Bombardowanie dworca kolejowego w Kole
| II wojna światowa, kampania wrześniowa | |||
.jpg) Dworzec kolejowy w Kole | |||
| Czas |
2 września 1939 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Przyczyna | |||
| Wynik |
zniszczenie pociągu ewakuacyjnego oraz uszkodzenie dworca | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
Położenie na mapie Polski w 1939 r.  | |||
 52°12′40,4″N 18°37′54,5″E/52,211222 18,631806
| |||
Bombardowanie dworca kolejowego w Kole – przeprowadzony 2 września 1939 roku nalot Luftwaffe na dworzec kolejowy w Kole oraz znajdujący się na nim specjalny pociąg ewakuacyjny z Krotoszyna, w wyniku którego zginęło od 100 do 300 osób.
Pociąg ewakuacyjny[edytuj | edytuj kod]
Pociąg był jednym z pociągów przygotowanych do ewakuowania z terenów przygranicznych instytucji państwowych i ich personelu w czasie kampanii wrześniowej. Wycofanie dotyczyło urzędników objętych powszechnym obowiązkiem służbowym, pracowników kolei i poczty oraz policjantów i wojskowych wraz z ich rodzinami. Razem z nimi wywożono również akta urzędowe, pieniądze oraz mienie państwowe[1][2].
Pociąg ewakuacyjny stał na dworcu kolejowym w Krotoszynie od godzin porannych 1 września 1939 roku[2]. Do godzin popołudniowych urzędy z powiatu krotoszyńskiego zwoziły na dworzec dokumenty i pieniądze, które następnie ładowano do pociągów. Ewakuowane osoby z Krotoszyna i okolic, wraz z rodzinami, zajmowały natomiast miejsca w odkrytych wagonach towarowych[2], planowano rozmieścić je w województwie lwowskim[2].
Pociąg wyruszył z Krotoszyna w godzinach popołudniowych. Następnie poruszał się trasą przez Koźmin Wielkopolski, Jarocin, Wrześnię i Konin. We Wrześni pociąg przetrwał bombardowanie miasta, opuściło go wówczas kilku pasażerów[3]. Wskutek zatorów i korków na trasach kolejowych pociąg dotarł do Koła 2 września, gdzie zatrzymał się na bocznicy przed kolskim dworcem kolejowym[3].
Nalot[edytuj | edytuj kod]
Około godziny 15:00[3] lub 16:00[4][5] nad miasto nadleciały samoloty Luftwaffe. Według relacji świadków cywile byli przekonani, że były to samoloty lotnictwa polskiego i pozdrawiali je[4]. Niemieckie załogi zrzuciły bomby na dworzec kolejowy, a następnie zawróciły i zbombardowały stojący na bocznicy pociąg[6]. W wyniku nalotu zniszczeniu uległ tender oraz pierwsze wagony składu. Gdy pasażerowie zaczęli opuszczać wagony i uciekać do odległego około 200 metrów lasu, samoloty obniżyły lot oraz rozpoczęły ostrzał uciekających z broni pokładowej[4]. W wyniku bombardowania zapadł się dach budynku dworca, zginęło ponad 100 osób, kilkaset osób zostało też rannych[4][7].
Pierwszym lekarzem, który przybył na miejsce zdarzenia, był Żyd, dr. Pfeffer. W akcji ratunkowej brała udział młodzież oraz mieszkańcy miasta, którzy prywatnymi wozami, wózkami i dorożkami przewozili rannych oraz ciała do kolskiego szpitala[4]. Gdy w szpitalu w Kole zabrakło miejsc, ranni byli również przewożeni do szpitala w Koninie[8][9].
W wyniku bombardowania część mieszkańców opuściła miasto[10]. Naloty na Koło powtarzały się również w dniach następnych, w wyniku bombardowań zawaliło się kilka domów[4]. W okolicach Koła powtarzały się również ataki na uchodźców – 5 września dokonano nalotu na grupę ewakuujących się osób w miejscowości Chojny, w nalocie zginęło wówczas około 60 osób. 6 września w miejscowości Lipie Góry zbombardowano pociąg, w wyniku ataku zginęło 61 osób[11].
Pasażerów pociągu, którzy przeżyli bombardowanie, zakwaterowano tymczasowo w klasztorze bernardynów w Kole[12]. Według wspomnień pasażerów, część osób udała się dalej pociągiem do Warszawy, Brześcia oraz do Narola i Żółkwi[13]. Starosta krotoszyński Seweryn Wilimowski, który przebywał wówczas w Kole, miał także zorganizować transport autobusami do Żółkwi lub do Zamościa[13].
Ofiary[edytuj | edytuj kod]
Na zbiorowej mogile w Kole napis informuje o 250 ofiarach. Według Bogusława Polaka w nalocie zginęło 300 osób, monografia Krotoszyna wskazuje na 200 osób, Edward Serwański liczył straty na ponad 100 zabitych oraz 250 rannych[14].
Według dokumentów parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Kole na cmentarzu pochowanych zostało 100 ofiar nalotu, starszy posterunkowy Antoni Gąsiorkiewicz – policjant odpowiedzialny za pochowanie ciał zabitych – wskazywał w przekazanych w 1959 roku Miejskiej Radzie Narodowej w Kole dokumentach liczbę 111 ofiar[13]. Znane są dane 105 ofiar będących pasażerami pociągu oraz 12 ofiar z Koła i okolic[13]. Większość z nich (67) pochodziła z gminy Krotoszyn, 22 osoby z miasta Zduny, 7 osób z Koźmina, 5 z Kobylina oraz 4 z Sulmierzyc[14]. Zginęły także osoby z Leszna oraz Jarocina[15] oraz pojedynczy mieszkańcy Kalisza, Poznania i Wrześni[9].
Komendant powiatowy Policji Państwowej Wacław Kwiatkowski zlecił st. post. Antoniemu Gąsiorkiewiczowi zwołanie drużyny roboczej, przewiezienie zwłok na cmentarz i pochowanie ciał w zbiorowej mogile[10]. Według notatek Gąsiorkiewicza pochowano wówczas 111 osób – 10 żołnierzy, 3 leśników, 62 dorosłych cywilów, 35 dzieci i młodzieży w wieku szkolnym oraz 1 kolejarza i 1 osobę, której identyfikacja nie była możliwa. Przedmioty osobiste i dokumenty ofiar zostały przekazane urzędnikom miejskim w zapieczętowanej paczce[16]. W pochowaniu ofiar pomagali również rolnicy z Gozdowa[9][16]. Pochówek na miejscu wskazanym przez ks. Józefa Mężnickiego odbył się z udziałem księdza z parafii pw. Krzyża Świętego, ale bez udziału bliskich ofiar[9][16].
W oddzielnych grobach pochowano także dziewczynkę z rodziny jednego z kolejarzy, żonę policjanta z Krotoszyna – Władysławę Michalczyk oraz kpr. Władysława Gawrońskiego z 3 Pułku Lotniczego i żołnierza Emila Skweresa vel Skeresa[9]. Na cmentarzu wojennym w Kole spoczywają również Izydor Syrej i Piotr Bezpałko – strzelcy z 60 Pułku Piechoty, a także około 30 osób, które zginęły w bombardowaniu na szosie[9].
Jedną z ofiar nalotu był także Juliusz Kaus – internowany Niemiec, przebywający w momencie ataku w dozorowanym transporcie policyjnym[9].
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Pierwszy pomnik na zbiorowej mogile ofiar odsłonięto na przełomie lat 50. i 60. XX wieku[17].
2 września 2010 roku przy dworcu kolejowym w Krotoszynie odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą ofiarom nalotu[18]. Na ścianie dworca kolejowego w Kole znajduje się również tablica pamiątkowa upamiętniająca ofiary nalotu[19].
2 września 2014 roku odsłonięto pomnik na miejscu masowego grobu ofiar nalotu na cmentarzu rzymskokatolickim w Kole[20], który zaprojektowała Aleksandra Zdrodowska, ówczesna uczennica Zespołu Szkół Plastycznych w Kole[21]. Z okazji odsłonięcia pomnika zorganizowano przejazd z Krotoszyna do Koła pociągiem retro „Ewakuacja ’39”[22].
Scena bombardowania dworca została ukazana w spektaklu „Warthbrücken” autorstwa Dariusza Matysiaka[23][24].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 5.
- ↑ a b c d Korsak 2020 ↓, s. 6.
- ↑ a b c Korsak 2020 ↓, s. 7.
- ↑ a b c d e f Korsak 2020 ↓, s. 8.
- ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 80.
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 7–8.
- ↑ Kasperkiewicz 2012 ↓, s. 65.
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 8, 31.
- ↑ a b c d e f g Nuszkiewicz 2012 ↓.
- ↑ a b Korsak 2020 ↓, s. 31.
- ↑ Nowacki 2022 ↓, s. 73.
- ↑ Sitnik 2009 ↓, s. 158.
- ↑ a b c d Korsak 2020 ↓, s. 14.
- ↑ a b Korsak 2020 ↓, s. 11.
- ↑ Burszta 1962 ↓, s. 201.
- ↑ a b c Korsak 2020 ↓, s. 32.
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 67.
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 68.
- ↑ Upamiętnili wybuch wojny i nalot na dworzec kolejowy w Kole, Kurier Kolski [dostęp 2022-12-23] (pol.).
- ↑ Korsak 2020 ↓, s. 75.
- ↑ Broniarczyk 2014 ↓.
- ↑ Uczciliśmy pamięć pomordowanych w Kole w 1939r. - Koźmin Wlkp., kozminwlkp.pl [dostęp 2022-12-28] (pol.).
- ↑ „Warthbrücken”: ludzie płakali ze wzruszenia, Kurier Kolski [dostęp 2022-12-23] (pol.).
- ↑ Premiera spektaklu historycznego „Warthbrücken” pod patronatem poznańskiego oddziału IPN– Koło, 2 września 2014, Instytut Pamięci Narodowej - Poznań [dostęp 2022-12-23] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Grzegorz Broniarczyk, Pomnik upamiętniający ofiary nalotu na pociąg i dworzec kolejowy w Kole, Koło Nasze Miasto, 19 sierpnia 2014 [dostęp 2022-12-23] (pol.).
- Józef Burszta (red.), Sześćset lat miasta Koła, Antoni Czubiński i inni, Wydawnictwo Poznańskie, 1962.
- Kazimierz Kasperkiewicz, Wojna i okupacja hitlerowska (1939-1945), [w:] 650 Wydarzeń na 650-lecie Koła, Ewaryst Jaśkowski i inni, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, s. 61–74, ISBN 978-83-911785-1-5.
- Antoni Artur Korsak, Krotoszyński pociąg śmierci 1939, Krotoszyn: Towarzystwo Miłośników i Badaczy Ziemi Krotoszyńskiej, 2020, ISBN 978-83-954598-0-1.
- Marcin Nowacki, Duszpasterstwo katolickie w dekanacie kolskim w latach 1939–1945, „Rocznik Kolski”, 15, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2022, ISSN 1898-1607.
- Tomasz Nuszkiewicz, Trwa ustalanie nazwisk ofiar niemieckiego nalotu, Miasto Koło - oficjalny portal informacyjny, 2 listopada 2012 [dostęp 2022-12-24] (pol.).
- Aleksander Sitnik, Klasztor oo. Bernardynów w Kole nad Wartą w okresie okupacji hitlerowskiej, w świetle kroniki klasztornej, „Rocznik Kolski”, 2, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2009, ISSN 1898-1607.
- Krzysztof Witkowski (red.), Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-66-6.