Bolita południowa

Bolita południowa
	Tolypeutes matacus
	(Desmarest, 1804)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	pancernikowce
Rodzina	Chlamyphoridae
Podrodzina	bolity
Rodzaj	bolita
Gatunek	bolita południowa
Synonimy
	Dasypus octodecimcinctus Molina, 1782; Loricatus matacus Desmarest, 1804; Dasypus brachyurus G. Fischer, 1814; Dasypus apar Desmarest, 1822; Tolypeutes conurus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1847; Dasypus (Tolypeutes) conurus fossilis Burmeister, 1866; Dasypus aparoides P. Gervais, 1869; Tolypeutes muriei Garrod, 1878; Tolypoides bicinctus G. Grandidier & Neveu-Lemaire, 1905; Tolypeutes pampaeus Frenguelli, 1921; Dasypus globosus Larrañaga, 1923; Tolypeutes matacos: Yepes, 1928;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Bolita południowa^[14] (Tolypeutes matacus) – gatunek ssaka z podrodziny bolit (Tolypeutinae) w obrębie rodziny Chlamyphoridae.

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Bolita południowa występuje we wschodniej Boliwii, w południowo-zachodniej Brazylii, w Gran Chaco w Paragwaju i w północnej oraz środkowej Argentynie^[15].

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1782 roku chilijski przyrodnik Juan Ignacio Molina, nadając mu nazwę Dasypus octodecimcinctus^[2], lecz nazwę tę użył w 1777 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Polycarp Erxleben na opisanie kabassu jednopaskowego (Cabassous unicinctus); następną dostępną nazwą była nazwa Loricatus matacus, którą w 1804 roku ukuł francuski zoolog Anselme Gaëtan Desmarest^[1]. Desmarest nie wskazał miejsca typowego^[1]; w toku późniejszego oznaczenia w 1930 roku amerykański teriolog Colin Campbell Sanborn na miejsce typowe wyznaczył Tucumán, Tucumán, Argentyna^[16]^[17]^[18]. Desmarest swój opis oparł na wcześniejszym tekście de Buffona^[1].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają T. matacus za gatunek monotypowy^[15].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Tolypeutes: gr. τολυπεύω tolupeuō „owijać, zwijać”, od τολύπη tolupē „kłębek, gałka”^[19].
matacus: południowoamerykańska nazwa Mataco dla bolity brazylijskiej^[20].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała (bez ogona) 200–250 mm, długość ogona 50–70 mm, długość ucha 20–26 mm, długość tylnej stopy 39–55 mm; masa ciała 1–2 kg^[21]^[22]. Ubarwienie ciemnobrązowe.

Ekologia[edytuj | edytuj kod]

Dojrzewa płciowo pomiędzy 9 a 12 miesiącem życia. Samica rodzi jedno młode. Za schronienie wykorzystują nory innych zwierząt. Żywią się mrówkami i termitami.

Zagrożona bolita zwija się w kulę, chroniąc się pod pancerzem. Pozostawioną w pancerzu szczeliną potrafi przyciąć łapę atakującego drapieżnika. Przez ludzi jest poławiana dla mięsa.

Status zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii NT (ang. near threatened ‘bliski zagrożenia’)^[13].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

↑ Młodszy homonim Dasypus octodecimcinctus Erxleben, 1777.
↑ Nomen nudum.
↑ Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Loricatus matacus Desmarest, 1804.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c ^d ^e A.G. Desmarest. Tableau Méthodique des Mammifères. „Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. Par une société de naturalistes et d’agriculteurs”. 24, s. 28, 1804. (fr.).
↑ ^a ^b G.I. Molina: Saggio sulla storia naturale del Chili. Bologna: Nella Stamperia de S. Tommaso d’ Aquino, 1782, s. 305. (wł.).
↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. 130. (łac.).
↑ A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 367, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).
↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Note sur le genre àpar, sur ses espèces et sur ses caractères, établis jusqu’à présent d’après un animal factice. „Revue zoologie”. 1847, s. 137, 1847. (fr.).
↑ H. Burmeister. Fauna Argentina. Primera parte. Mamíferos fosiles. „Anales del Museo Público de Buenos Aires”. 1, s. 232, 1866. (hiszp.).
↑ P. Gervais: Zoologie et paléontologie générales. Nouvelles recherches sur les animaux vertébrés vivants et fossiles. Paris: Arthus Bertrand, 1867–1869, s. 132. (fr.).
↑ A.H. Garrod. Notes on the Anatomy of Tolypeutes tricinctus, with Remarks on other Armadillos. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1878, s. 223, 1878. (ang.).
↑ G. Grandidier & Neveu-Lemaire. Description d’une nouvelle espèce de tatou, type d’un genre nouveau (Tolypoïdes bicinctus). „Bulletin du Muséum d’histoire naturelle”. 11, s. 370, 1905. (fr.).
↑ J. Frenguelli. Los Terrenos de la Costa Atlántica en los alrededores de Miramar (Prov. de Buenos Aires) y sus correlaciones. „Boletín de la Academia Nacional de Ciencias en Córdoba”. 24 (3–4), s. 377, 1921. (hiszp.).
↑ D.A. Larrañaga: Escritos de Don Dámaso Antonio Larrañaga. Montevideo: Instituto Histórico y Geográfico del Uruguay, 1923, s. 343. (hiszp.).
↑ J. Yepes. Los «Edentata» Argentinos. Sistemética y distribución. Trabajo final. „Revista de la Universidad de Buenos Aires”. 2 série. 5 (1), s. 478, 1928. (hiszp.).
↑ ^a ^b A. Noss, M. Superina & A.M. Abba 2014, Tolypeutes matacus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-1 [dostęp 2021-07-10] (ang.).
↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ C.C. Sanborn. Distribution and habits of the three-banded armadillo (Tolypeutes). „Journal of Mammalogy”. 11 (1), s. 61–68, 1930. DOI: 10.2307/1373787. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tolypeutes matacus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-10-30].
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Tolypeutes matacus (Desmarest, 1804). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-28]. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 681.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 402.
↑ M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 71. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
E. Ellis: Tolypeutes matacus. (On-line), Animal Diversity Web, 1999. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 83. ISBN 83-01-14344-4.

[2] Młodszy homonim Dasypus octodecimcinctus Erxleben, 1777.

[7] Nomen nudum.

[14] Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Loricatus matacus Desmarest, 1804.

[Desmarest1804-1] A.G. Desmarest. Tableau Méthodique des Mammifères. „Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. Par une société de naturalistes et d’agriculteurs”. 24, s. 28, 1804. (fr.).

[Molina-3] G.I. Molina: Saggio sulla storia naturale del Chili. Bologna: Nella Stamperia de S. Tommaso d’ Aquino, 1782, s. 305. (wł.).

[Fischer-4] J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. 130. (łac.).

[Desmarest1822-5] A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 367, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).

[Geoffroy-6] I. Geoffroy Saint-Hilaire. Note sur le genre àpar, sur ses espèces et sur ses caractères, établis jusqu’à présent d’après un animal factice. „Revue zoologie”. 1847, s. 137, 1847. (fr.).

[bur-8] H. Burmeister. Fauna Argentina. Primera parte. Mamíferos fosiles. „Anales del Museo Público de Buenos Aires”. 1, s. 232, 1866. (hiszp.).

[Gervais-9] P. Gervais: Zoologie et paléontologie générales. Nouvelles recherches sur les animaux vertébrés vivants et fossiles. Paris: Arthus Bertrand, 1867–1869, s. 132. (fr.).

[Garrod-10] A.H. Garrod. Notes on the Anatomy of Tolypeutes tricinctus, with Remarks on other Armadillos. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1878, s. 223, 1878. (ang.).

[Grandidier&Neveu-Lemaire-11] G. Grandidier & Neveu-Lemaire. Description d’une nouvelle espèce de tatou, type d’un genre nouveau (Tolypoïdes bicinctus). „Bulletin du Muséum d’histoire naturelle”. 11, s. 370, 1905. (fr.).

[fre-12] J. Frenguelli. Los Terrenos de la Costa Atlántica en los alrededores de Miramar (Prov. de Buenos Aires) y sus correlaciones. „Boletín de la Academia Nacional de Ciencias en Córdoba”. 24 (3–4), s. 377, 1921. (hiszp.).

[lar-13] D.A. Larrañaga: Escritos de Don Dámaso Antonio Larrañaga. Montevideo: Instituto Histórico y Geográfico del Uruguay, 1923, s. 343. (hiszp.).

[yep-15] J. Yepes. Los «Edentata» Argentinos. Sistemética y distribución. Trabajo final. „Revista de la Universidad de Buenos Aires”. 2 série. 5 (1), s. 478, 1928. (hiszp.).

[iucn-16] A. Noss, M. Superina & A.M. Abba 2014, Tolypeutes matacus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-1 [dostęp 2021-07-10] (ang.).

[Cichocki&inni-17] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-18] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[san-19] C.C. Sanborn. Distribution and habits of the three-banded armadillo (Tolypeutes). „Journal of Mammalogy”. 11 (1), s. 61–68, 1930. DOI: 10.2307/1373787. (ang.).

[Wilson&Reeder-20] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tolypeutes matacus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-10-30].

[mdd-21] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Tolypeutes matacus (Desmarest, 1804). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-28]. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792428_681]-22] Palmer 1904 ↓, s. 681.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792149_402]-23] Palmer 1904 ↓, s. 402.

[Superina&Abba-24] M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 71. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).

[amw-25] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[b]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[c]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]