiająca postać kobiecą i datowana na około 25 000 lat p.n.e., przez niektórych została uznana za przykład prehistorycznej kobiety-bóstwa[51]. W wiosce Ajn Ghazal odkryto wiele przedstawień, które mogą być reprezentacjami bogów-bóstw. Z kolei dzieła sztuki z Çatalhöyük prawdopodobnie ujawniają odniesienia do złożonej mitologii.

Religie i kultury

[edytuj | edytuj kod]

Afryka Sub-Saharyjska

[edytuj | edytuj kod]

Zróżnicowane kultury afrykańskie na przestrzeni swojej historii wykształciły teologię i koncepcje bóstw. Na przykład w Nigerii i sąsiednich krajach Afryki Zachodniej w religii Joruba występują dwa znaczące bóstwa (lokalnie nazywane Òrìṣà) – bóg Ogun i bogini Osun[53]. Ogun jest pierwotnym bóstwem męskim, a także arcybóstwem i opiekunem zawodów związanych m.in. z wytwarzaniem i używaniem narzędzi, obróbką metalu, polowaniem, wojną, ochroną oraz ustalaniem równości i sprawiedliwości[54][55]. Osun jest równie potężnym pierwotnym bóstwem kobiecym i wielowymiarową opiekunką płodności, wody, macierzyństwa, zdrowia, relacji społecznych, miłości i pokoju[53]. Tradycje związane z kultem boga Ogun i bogini Osun zostały przywiezione do obu Ameryk na statkach niewolniczych. Afrykanie zachowali je w społecznościach plantacyjnych, a ich święta są nadal przestrzegane[53][54].

Podobna para bóstw powiła się w kulturach południowoafrykańskich, często przybierając formę bóstw Księżyca i Słońca[56]. W jednej z południowoafrykańskich kosmologii składa się z boga-bóstwa (Hieseba lub Xuba), złych duchów (Gaune) i ludzi (Khuene). Hieseba obejmuje Nladiba (mężczyznę, stwórczego boga nieba) i Nladisara (kobiety, dwie żony Nladiba). Żeńskie bóstwo Słońca i męskie bóstwo Księżyca uznawane są za potomstwo Nladiba i dwóch Nladisara. Słońce i Księżyc są postrzegane jako manifestacje najwyższego bóstwa. Otacza się je ich własnym kultem[57]. W innych kulturach afrykańskich Słońcu przypisywany jest pierwastek męski, a Księżycowi żeński i oba uważane są za symbole boga-bóstwa[58]. W Zimbabwe najwyższy bóg-bóstwo (Mwari Shona) przedstawiany jest jako androgyniczny, dający deszcz, patronujący światłu i ciemności[59]. W rejonie Jeziora Wiktorii Lubaale (zamiennie Jok) jest określeniem oznaczającym boga-bóstwo[60].

Starożytna Azja Zachodnia

[edytuj | edytuj kod]

W starożytnym Egipcie czczono liczne bóstwa. Egipskie zapisy i inskrypcje wymieniają imiona wielu, których natura jest nieznana i czynią niejasne odniesienia do innych nienazwanych bóstw[61]. Egiptolog James P. Allen szacuje, że w egipskich tekstach występuje ponad 1 400 bóstw[62], Christian Leitz z kolei ilość egipskich bóstw określił jako “tysiące na tysiącach”[63]. Bóstwa męskie określano mianem nṯr (bóg), a żeńskie – nṯrt (bogini)[64]. Terminy te mogły się jednak odnosić także do wszelkich istot – duchów i zmarłych, choć nie demonów – które w jakiś sposób znajdowały się poza sferą życia codziennego. Egipcjanie swoim bóstwom zazwyczaj przypisywali odpowiednie kulty, role i mitologie[65].

W Tekstach Piramid i w starożytnych świątyniach Egiptu wyróżnia się 200 bogów-bóstw. Wiele z nich przybierało formy zoomorficzne. Wśród nich byli Min (bóg płodności), Neith (bogini stwórczyni), Anubis, Atum, Bes, Horus, Izyda, Ra, Meretseger, Nut, Ozyrys, Szu, Sia i Thot[66]. Większość egipskich bogów-bóstw reprezentowała zjawiska naturalne, obiekty fizyczne lub społeczne aspekty życia i stanowiła ukryte siły immanentne w obrębie tych zjawisk[67][68]. Przykładowo bóg Szu reprezentował powietrze, bogini Meretseger – części ziemi, a bóg Sia – abstrakcyjne moce percepcji[69]. Z kolei bogowie Ra i Ozyrys kojarzeni byli z osądzaniem zmarłych i opieką nad nimi w czasie życia pozagrobowego[70]. Główni bogowie często pełnili wiele ról i byli zaangażowani w wiele zjawisk[71].

Pierwsze pisemne dowody na istnienie bóstw pochodzą z początku III tysiąclecia p.n.e., prawdopodobnie wywodząc się z wierzeń prehistorycznych[72]. Wysublimowany system bogów-bóstw powstał jednak po uformowaniu państwa egipskiego pod rządami faraonów, których traktowano świętych królów i którym przysługiwało wyłączne prawo do interakcji z bogami-bóstwami, w późniejszej części III tysiąclecia p.n.e.[73][74] W pierwszych wiekach naszej ery Egipcjanie wchodzili w interakcje z sąsiednimi kulturami i niekiedy adaptowali ich bóstwa do swojego kultu[75][76].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Bóg, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2012-07-25].
  2. Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa 1969, s. 55.
  3. Ludy słowiańskie w starożytności. W: Aleksander Gieysztor: Mitologa Słowian. Warszawa: WAiF, 1982, s. 35. ISBN 83-221-0152-X.
  4. Zarys dziejów religii, Józef Keller (red.), Józef Bielawski, Warszawa: Iskry, 1986, s. 449, ISBN 83-207-0849-4, OCLC 830217472.
  5. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Warszawa 1968, s. 122–124.
  6. Ibidem, s. 100–102.
  7. John E. Hare: God and Morality: A Philosophical History. 2006, s. 15–16. ISBN 1-4051-9598-3. Cytat: „I do not want to deny that there is a huge difference between Aristotle’s views and the views of God in Judaism, Christianity, and Islam (which also differ on this within and between themselves in various ways)”.
  8. Łukasz Kwiatek: Bóg luk – Bóg Dawkinsa i Hawkinga. granicenauki.pl, 2013-02-25. [dostęp 2014-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-04)].
  9. Zenon Waldemar Dudek: Karol Gustaw Jung – myśliciel przełomu. Psychologia.net.pl - portal psychologiczny. [dostęp 2017-03-27].
  10. Carl Gustav Jung: Die Bedeutung des Vaters für das Schicksal des Einzelnen. s. 728n, seria: Ges. Werke. Band IV. (niem.).
  11. Zygmunt Freud: Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1998, s. 365, seria: Pisma Społeczne. ISBN 83-86989-31-9.
  12. Michał Tracz: Kształtowanie się obrazu Boga w teoriach psychologicznych. Psychologia.net.pl, 2012-04-26. [dostęp 2019-08-20].
  13. Ana-Maria Rizzuto: The Birth of the Living God. A psychoanalytic study. Chicago: University of Chicago Press, 1979, s. 31. ISBN 978-0-226-72100-2.
  14. The Golden Bough: a Study in Magic and Religion, Macmillan Co., London 1890.
  15. Phänomenologie der Religion, J.C.B. Mohr, Tübingen 1933; pol. Fenomenologia religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1978.
  16. Hasło:Ateizm, [w:] Słownik Języka Polskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2012-07-25].
  17. Jerzy Kopania (Autor pozycji), Agnostycyzm, [w:] Jan Hartman, Słownik filozofii, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2004, s. 12.
  18. Jodi O’Brien: Encyclopedia of Gender and Society. T. 1. Los Angeles: Sage, 2009, s. 191. ISBN 978-1-4129-0916-7. [dostęp 2023-01-25].
  19. Huw Parri Owen: Concepts of Deity. Springer, 1971. ISBN 978-1-349-00093-7. [dostęp 2023-01-25].
  20. Bina Gupta: An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom. Routledge, 2012, s. 21–25. ISBN 978-1-136-65310-0. [dostęp 2023-01-25].
  21. Bina Gupta: An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom. Taylor & Francis, 2012, s. 88–96. ISBN 978-1-136-65309-4. [dostęp 2023-01-25].
  22. Signe Cohen: Text and Authority in the Older Upaniṣads. Brill, 2008, s. 40, 219–220, 243–244. ISBN 978-90-474-3363-7. [dostęp 2023-01-25].
  23. Jeaneane Fowler, Hinduism: Beliefs and Practices. Brighton: Sussex Academic Press, Brighton: Sussex Academic Press, 1997, s. 10, 17–18, 114–118, 132–133, 149, ISBN 978-1-898723-60-8.
  24. Yong Choon Kim: Oriental Thought: An Introduction to the Philosophical and Religious Thought of Asia. Rowman & Littlefield, 1981, s. 15–19. ISBN 978-0-8226-0365-8. [dostęp 2023-01-25].
  25. definicja pojęcia teizm. [w:] Merriam-Webster [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  26. definicja pojęcia teizm. [w:] Dictionary.com [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  27. Ulrich Libbrecht, Within the Four Seas--: Introduction to Comparative Philosophy, Peeters Publishers, 2007, s. 42, ISBN 978-90-429-1812-2 [dostęp 2023-01-25].
  28. N. Ross Reat, Edmund F. Perry: A World Theology: The Central Spiritual Reality of Humankind. Cambridge University Press, 1991, s. 73–75. ISBN 978-0-521-33159-3. [dostęp 2023-01-25].
  29. Charles Taliaferro, Victoria S. Harrison, Stewart Goetz: The Routledge Companion to Theism. Routledge, 2012, s. 78–79. ISBN 978-1-136-33823-6. [dostęp 2023-01-25].
  30. Rangar Cline: Ancient Angels: Conceptualizing Angeloi in the Roman Empire. Brill Academic, 2011, s. 40–41. ISBN 978-90-04-19453-3. [dostęp 2023-01-25].
  31. Frank Jr. Eakin: The Religion and Culture of Israel. Boston: Allyn and Bacon, 1971, s. 70.
  32. Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Wyd. 2. Salt Lake City: UT: Bookcraft, 1979, s. 351.
  33. Monotheism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  34. definicja pojęcia monoteizm. [w:] Merriam-Webster [on-line]. [dostęp 2023-01-25].
  35. R. G. Swinburne: God. W: The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press, 1995.
  36. Robert Earl Hood: Must God Remain Greek?: Afro Cultures and God-talk. Fortress Press, 1990, s. 128–129. ISBN 978-1-4514-1726-5. [dostęp 2023-01-25].
  37. John Murdoch: English Translations of Select Tracts Published in India: With an Introduction Containing Lists of the Tracts in Each Language. Graves and Company, 1861, s. 141–142. [dostęp 2023-01-25].
  38. Guy L. Beck: Alternative Krishnas: Regional and Vernacular Variations on a Hindu Deit. Albany: State University of New York Press, 2005, s. 169. ISBN 978-0-7914-6415-1.
  39. Deism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  40. Kaufmann Kohler, Emil G. Hirsch: definicja pojęcia deizm. [w:] Jewish Encyclopedia [on-line]. 1906. [dostęp 2023-01-25].
  41. Michael C. Thomsett: Heresy in the Roman Catholic Church: A History. Jefferson: McFarland & Co., 2011, s. 222. ISBN 978-0-7864-8539-0. [dostęp 2023-01-25].
  42. Ellen Judy Wilson, Peter Hanns Reill: Encyclopedia of the Enlightenment. Wyd. poprawione. New York: Facts On File, 2004, s. 146–158. ISBN 978-0-8160-5335-3. [dostęp 2023-01-25].
  43. Judy Pearsall: The New Oxford Dictionary Of English. Wyd. 1. Oxford: Clarendon Press, 1998, s. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6.
  44. Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan, 1967, s. 34. [dostęp 2023-01-25].
  45. The End of God and the Beginning of Inquiry. W: Sal Restivo: Society and the Death of God. Routledge, 2021, s. 123. ISBN 978-0367637644. [dostęp 2023-01-25].
  46. Erwin Fahlbusch, Geoffrey William Bromiley: The Encyclopedia of Christianity. William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, s. 21. ISBN 978-0-8028-2416-5. [dostęp 2023-01-25].
  47. Donald M. Borchert: The Encyclopedia of Philosophy. Wyd. 2. Detroit: Macmillan Reference, 2006, s. 92. ISBN 978-0-02-865780-6.
  48. Edward Craig, Luciano Floridi: Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998, s. 112. ISBN 978-0-415-07310-3. [dostęp 2023-01-25].
  49. Paul Draper: Atheism and Agnosticism. [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy [on-line]. 2017. [dostęp 2023-01-25].
  50. Philip Brooks: The Story of Prehistoric Peoples. New York: The Rosen Publishing Group, 2012, s. 22–23. ISBN 978-1-4488-4790-7. [dostęp 2023-02-07].
  51. a b Rosemary Ruether: Goddesses and the Divine Feminine: A Western Religious History. Wyd. 1. Berkeley: University of California Press, 2006, s. 3. ISBN 978-0-520-25005-5. [dostęp 2023-02-07].
  52. Richard G. Lesure: The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines. Oxford: Oxford University Press, 2017, s. 54–58. ISBN 978-0-19-967561-6. [dostęp 2023-02-07].
  53. a b c Joseph M. Murphy, Mei-Mei Sanford: Osun across the Waters: A Yoruba Goddess in Africa and the Americas. Bloomington: Indiana University Press, 2002, s. 1–8. ISBN 978-0-253-10863-0. [dostęp 2023-02-07].
  54. a b Sandra T. Barnes: Africa’s Ogun: Old World and New. Wyd. 2. Bloomington: Indiana University Press, 1997, s. ix-x, 1-3, 59, 132-134, 199-200. ISBN 978-0-253-21083-8. [dostęp 2023-02-07].
  55. Richard M. Juang, Noelle Morrissette: Africa and the Americas: Culture, Politics, and History. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2007, s. 843–844. ISBN 978-1-85109-441-7. [dostęp 2023-02-07].
  56. Tamra Andrews: Dictionary of Nature Myths: Legends of the Earth, Sea, and Sky. Oxford: Oxford University Press, 2000, s. 6–7. ISBN 978-0-19-513677-7. [dostęp 2023-02-07].
  57. Alan Barnard: Hunters and Herders of Southern Africa: A Comparative Ethnography of the Khoisan Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2001, s. 87–88, 153–155, 252–156. ISBN 978-0-521-42865-1. [dostęp 2023-02-07].
  58. Patricia Ann Lynch, Jeremy Roberts: African Mythology, A to Z. Wyd. 2. New York: Chelsea House, 2010, s. 120–199. ISBN 978-1-4381-3133-7. [dostęp 2023-02-07].
  59. Patricia Ann Lynch, Jeremy Roberts: African Mythology, A to Z. Wyd. 2. New York: Chelsea House, 2010, s. 89. ISBN 978-1-4381-3133-7. [dostęp 2023-02-07].
  60. Edris Makward, Mark Lilleleht, Ahmed Saber: North-south Linkages and Connections in Continental and Diaspora African Literatures. Trenton: Africa World, 2004, s. 302–304. ISBN 978-1-59221-157-9. [dostęp 2023-02-07].
  61. Richard H. Wilkinson: The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson, 2003, s. 73. ISBN 978-0-500-05120-7. [dostęp 2023-02-07].
  62. James P. Allen. Monotheism The Egyptian roots. „Archaeology Odyssey”. 2 (3), s. 44–54, 59, 1999. 
  63. Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 393–394. ISBN 978-0-674-01517-3.
  64. John Baines: Conceptions of God in Egypt: The One and the Many. Wyd. poprawione. Ithaca: Cornell University Press, 1996, s. 42. ISBN 978-0-8014-1223-3.
  65. Jan Assmann, David Lorton: The Search for God in Ancient Egypt. Wyd. 1. Ithaca: Cornell University Press, 2001, s. 7–8, 83, 216. ISBN 978-0-8014-3786-1. [dostęp 2023-02-07].
  66. Geraldine Pinch: Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. New York: Oxford University Press, 2003, s. 11–12. ISBN 978-0-19-517024-5. [dostęp 2023-02-07].
  67. James P. Allen: Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. New York: Cambridge University Press, 2001, s. 43–45. ISBN 978-0-521-77483-3.
  68. Françoise Dunand, Christiane Zivie-Coche, David Lorton: Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE. Ithaca: Cornell University Press, 2004, s. 26. ISBN 978-0-8014-8853-5.
  69. George Hart: Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Wyd. 2. Hoboken: Taylor & Francis, 2005, s. 91, 147. ISBN 978-0-203-02362-4.
  70. Geraldine Pinch: Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. New York: Oxford University Press, 2003, s. 26–28. ISBN 978-0-19-517024-5. [dostęp 2023-02-07].
  71. George Hart: Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. Wyd. 2. Hoboken: Taylor & Francis, 2005, s. 85–86. ISBN 978-0-203-02362-4.
  72. Toby A.H. Wilkinson: Early dynastic Egypt. Wyd. 1. New York: Routledge, 1999, s. 261–262. ISBN 978-0-415-18633-9.
  73. Claude Traunecker, David Lorton: The Gods of Egypt. Wyd. 1. Ithaca: Cornell University Press, 2001, s. 29. ISBN 978-0-8014-3834-9. [dostęp 2023-02-07].
  74. Richard H. Wilkinson: The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson, 2003, s. 12–15. ISBN 978-0-500-05120-7. [dostęp 2023-02-07].
  75. Byron E. Shafer, John Baines, Leonard H. Lesko, David P. Silverman: Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice. Ithaca: Cornell University Press, 1991, s. 58. ISBN 978-0-8014-9786-5.
  76. Sarah Iles Johnston: Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 160. ISBN 978-0-674-01517-3.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]