Bursztyniarstwo
Bursztyniarstwo (albo bursztynnictwo) – dział rzemiosła obejmujący wyrabianie ozdób z bursztynu.
Rzemieślnik zajmujący się bursztyniarstwem to bursztynnik.
Bursztynnictwo w Europie[edytuj | edytuj kod]
Bursztyn obrabiano już w paleolicie, przy czym archeologiczne dowody tego, w postaci artefaktów bursztynowych są z tej epoki bardzo nieliczne i pochodzą z Niemiec i Dolnego Śląska[potrzebny przypis], a więc spoza obszaru głównych powierzchniowych złóż bursztynu, czyli rejonu południowego Bałtyku i Półwyspu Jutlandzkiego[1]. Z mezolitu znane są już wyroby bursztynowe z południowego wybrzeża Bałtyku. Duży wzrost produkcji ozdób i amuletów bursztynowych miał miejsce w neolicie. W starożytności oprócz licznych warsztatów lokalnych nad Bałtykiem zaczęła rozwijać się sieć szlaków bursztynowych, którymi surowy bursztyn przewożono na południe, m.in. do starożytnego Egiptu i Grecji. Główny szlak prowadził znad Półwyspu Sambijskiego i z rejonu Zatoki Gdańskiej na Półwysep Apeniński, do państw Etrusków, a później do Rzymu, gdzie z bursztynu wyrabiano różne ozdoby. Wykorzystywano też miejscowe złoża na Sycylii, jednak ten surowiec wykorzystywano do lokalnej produkcji na wyspie. W okresie Cesarstwa Rzymskiego głównym ośrodkiem obróbki bałtyckiego bursztynu była Akwileja. W czasie wędrówek ludów i zmian politycznych z tym związanych dalekosiężny handel bursztynem bardzo zmalał i obrabiano go głównie na własne potrzeby w rejonach jego występowania. Stan ten utrzymywał się również we wczesnym średniowieczu.
Powstałe w Prusach państwo krzyżackie od 1264 stopniowo ograniczało wolność zbioru bursztynu i jego obróbki. W 1394 r. Krzyżacy całkowicie zakazali zbioru i posiadania bursztynu przez ludność na własne potrzeby i zmonopolizowali jego pozyskiwanie, tworząc sieć skupu surowca. Jednym z większych ośrodków skupu został Gdańsk, po zajęciu go przez Zakon. Monopol objął również handel bursztynem. Krzyżacy wprowadzili także prawie całkowity zakaz wytwarzania na terenie ich państwa przedmiotów z bursztynu, a prawie cały surowiec gromadzili w Królewcu i tam sprzedawali rzemieślnikom Europy Zachodniej, zwłaszcza z Brugii oraz Lubeki, które to ośrodki wyspecjalizowały się dzięki temu w bursztyniarstwie[2] i utworzyły pierwsze w Europie cechy bursztynników – odpowiednio w roku 1302 i 1317[3]. Wyjątkiem była niewielka miejscowa produkcja przedmiotów bursztynowych dla władz krzyżackich[2]. Cały import bursztynu z ziem zakonnych na Zachód odbywał się przez Królewiec, a zyski czerpała administracja zakonna[2].
Utrata przez Zakon, w wyniku przegranej wojny trzynastoletniej i ustaleń pokoju toruńskiego w 1466 r., Pomorza Gdańskiego spowodowała, że na tych ziemiach przestał obowiązywać zakaz produkcji z bursztynu, zniknął też państwowy monopol na handel i pozyskiwanie jantaru[4]. W efekcie Gdańsk zaczął rozwijać swoje sieci skupu bursztynu, obrabiać go i handlować nim[2][4][5], a w 1477 r. założono tu cechach bursztynników[4]. Bursztynnictwo rozwinęło się także w Elblągu, gdzie cech powstał w 1539 r[3]. Poza Polską istotnymi ośrodkami bursztynnictwa, w których powstały cechy bursztynników były: Słupsk, gdzie cech bursztynników powstał przed 1477 r., Koszalin (cech założono w 1550) i Kołobrzeg (cech powstał przed 1583 r.)[3]. W wyniku utraty monopolu, a później także przekształcenia państwa zakonnego w Prusy Książęce, tamtejsze władze zgodziły się na rozwój bursztynnictwa i założenie cechu w 1641 r. w Królewcu[3].
Szczyt prosperity bursztynnictwa przypada na II poł. XVII w. i pierwszą ćwierć XVIII w.[6] Wówczas oprócz drobnych wyrobów bursztynowych, na szeroką skalę zaczęto wytwarzać drogie i skomplikowane reprezentacyjne dzieła sztuki bursztynowej, jak szkatułki, kabinety, plakietki, medaliony, figury. Niektóre obiekty cechowały się znacznymi rozmiarami, jak np. bursztynowy tron dla cesarza Leopolda I Habsburga i największy wyrób bursztynowy w historii bursztynnictwa – Bursztynowa Komnata.
Kryzys bursztynnictwa zaczął się wraz z nastaniem w sztuce rokoka, które preferowało inne substancje zdobnicze[7]. W przypadku Gdańska istotnym dodatkowym czynnikiem kryzysu stało się sukcesywne ograniczanie od 1726 r. przez króla Prus Fryderyka Wilhelma I Pruskiego dostaw nieobrobionego bursztynu ze złóż Półwyspu Sambijskiego, który był głównym obszarem surowcowym tej substancji. Władca Prus preferował zapotrzebowania bursztynników z miast wchodzących do jego królestwa, zwłaszcza Królewca i Słupska[8]. Jednak wobec ogólnego spadku zapotrzebowania na wyroby bursztynowe kryzys w połowie XVIII w. nie ominął również i pruskich ośrodków bursztynnictwa[7]. W efekcie o ile w okresie prosperity w II poł. XVII w. w Gdańsku działało 50 mistrzów bursztynniczych, to w latach 30. XVIII w. było ich już tylko siedmiu[8], a w Królewcu w 1790 r. zaledwie dwóch[7]. Gdański cech zanikł na przełomie XVIII/XIX w.[9]
W XIX w. rozwinęło się bursztyniarstwo ludowe na Kaszubach i Kurpiach[10].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kosmowska-Ceranowicz.
- ↑ a b c d Jakowlewa s. 56.
- ↑ a b c d Szultka, 1979, s. 427.
- ↑ a b c Bielak s. 19.
- ↑ Historia [online], www.amber.org.pl [dostęp 2018-11-17] (pol.).
- ↑ Bielak s. 18 i 20.
- ↑ a b c Jakowlewa s. 60.
- ↑ a b Bielak s. 20.
- ↑ Historia [online], www.amber.org.pl [dostęp 2018-11-19] (pol.).
- ↑ bursztyniarstwo, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-09-14].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Bielak J., 2007: Nowożytne bursztynnictwo gdańskie z perspektywy historii sztuki. W: Koperkiewicz A., Grążawska J. (red.): Muzeum Bursztynu, strony 16-21. Wyd.: Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. ISBN 978-83-921441-6-8.
- Jakowlewa L., 2007: Historia kolekcji. W: Koperkiewicz A., Grążawska J. (red.): Muzeum Bursztynu, strony 54-61. Wyd.: Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. ISBN 978-83-921441-6-8.
- Kosmowska-Ceranowicz B., 2017: Bursztyn w Polsce i na świecie. Wyd. Uniw. Warszawskiego, s. 197–205, 211–223.
- Szultka Z., 1979: Znaczenie bursztynu z Prus Książęcych dla rozwoju cechu bursztynników w Słupsku w XVI-XVIII wieku. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4: 427-440.